کشف الأسرار و عده الأبرار رشید الدین میبدى سوره القدر
۹۷- سوره القدر- مکیه
النوبه الاولى
(۹۷/ ۵- ۱)
قوله: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ بنام خداوند فراخ بخشایش مهربان.
إِنَّا أَنْزَلْناهُ ما فرو فرستادیم قرآن را فِی لَیْلَهِ الْقَدْرِ (۱) در شب حکم و بریدن بهرهها.
وَ ما أَدْراکَ ما لَیْلَهُ الْقَدْرِ (۲) و چه دانى تو که آن شب قدر چه شب است؟
لَیْلَهُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ (۳) آن شب قدر به است از هزار ماهگان[۱] [که در آن شب نیست].
تَنَزَّلُ الْمَلائِکَهُ وَ الرُّوحُ فِیها فرو میآیند فریشتگان و جبرئیل در آن شب بِإِذْنِ رَبِّهِمْ بفرمان خداوند خویش مِنْ کُلِّ أَمْرٍ (۴).
سَلامٌ هِیَ از هر کار بد با سلامت است آن شب حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ (۵) و تا وقت بام همچنین
النوبه الثانیه
این سوره پنج آیتست، سى کلمه، صد و دوازده حرف، جمله به مکه فرو آمد، بقول بیشترین مفسّران؛ مگر ضحاک که گفت: مدنى است و به مدینه فرو آمد على بن الحسین بن واقد گفت: اوّل سوره که به مدینه فرو آمد، این سوره است، و درین سوره ناسخ و منسوخ نیست.
و فی الخبر عن ابى بن کعب عن النّبیّ (ص) من قرأ سوره «القدر»، اعطى من الاجر کمن صام رمضان و احیا
لَیْلَهِ الْقَدْرِ قوله:إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَهِ الهاء ضمیر القرآن و ان لم یتقدّم ذکره فی السّوره نظیره:
حم وَ الْکِتابِ الْمُبِینِ إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَهٍ مُبارَکَهٍ انزل اللَّه القرآن جمله واحده فِی لَیْلَهِ الْقَدْرِ من اللّوح المحفوظ الى السّماء الدّنیا فوضع فی بیت العزّه و املاه جبرئیل على السّفره ثمّ کان ینزل به جبرئیل على محمد علیهما السّلام نجوما، فکان بین اوّله و آخره ثلاث و عشرون سنه؛ و قیل: معناه: انا انزلنا جبرئیل بالقرآن لَیْلَهُ الْقَدْرِ. و قیل: کان ابتداء انزاله لَیْلَهُ الْقَدْرِ. و قیل: إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَهِ الْقَدْرِ اى- انزلنا القرآن فی شأن لیله القدر و منزلتها؛
کما تقول:نزلت سوره اللّیل فی ابى بکر اى- فی شأنه و یحتمل انّ الهاء تعود الى القضاء و القدر النّازل فِی لَیْلَهِ الْقَدْرِ، فان قیل: قال اللَّه تعالى فی هذه السّوره: إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَهِ الْقَدْرِ و قال فی موضع آخر: «أَنْزَلْنا عَلى عَبْدِنا یَوْمَ الْفُرْقانِ یَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعانِ» و قد انزله فی عشرین سنه کما قال: «وَ قُرْآناً فَرَقْناهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَى النَّاسِ عَلى مُکْثٍ وَ نَزَّلْناهُ تَنْزِیلًا» فما وجه الجمع بین هذه الآیات الجواب انّه انزله لَیْلَهِ الْقَدْرِ الّتى کانت صبیحتها یوم بدر و هی کانت لیله سبع عشره من رمضان لم تردّ بعد الى العشر الاواخر انزل الى السّماء الدّنیا فوضع فی بیت العزّه خزانه القرآن ثمّ کان ینزل منه على رسول اللَّه (ص) نجوما الى ان قبض.
قوله:لَیْلَهِ الْقَدْرِ معناه. «لیله» تقدیر الامور و الاحکام و الفصل یقدّر اللَّه فیها امر السّنه فی عباده و بلاده الى السّنه المقبله کقوله تعالى: فِیها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ و التّقدیر و «القدر» بمعنى واحد، یقال: قدر اللَّه الشّیء قدرا و قدرا، قدّره تقدیرا.
و سمّیت لَیْلَهِ الْقَدْرِ فی سوره الدّخان؛ «مبارکه» لانّ اللَّه سبحانه ینزل فیها الخیر کلّه و البرکه و المغفره. و روى ابو الضحى عن ابن عباس: انّ اللَّه عزّ و جلّ یقضى الاقضیه «فِی لَیْلَهِ» النصف من شعبان و یسلّمها الى اربابها فِی لَیْلَهِ الْقَدْرِ. و قیل للحسین بن الفضل: أ لیس قد قدّر اللَّه المقادیر قبل ان یخلق السّماوات و الارض؟- قال: بلى.- قیل: فما معنى لَیْلَهِ الْقَدْرِ؟- قال: سوق المقادیر الى المواقیت و تنفیذ القضاء المقدّر. قال الازهرى: لَیْلَهِ الْقَدْرِ اى- «لیله» العظمه و الشّرف من قول النّاس لفلان عند الامیر قدر، اى- جاه و قدر و منزله. یقال: قدرت فلانا اى- عظمته.
قال اللَّه عزّ و جلّ: وَ ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ اى- ما عظّموه حقّ تعظیمه. و قیل: لانّ کلّ عمل صالح یوجد من المؤمن فیها یکون ذا قدر و قیامه عند اللَّه لکونه مقبولا.
و قال الخلیل بن احمد: سمّیت لَیْلَهِ الْقَدْرِ لانّ الارض تضیق فیها بالملائکه من قوله تعالى: وَ مَنْ قُدِرَ عَلَیْهِ رِزْقُهُ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ وَ یَقْدِرُ و اختلفوا فی وقتها: فقال بعضهم: انّها کانت على عهد رسول اللَّه (ص) ثمّ رفعت و عامّه الصّحابه و العلماء على انّهم باقیه الى یوم القیامه.
لما روى عن ابى هریره قال: زعموا انّ لَیْلَهِ الْقَدْرِ قد رفعت و کذب من قال ذلک هى فی کلّ شهر رمضان استقبله. و قال بعضهم: هى فی لیالى السّنه کلّها حتّى لو علق طلاق امرأته او عتق عبده بلیله «القدر» لم یقع الطّلاق و لم ینفذ العتق الى مضىّ سنه من یوم حلف. یروى ذلک عن ابن مسعود قال: من یقسم الحول کلّه یصبها، فبلغ ذلک عبد اللَّه بن عمر فقال: یرحم اللَّه ابا عبد الرّحمن اما انّه علم انّها فی شهر رمضان و لکن اراد ان لا یتّکل النّاس؛ و الى هذا ذهب ابو حنیفه انّها فی جمیع السّنه.
و عن ابن مسعود ایضا قال: اذا کانت السّنه «فِی لَیْلَهِ» کانت فی العامّ المستقبل «فِی لَیْلَهِ» اخرى و الجمهور من اهل العلم على انّها فی شهر رمضان فی کلّ عامّ. قال ابو رزین العقیلى: هى اوّل «لیله» من شهر رمضان. و قال الحسن: «لیله» سبع عشره و هی اللّیله الّتى کانت صبیحتها وقعه بدر، و الصّحیح انّها فی العشر الاواخر من رمضان و الیه ذهب الشّافعى.-
قالوا: کانت الامم تطلبها فی لیال السّنه کلّها فردّها اللَّه عزّ و جل لهذه الامّه الى رمضان لتکون ایسر للطّلب للیسر الّذى خصّها به فی دینه و وضعه الآصار عنها فدعا رسول اللَّه (ص) فوضعها له و لامّته فی شهر رمضان ثمّ دعاه فوضعها فی العشر الاواخر ثمّ جدّ فی الطّلب و دعا اللَّه فوضعها فی الاوتار منها فهى لا تخرج من العشر الاواخر منه و ترا ثمّ دعاه فاراها ایّاه فی منامه مرّتین.
امّا احدیهما فایقظه بعض اهله فنسیها و امّا المرّه الأخرى فخرج لیخبر اصحابه فتلاحى رجلان فاصلح بینهما فنسیها، فقال لهم: اخبرت بها ثمّ رفعت و عسى ان یکون خیرا فاطلبوها فی کلّ وتر، و یروى فالتمسوها فی التّاسعه و السّابعه و الخامسه؛ ثمّ اختلفوا فی انّها اىّ، لیله من الاوتار.
قال ابو سعید الخدرى: هى اللّیله الحادیه و العشرون
لماروى انّ النّبیّ (ص) قال: اریت هذه اللّیله و رأیتنى اسجد فی صبیحتها فی ماء و طین.
قال ابو سعید الخدرى: امطرت السّماء تلک اللّیله فابصرت عیناى رسول اللَّه (ص) انصرف الینا و على جبهته و انفه اثر الماء و الطّین فی صبیحه احدى و عشرین. و قال بعضهم: هى لیله ثلاث و عشرین لما
روى ابو هریره. قال: تذاکرنا لَیْلَهِ الْقَدْرِ، فقال رسول اللَّه (ص): «کم مضى من الشّهر»؟- فقلنا: ثنتان و عشرون و بقى ثمان. فقال: «مضى ثنتان و عشرون و بقى سبع اطلبوها اللّیله الشّهر تسع و عشرون».
وعن نافع عن ابن عمر قال: جاء رجل الى النّبیّ (ص) فقال: یا رسول اللَّه: انّى رأیت فی النّوم کانّ لَیْلَهِ الْقَدْرِ سابعه تبقى. فقال رسول اللَّه (ص): «ارى رؤیاکم قد تواطأت على ثلاث و عشرین؛ فمن کان منکم یرید ان یقوم من الشّهر فلیقم لیله ثلاث و عشرین».
و قال قوم: هى اللّیله السّابعه و العشرون و الیه ذهب على علیه السّلام و ابى و عائشه و معاویه لما
روى ابن عمر یحدّث عن النّبی (ص) فِی لَیْلَهِ الْقَدْرِ قال: من کسان متحرّیا فلیتحرّها فی لیله سبع و عشرین.
و عن ابى بن کعب قال: سمعت النّبیّ (ص) باذنىّ و الّا فصمّتا انّه قال: لَیْلَهِ الْقَدْرِ لیله سبع و عشرین.
و عن زرّ بن حبیش قال: قلنا لابى بن کعب: اتینا ابن مسعود فسألناه عن لَیْلَهِ الْقَدْرِ- فقال: من یقم الحول یصبها، فقال: یرحم اللَّه ابا عبد الرحمن لقد علم انّها فی شهر رمضان و انّها «لیله» سبع و عشرین و لکن کره ان یخبرکم فتتّکلوا. ثمّ قال: هى و الّذى انزل القرآن على محمد (ص) لیله سبع و عشرین. فقلنا: یا با المنذر: انّى علمت ذلک؟- قال: بالآیه الّتى اخبرنا النّبیّ (ص) بها، قال: فقلت: ابا المنذر و ما الآیه؟- قال: تطلع الشّمس غداتئذ کانّها طست لیس لها شعاع.
و فی روایه: تطلع الشّمس فی صبیحه یومها بیضاء لا شعاع لها.
و قال الحسن رفعه انّها «لیله» بلجه سمحه لا حارّه و لا بارده، تطلع الشّمس صبیحتها لا شعاع لها. قال بعض اهل العلم: یحتمل ان یکون معنى طلوعها من غیر شعاع، لانّ الملائکه تصعد عند طلوع الشّمس الى السّماء فیمنع صعودها انتشار شعاعها لکثره ما ینزل من الملائکه لَیْلَهِ الْقَدْرِ. و یحتمل ان یکون ذلک لانّها لا تطلع فی هذه اللّیله بین قرنى الشیطان، فیزید الشیطان فی بثّ شعاعها و تزیین طلوعها لیزید فی غرور الکافرین و یحسّن فی اعین السّاجدین.
و یروى عن عبید بن عمیر قال: کنت لیله السّابع و العشرین فی البحر فاخذت من مائه فوجدته عذبا سلسا و قال بعض الصّحابه: قام بنا رسول اللَّه (ص) لیله الثّالث و العشرین ثلث اللّیل فلمّا کانت لیله الخامس و العشرین قام بنا نصف اللّیل فلمّا کانت لیله السّابع و العشرین قام بنا اللّیل کلّه.
و اعلم انّ الاخبار اختلفت فی تعیین لَیْلَهِ الْقَدْرِ لانّها دائره فی العشر الاواخر لا تثبت على واحده و انّها تتفاوت فربّما تقع فی سنه بخلاف ما کانت فیما قبلها او بعدها و فی الجمله ابهم اللَّه هذه اللّیله على الامّه لیجتهدوا فی العباده لیالى رمضان طمعا فی ادراکها کما اخفى ساعه الاجابه فی یوم الجمعه و اخفى الصّلاه الوسطى فی الصّلاه الخمس و اسمه الاعظم فی الاسماء و رضاه فی الطّاعات لیرغبوا فی جمیعها و سخطه فی المعاصى لینتهوا عن جمیعها و اخفى قیام السّاعه لیجتهدوا فی الطّاعات حذرا من قیامها. و امّا الکلام فی فضائل لَیْلَهِ الْقَدْرِ و خصائصها فهو ما
روى ابو هریره قال: قال رسول اللَّه (ص): «لا یقوم احد لَیْلَهِ الْقَدْرِ فیوافقها ایمانا و احتسابا الّا غفر اللَّه له ما تقدّم من ذنبه.
و روى انّ الشّیطان لا یخرج فی هذه اللّیله حتّى یضیء فجؤها و لا یستطیع ان یصیب فیها احدا بخبل أو داء او ضرب من ضروب الفساد و لا ینفذ فیها سحر ساحر.
و قال سعید بن المسیّب: من صلّى صلاه العشاء فیها جماعه فقد اخذ بحظّه من لَیْلَهِ الْقَدْرِ
و روى: انّ عائشه قالت للنّبى (ص): ان وافیت لَیْلَهِ الْقَدْرِ فما اقول؟- قال: «قولى: «اللّهمّ انّک عفوّ تحبّ العفو فاعف عنّى».
و قال (ص) عرضت علىّ اعمال امّتى و اعمارها فاستقللتها فسأتنى فاعطیت فی السّنه «لیله» هى خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ
یعنى: خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ لیست فیها لَیْلَهِ الْقَدْرِ و قیل: انّ العمل فیها «خیر» من العمل فی «أَلْفِ شَهْرٍ» لیس فیها لَیْلَهِ الْقَدْرِ قوله:
وَ ما أَدْراکَ ما لَیْلَهُ الْقَدْرِ قاله على جهه التّعظیم لها و التّفخیم لشانها. قال المفسّرون: کلّ ما فی القرآن من قوله وَ ما أَدْراکَ فقد ادراه، اى- اعلمه و کلّ «ما» فی القرآن و ما یدریک لم یدره، اى- لم یعلمه.
قوله:لَیْلَهُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ اختلفوا فی الحکمه الموجبه لهذا العدد
فقال على بن عروه: ذکر رسول اللَّه (ص) اربعه من بنى اسرائیل عبدوا اللَّه ثمانین سنه لم یعصوه طرفه عین و هم: ایّوب و زکریا و حزقیل بن العجوز و یوشع بن نون. فعجب اصحاب النّبی (ص) من ذلک فاتاه جبرئیل (ع) فقال: یا محمد عجبت امّتک من عباده هؤلاء النّفر ثمانین سنه لم یعصوا اللَّه طرفه عین و قد انزل اللَّه تعالى علیک خیرا من ذلک ثم قرأ علیه: إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَهِ الْقَدْرِ فقال: هذا افضل ممّا عجبت انت و امّتک.
قال: فسّر بذلک النّبیّ (ص) و النّاس معه، و قیل:انّ رسول اللَّه (ص) ذکر رجلا من بنى اسرائیل حمل السّلاح على عاتقه الف شهر فعجب لذلک عجبا شدیدا و تمنّى ان یکون ذلک فی امّته فقال: «یا ربّ جعلت امّتى اقصر الامم اعمارا و اقلّها اعمالا؟! فاعطاه اللَّه لَیْلَهِ الْقَدْرِ. فقال: لَیْلَهُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ الّذى حمل فیه الاسرائیلى السّلاح فی سبیل اللَّه.
و قیل: انّما خصّ الف شهر بالذّکر لانّ الامم الماضیه لم یکن یستجاب لهم الدّعوه الّا بعد عباده الف شهر و لا یسمّى عابدا الّا من یتعبّد الف شهر و هی ثلاثه و ثمانون سنه و اربعه اشهر. فقالت الصّحابه: لو کان عمرنا طویلا لکنّا نعبد اللَّه فیه، فجعل اللَّه تعالى لامّه محمد (ص) «لیله» خیرا مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ کانوا یعبدون فیها.
قال ابو بکر الورّاق: کان ملک سلیمان (ع) خمس مائه شهر و ملک ذى القرنین خمس مائه شهر فیحتمل ان یکون معنى الآیه لَیْلَهِ الْقَدْرِ خیر لمن ادرکها من مملکه سلیمان و ذى القرنین علیهما السّلام. و قال ابو العالیه معناه: لَیْلَهُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ عمر «أَلْفِ شَهْرٍ» و قال مجاهد: «سلام» الملائکه و «الرّوح» علیک تلک اللّیله «خَیْرٌ مِنْ» «سلام» الخلق علیک «أَلْفِ شَهْرٍ» فذلک قوله:تَنَزَّلُ الْمَلائِکَهُ وَ الرُّوحُ فِیها
روى انّ «الملائکه» تلک اللّیله اکثر فی الارض من عدد الحصى و نهارها کلیلها فی الخبرو «الرّوح» هاهنا جبرئیل (ع) فی قول اکثر المفسّرین یدلّ علیه ما
روى انس: انّ رسول اللَّه (ص) قال: اذا کان لَیْلَهِ الْقَدْرِ نزل جبرئیل (ع) فی کبکبه من «الملائکه» یصلّون و یسلّمون على کلّ عبد قائم او قاعد یذکر اللَّه تعالى.
و عن ابن عباس: انّ النّبیّ (ص) قال: اذا کانت لَیْلَهِ الْقَدْرِ تَنَزَّلُ الْمَلائِکَهُ الّذین هم سکّان سدره المنتهى و فیهم جبرئیل فنزل جبرئیل و معه الویه ینصب لواء منها على قبرى و لواء على بیت المقدس و لواء فی مسجد الحرام و لواء على طور سیناء، و لا یدع فیها مؤمنا و لا مؤمنه الّا سلّم علیه.و امّا النّور الّذى یرى لَیْلَهِ الْقَدْرِ فقال بعضهم: هو نور اجنحه «الملائکه»
وقیل: هو نور جنّه عدن تفتح ابوابها لَیْلَهِ الْقَدْرِ و قیل: هو نور لواء الحمد. و قیل:
هونوراسرار العارفین رفع اللَّه الحجب عن اسرارهم حتّى یرى الخلق ضیاءها و شعاعها.
وقیل: «الرّوح» هاهنا طائفه من «الملائکه» لا تراهم الملائکه الّا تلک اللّیله.
وقیل: هم حفظه الملائکه، و قیل: هو ملک عظیم یفى بخلق من الملائکه.
«فیها» اى- فِی لَیْلَهِ الْقَدْرِ بِإِذْنِ رَبِّهِمْ اى- بامر «ربّهم» مِنْ کُلِّ أَمْرٍ «من» بمعنى الباء کقوله: «یَحْفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ» اى- بامر باللّه؛ و المعنى: بکلّ امر قدّره اللَّه فی تلک السّنه. و قیل: بکلّ امر من الخیر و البرکه.
وتمّ الکلام هاهنا ثمّ ابتدا فقال:سَلامٌ هِیَ اى- «لَیْلَهُ الْقَدْرِ» «سلام» و خیر کلّها لیس فیها شرّ
وقیل:سَلامٌ هِیَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ. «سلام» خبر و المبتدا هِیَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ و المعنى: تلک اللّیله سالمه من ان یحدث فیها داء او یستطیع ان یعمل فیها شیطان؛ و قیل: معناه: «سلام» على اولیاء اللَّه و اهل طاعته،
وقیل: هو تسلیم الملائکه لَیْلَهِ الْقَدْرِ على اهل المساجد من حین تغیب الشّمس الى ان یطلع «الفجر» یمرّون على کلّ مؤمن و یقولون: السّلام علیک یا مؤمن «حتّى» یطلع «الفجر»؛
وقیل: سَلامٌ هِیَ متّصل بقوله: مِنْ کُلِّ أَمْرٍ و المعنى: «مِنْ کُلِّ» سوء سالمه و «هى» لا یحدث فیها بلاء و لا یصیب واحدا شیطان بشرّ و لا یرمى فیها بنجم و قرأ ابن عباس: من کل امرئ «سلام» و فسّروه «مِنْ کُلِّ» ملک على المؤمن سَلامٌ هِیَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ اى- الى «مَطْلَعِ الْفَجْرِ». قرأ الکسائى «مطلع» بکسر اللّام و الآخرون بفتحها و هو الاختیار لانّه بمعنى الطّلوع على المصدر یقال: طلع «الفجر» طلوعا و مطلعا و بالکسر موضع الطّلوع.
النوبه الثالثه
قوله تعالى: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ «بسم اللَّه» کلمه سماعها یوجب احد امرین امّا صحوا امّا محوا، صحوا لمن سمعها بشاهد العلم فیستبصر بواضح برهانه،و محوا لمن سمع بشاهد المعرفه لانّه یتحیّر فی جلال سلطانه:
| یا موضع الباطن من ناظرى | و یا مکان السّرّ من خاطرى | |
| یا جمله الکلّ الّتى کلّها | کلّى من بعضى و من سائرى |
اى خداوندى که یاد تو بیان دل و زبانست و مهر تو میان سرّ و جان، وصل تو زندگانى جانست و رستخیز نهان، اى خداوندى که بعلم هر جایى و بذات بر آسمان.
قرب تو در دیدن است و اشارت در نفس و صحبت در جان. اى خداوندى که در نهانى پیدایى و در پیدایى نهان. یافت تو روزست که خود برآید ناگاهان. یاونده تو نه بشادى پردازد نه باندوهان. سرگشته در کار تو همچون بىخبران:
| مشتاق تو در کویت، از شوق تو سرگردان | از خلق جدا گشته، خرسند بخلقانها | |
| از سوز جگر چشمى، چون حلقه گوهرها | وز آتش دل آهى، چون رشته مرجانها |
إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَهِ الْقَدْرِ یک قول از اقوال مفسّران در معنى این آیت آنست که: «انزلنا» القرآن «فی» شأن لَیْلَهِ الْقَدْرِ و منزلتها و تعظیمها. میگوید:
ما در تعظیم شب قدر از آسمان قرآن فرستادیم، و بوحى پاک و پیغام راست عالمیان را از خیرات و برکات و منزلت و مرتبت این شب خبر دادیم. اندرین شب جنّات عدن و فرادیس اعلى درها باز نهاده و ساکنان جنّه الخلد بر کنگرهها نشسته، و ارواح انبیا و شهدا در علّیّین فرا طرب آمده، نسیم روح ازلیّت از جانب قربت بدل دوستان مى دمد، و باد کرم از هواء فردا نیّت بر جان عاشقان مىوزد، وز دوست خطاب مىآید که: «لیقم القانتون این المستغفرون»؟
کجااند جوانمردان شب خیزان که در آرزوى مواصلت ما بى خواب و بى آرام بوده اند و در راه عشق ما شربت. بلا نوشیده اند؟ تا ما خستگى ایشان مرهم نهیم و اندرین شب قدر ایشان را با قدر و منزلت باز گردانیم! که امشب شب نواختن بندگانست، وقت قبول توبه عاصیانست، موسم و میعاد آشتى جویانست هنگام ناز عاشقان و راز محبّانست.
همه شب داعیان را اجابت است، سائلان را عطیّت است، مجتهدان را معونت است، مطیعان را مثوبت است، عاصیان را مغفرت است، محبّان را کرامت است. فریشتگان از آسمان بزیر آیند بعدد سنگریزه جهان، و جبرئیل روح- الامین در پیش ایستاده، اینست که ربّ العالمین گفت:
تَنَزَّلُ الْمَلائِکَهُ وَ الرُّوحُ فِیها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ چهار علم با خود آورده، یکى بر بام کعبه بزنند، یکى بر طور سینا، یکى بر صخره بیت المقدس، یکى بر سر روضه مصطفى (ص)؛ و آن فریشتگان و جبرئیل با ایشان گرد عالم میگردند و بهمه جایها در آیند، و بهمه خانه هاى مؤمنان در شوند.
خانه اى که در آنجا، مى بود، یا مدمن الخمر بود، یا فرزندى عاق بود بر پدر و مادر، یا قاطع رحم بود، یا در آن خانه سگى بود، یا تصاویر، یا کسى که نماز نکند، یا دو مسلمان که با یکدیگر بهجرت باشند و سخن نگویند؛ فریشتگان درین خانه ها نروند و از خیرات و برکات این شب محروم باشند.
و در خبر است که فریشتگان هر مؤمنى را که در نماز بود دست در دست نهند و بر وى سلام کنند، گویند: «السّلام علیک یا مؤمن». و اگر بیرون از نماز بود، سلام کنند؛ و اگر در خواب بود، از دور برحمت در وى نگرند. آن ساعت که چشم بنده مؤمن آب ریزد و مویها براندام وى بپاى شود، نشان آنست که جبرئیل دست در دست وى نهاده چندان رحمت بر مؤمنان قسمت کند که زیادت آید.
جبرئیل گوید:خداوندا زیادتى رحمت را چه کنم؟- فرمان آید که: سزاى کرم ما نبود که رحمتى که بخلق فرستادیم باز بریم؛ آن را میدار تا غازیان کافران را هزیمت کنند و فرزندان ایشان را اسیر آرند؛ آن فرزندان را ازین رحمت بهره بود تا ببرکت این رحمت ایمان آرند. آن گه بوقت صبح جبرئیل آواز دهد که: یا معشر الملائکه الرّحیل الرّحیل علمها بردارید تا بر آسمان بمقام معلوم خود باز شویم، فرمان آید از جبّار عالم که برآمدن شما روى نیست که خفتگان امّت محمد را سلام نکردید.
قومى که هنوز در خوابند صبر کنید تا بیدار شوند و ایشان را سلام کنید. آن گه فریشتگان بوقت طلوع آفتاب بآسمان باز شوند بجاى خویش حلقه حلقه بنشینند و یکدیگر را بتعجّب باز میگویند که: حقّ جلّ جلاله امشب با امّت محمد (ص) چه فضل کرد و چه نواخت بر ایشان نهاد! و از حقّ جلّ جلاله آن ساعت ندا آید که: اى مقرّبان درگاه و اى طاوسان مملکت و اى عابدان سدره گواه باشید که از امّت محمد (ص) هر که مطیع بودند طاعات ایشان پذیرفتم و پسندیدم و هر چه عاصیان بودند معصیت ایشان آمرزیدم و ایشان را بمطیعان بخشیدم.
گفته اند: حکمت اندر فرستادن فریشتگان[۲] و جبرئیل اندرین شب قدر بزمین آنست که مصطفى را (ص) امر آمد: «وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِیهِمْ» اى سیّد تا تو در میان ایشان باشى عذاب کردن ایشان روى نیست. رسول گفت: «الهى و سیّدى و مولایى، ترسم که چون مرا از میان ایشان بردارى عذابها فرستى. فرمان آمد که:
«وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ» اى محمد تو رسول من بایشان و استغفار رسول ایشان بمن، تا رسول من در میان ایشان، عذاب فرستادن روى نیست. همچنین تا رسول ایشان بحضرت من، عذاب کردن در کرم من روا نیست. رسول (ص) شاد شد و دل وى خوش گشت. آن گه اندیشید که اگر گروهى از امّت من در استغفار تقصیر کنند ترسم که عذاب فرستد.
جبرئیل آمد و گفت: اللَّه تعالى از اندیشه دل تو آگاه است، میگوید: دل خوش دار که بعد از وفات تو تا بقیامت هر شب قدر جبرئیل را فرستم بزمین تا امّت ترا یکان یکان سلام کند، اى سیّد تا سلام تو بایشان میرسید عذاب نفرستادم تا جبرئیل در شبهاى قدر میرود و سلام میرساند، عذاب نفرستم.
و گفته اند: ربّ العالمین در دو وقت بندگان را بر فریشتگان عرضه کند. یکى در موسم عرفات که حاجیان احرام گرفته، روى بخانه مبارک نهاده، رنج بادیه و جفاى عرب کشیده، دل بر غریبى نهاده، خان ومان و اسباب و ضیاع بگذاشته، شربتهاى نابایست کشیده، داغ فراق بر دل خویشان نهاده، لباس مصیبت رسیدگان پوشیده؛ آن ساعت که در آن موسم عرفات بیستند، از حقّ جلّ جلاله ندا آید بملائکه آسمان:«انظروا الى عبادى اتونى شعثا غبرا «مِنْ کُلِّ فَجٍّ عَمِیقٍ».
در نگرید باین بندگان من، سوختگان در راه من، مشتاقان درگاه من؛ از چهار گوشه عالم روى بخانه ما نهاده، راه دور و دراز در پیش گرفته، جان شیرین فدا کرده، لبّیک زنان و تکبیر گویان بدر خانه ما آمده، شما گواه باشید که ایشان را با هر چه دارند از تبعات آمرزیدم و هر که را شفاعت کنند بایشان بخشیدم و با تحفههاى کرامت و هدیّههاى رحمت باز گردانیدم. دیگر شب قدر بندگان را بر فریشتگان جلوه کند، زیرا که درین شب مطیعان در طاعت بیفزایند، عاصیان از معصیت باز گردند، از دستها بوى مصحف آید، از زبانها بوى تسبیح آید، از شکمها بوى گرسنگى آید، از هفت اندام ایشان بوى طاعت آید؛ تنهاشان در نماز، دلهاشان با نیاز، جانهاشان در راز، مهر مهر بر دل نهاده، خواست خود بغارت اندوه داده، یکسروا خدمت ما پرداخته!
فرمان آید از جبّار کائنات که: اینها آنند که بعضى از شما در حقّ ایشان گفتند: أَ تَجْعَلُ فِیها مَنْ یُفْسِدُ فِیها وَ یَسْفِکُ الدِّماءَ و من ایشان را جواب دادم که: إِنِّی أَعْلَمُ ما لا تَعْلَمُونَ معاشر المسلمین امشب مقرّبان آسمان سلام حقّ ببندگان میرسانند و انوار و آثار رحمت بر سر امّت محمد (ص) مىافشانند. طاعات با تقصیر مىپذیرند و معاصى بیشمار مىآمرزند. بیایید تا ما نیز نیاز خود عرضه کنیم و بجمع گوئیم: خداوندا بحرمت سیّد مختار، بحرمت اتقیا و ابرار، بحرمت مهاجر و انصار، که ما را درین شب بزرگوار از خلعت رحمت نصیبى تمام ارزانى دار، و معاصى ما از ما درگذار، و همه را برسان بدار القرار، یا جلیل و یا جبّار، یا کریم و یا غفّار.
________________________
[۱] ( ۱)- الف: ماه.
[۲] ( ۱)- ج: ملائکه.
کشف الأسرار و عده الأبرار// ابو الفضل رشید الدین میبدى جلد دهم