کشف الأسرار و عده الأبرار رشید الدین میبدى سوره الغاشیه
۸۸- سوره الغاشیه- مکیه
النوبه الاولى
(۸۸/ ۲۶- ۱)
قوله تعالى: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ بنام خداوند فراخ بخشایش مهربان.
هَلْ أَتاکَ حَدِیثُ الْغاشِیَهِ (۱) رسید بتو سخن آن روز که در آید بر هر چیز و بر هر کس؟.
وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ خاشِعَهٌ (۲) رویهاست آن روز فرو شکسته از خوارى.
عامِلَهٌ ناصِبَهٌ (۳) درین جهان کار کنندگان و رنجوران.
تَصْلى ناراً حامِیَهً (۴) و در آن جهان بآتش سوزان رسان.
تُسْقى مِنْ عَیْنٍ آنِیَهٍ (۵) مىآشامانند ایشان را از چشمههاى بغایت گرمى رسیده جوشان.
لَیْسَ لَهُمْ طَعامٌ نیست ایشان را هیچ خورش إِلَّا مِنْ ضَرِیعٍ (۶) مگر از خار درشت تلخ.
لا یُسْمِنُ وَ لا یُغْنِی مِنْ جُوعٍ (۷) که نه فربه کند و نه از گرسنگى سود دارد.
وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ ناعِمَهٌ (۸) رویهاست آن روز بناز.
لِسَعْیِها راضِیَهٌ (۹) کردار خویش را پسندگار.
فِی جَنَّهٍ عالِیَهٍ (۱۰) در بهشتى بر بالاى.
لا تَسْمَعُ فِیها لاغِیَهً (۱۱) در بهشت هیچ سخن نابکار و ناخوش نشنوند.
فِیها عَیْنٌ جارِیَهٌ (۱۲) در آن بهشت چشمههاى روان.
فِیها سُرُرٌ مَرْفُوعَهٌ (۱۳) در آن تختها است بلند برداشته.
وَ أَکْوابٌ مَوْضُوعَهٌ (۱۴) و پیرایههاى شراب نهاده.
وَ نَمارِقُ مَصْفُوفَهٌ (۱۵) و بالشها نهاده بر رسته.
کشف الأسرار و عده الأبرار، ج۱۰، ص: ۴۶۸
وَ زَرابِیُّ مَبْثُوثَهٌ (۱۶) و طنفسه[۱] هاى پراکنده گسترانیده.
أَ فَلا یَنْظُرُونَ إِلَى الْإِبِلِ در نمینگرند در شتر کَیْفَ خُلِقَتْ (۱۷) که چون آفریدند آن را؟
وَ إِلَى السَّماءِ کَیْفَ رُفِعَتْ (۱۸) و در آسمان که چون برآوردند آن را؟
وَ إِلَى الْجِبالِ کَیْفَ نُصِبَتْ (۱۹) و در کوهها که چون برکشیدند آن را؟
وَ إِلَى الْأَرْضِ کَیْفَ سُطِحَتْ (۲۰) و در زمین که چون گسترانیدند آن را؟
فَذَکِّرْ یاد کن و پند ده إِنَّما أَنْتَ مُذَکِّرٌ (۲۱) که تو در یاد دهى پند ده.
لَسْتَ عَلَیْهِمْ بِمُصَیْطِرٍ (۲۲) تو بر دشمنان برگماشتهاى، دسترس دار نیستى.
إِلَّا مَنْ تَوَلَّى وَ کَفَرَ (۲۳) لکن هر که برگردد و بنگرود.
فَیُعَذِّبُهُ اللَّهُ الْعَذابَ الْأَکْبَرَ (۲۴) عذاب کند اللَّه او را بعذاب مهین.
إِنَّ إِلَیْنا إِیابَهُمْ (۲۵) با ماست بازگشت ایشان.
ثُمَّ إِنَّ عَلَیْنا حِسابَهُمْ (۲۶) پس آن گه بر ما است شمار و پاداش ایشان.
النوبه الثانیه
این سوره بیست و شش آیتست، هفتاد و دو کلمه، سیصد و سى حرف. جمله به مکه فرو آمد، آن را مکّى گویند. و درین سوره یک آیت منسوخ است: لَسْتَ عَلَیْهِمْ بِمُصَیْطِرٍ منسوخ است بآیه سیف. ابى کعب روایت کند از مصطفى (ص) که گفت: «هر که این سوره برخواند اللَّه تعالى در قیامت شمار او آسان کند».
هَلْ أَتاکَ اى- قد «اتیک». و قیل: معناه: لم یکن اتاک کقوله:«ما کُنْتَ تَعْلَمُها أَنْتَ وَ لا قَوْمُکَ» اى- لم یکن هذا من علمک و لا من علم قومک حتّى اعلمتکم استفهام و معناه هاهنا تعظیم المستفهم عنه، اى- تنبّه للغاشیه و «الغاشیه» القیامه، لانّها تغشى کلّ شیء و ترکبه کاللّیل اذا یغشى کلّ شیء.
و قیل:لانّها تغشى القلوب بشدائدها و اهوالها. و قیل: «الغاشیه» النّار تغشى وجوه الکفّار بالعذاب لقوله: «تَغْشى وُجُوهَهُمُ النَّارُ» قال اهل التّفسیر استفهم نبیّه (ص) و قد علم انّه لم یأته حدیث القیامه على هذا التّفصیل و اراد به ان یخبره بذلک على هذا الوجه المذکور فقال:
وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ خاشِعَهٌ ذلیله متواضعه و الخشوع التّذلّل و الاتّضاع یعنى: «وجوه» الکفّار فهم «یومئذ» خاشعون من الذّل. هذا کقوله: «وَ تَراهُمْ یُعْرَضُونَ عَلَیْها خاشِعِینَ مِنَ الذُّلِّ» عامِلَهٌ ناصِبَهٌ قال ابن عباس: یعنى: الّذین عملوا و نصبوا فی الدّنیا على غیر دین الاسلام من عبده الاوثان و کفّار اهل الکتاب مثل الرّهبان و اصحاب الصّوامع الّذین ضلّ سعیهم فی الحیاه الدّنیا لا یقبل اللَّه منهم اجتهادا فی ضلاله یدخلون النّار یوم القیامه. و قال عکرمه و السدى: «عامله» فى الدّنیا بالمعاصى «ناصبه» فی النّار فی الآخره. و قیل «عامله» فى النّار «ناصبه» فیها. قال الحسن: لم تعمل للَّه فی الدّنیا فاعملها و انصبها فی النّار بمعالجه السّلاسل و الاغلال.
و قال ابن مسعود:تخوض فی النّار کما تخوض فی الوحل. و قال الکلبى: یجرّون على وجوههم فی النّار.
و قال الضحاک: یکلّفون ارتقاء جبل من حدید فی النّار. و الکلام خرج على الوجوه و المراد منها اصحابها.
تَصْلى ناراً حامِیَهً قرأ ابو عمرو و یعقوب و ابو بکر «تصلى» بضمّ التّاء اعتبارا بقوله: تُسْقى مِنْ عَیْنٍ آنِیَهٍ و قرأ الآخرون بفتح التّاء من صلى یصلى و «تصلى» من اصلاه اللَّه «ناراً حامِیَهً» اى- متناهیه فی الحراره.
تُسْقى مِنْ عَیْنٍ آنِیَهٍ بلغت اناها فی نضجها و ادراکها لو وقعت منها قطره على جبال الدّنیا لذابت، هذا شرابهم ثمّ ذکر طعامهم فقال:لَیْسَ لَهُمْ طَعامٌ إِلَّا مِنْ ضَرِیعٍ قال مجاهد و عکرمه و قتاده. هو نبت ذو شوک لا طىّ بالارض، یقال لرطبها: الشّبرق فاذا یبس سمّى ضریعا و هو اخبث طعام و ابشعه.
قال الکلبى: لا تقربه دابّه اذا یبس. و فی الحدیث عن ابن عباس «یرفعه الضّریع شیء فی النّار شبه الشّوک امرّ من الصّبر و انتن من الجیفه و اشدّ حرّا من النّار.
قال المفسّرون:فلمّا نزلت هذه الآیه، قال المشرکون: انّ الضّریع لتسمن علیه ابلنا و کذبوا فی ذلک فانّ الإبل انّما ترعاه ما دام رطبا و یسمّى شبرقا فاذا یبس کان ضریعا لا یأکله شیء فانزل اللَّه عزّ و جلّ:
لا یُسْمِنُ وَ لا یُغْنِی مِنْ جُوعٍ قیل فی التّفسیر: یلقى علیهم الجوع فاذا استغاثوا اطعموا الضّریع و الزّقّوم فیغصّون به فیتذکّرون. انّهم اذا غضّوا فی الدّنیا بطعامهم سوّغوه بالماء فیسقون مِنْ عَیْنٍ آنِیَهٍ بعد استغاثه طویله. فاذا ادنوا من وجوههم تناثرت لحوم وجوههم فی الشّراب فاذا شربوه قطع امعائهم. ثمّ وصف اهل الجنّه فقال:وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ ناعِمَهٌ متنعّمه ذات نضاره و نعمه.
لِسَعْیِها راضِیَهٌ اى- رضیت عملها فی الدّنیا حین رأت ثوابه فی الآخره.
و قیل: فیه تقدیم و تأخیر، و التّقدیر «راضیه» لسعیها و اللّام زیاده کما تقول: ضارب لزید، و انت ترید ضارب زیدا. و قیل: بثواب عملها فی الجنّه «راضیه». قیل:هم اهل السّنّه.
فِی جَنَّهٍ عالِیَهٍ اى- مرتفعه من وجهین: علوّ الشّرف و الجاه و علوّ المکان و الارتفاع: و قیل: الجنّه «عالیه» لانّها فی السّماء درجاتها من فوق و جهنّم هاویه لانّها فی الارض درکاتها من تحت.
لا تَسْمَعُ فِیها لاغِیَهً قرأ ابن کثیر و ابو عمرو و یعقوب بروایه رویس:لا یسمع بالیاى و ضمّها «لاغیه» بالرّفع و قرأ نافع: بالتّاء و ضمّها «لاغیه» بالرّفع و قرأ ابن عامر و الکوفیّون و یعقوب بروایه روح و ابن حسّان «لا تسمع» بفتح التّاء «لاغیه» بالنّصب على الخطاب للنّبى (ص) اى- «لا تَسْمَعُ فِیها» کلمه ذات لغو و قیل:لا یسمع بعضهم بعضا کلمه هجر و شتم کما یسمع اهل الشّراب فی الدّنیا.
فِیها عَیْنٌ جارِیَهٌ اراد عیونا، لانّ العین اسم جنس و معناه: انّها تجرى على ما یریدونه تجرى فی اىّ موضع ارادوا جریها فیه و یجوز ان تکون «جاریه» اى- دائمه ابدا لا تنقطع. و یجوز ان تکون العین من الماء او من الخمر او من العسل او من اللّبن.
«فِیها سُرُرٌ» جمع السّریر الواحها من ذهب مکلّله بالزّبرجد و الدّرّ و الیاقوت.
«مرفوعه» اى- رفیعه عالیه طولها مائه فرسخ. و قیل: مرتفعه ما لم یجیء اهلها فاذا اراد ان یجلس علیها تواضعت له حتّى یجلس علیها ثمّ یرتفع الى موضعها.
«وَ أَکْوابٌ» جمع کوب و هی الآنیه التی لا عروه لها و لا خرطوم. و قیل: الکوب القدح «موضوعه» یعنى: وضعت على حافات الانهار. و قیل: وضعت تزیینا للمجالس.
«وَ نَمارِقُ» اى- وساید و مرافق «مَصْفُوفَهٌ» بعضها بجنب بعض یعتمدون علیها اذا جلسوا و یتّکئون واحدتها نمرقه بضمّ النّون:«وَ زَرابِیُّ» اى- طنافس «مبثوثه» اى- مبسوطه لها خمل رقیق واحدتها زربیّه. و قیل: «مبثوثه» متفرّقه فی المجالس مختلفه فی الالوان.
أَ فَلا یَنْظُرُونَ إِلَى الْإِبِلِ کَیْفَ خُلِقَتْ»؟ وجه تلفیق هذه الآیه بما قبلها انّ القوم لما ذکر اللَّه الجنّه و ما اتّخذ فیها من المنازل الرّفیعه و السّرر العالیه الّتى سبکها کذا و کذا قالوا ذراعا فکیف یقعد احدنا علیها و قامته قصیره و هو لا یکاد یرقى سطحا بغیر سلّم و تعجب المشرکون منه،
فقال اللَّه تعالى:أَ فَلا یَنْظُرُونَ إِلَى الْإِبِلِ کَیْفَ خُلِقَتْ اى- اذا اراد صاحبها ان یرکبها.
طأطأت رأسها له حتّى یستوى علیها کذلک السّرر تطأطأ للمؤمن بزرابیّها و نمارقها حتّى یستوى علیها فاذا تمکّن علیها ترتفع و تصیر عالیه مستویه. و قیل: خصّ، هذه الاشیاء الاربعه بالذّکر لانّ القوم کانوا اهل خباء و بدو فکانوا لا یشاهدون اذا برزوا من اخبیتهم الّا الارض المبسوطه و الجبال المنصوبه و السّماء المرفوعه و لم یکن لهم مال سوى «الإبل» فامرهم بالنّظر و التّفکر فی هذه الاشیاء الّتى کانت مشاهده لهم لیستدلّوا بذلک على وحدانیّه اللَّه عزّ و جلّ ثمّ انّ «الإبل» من اخصّ مال العرب و اعزّه فلذلک خصّها بالذّکر و فیها من العجائب ما لیس فی غیرها من الدّوابّ خلق فی ذلک العظم یحلوا بالعین و تنهض بالحمل الثّقیل و تنقاد بزمام یقودها الصّبیان و ینیخونها اىّ موضع یریدونه و تعطش عشره ایّام فتسیر و تحمل و تبول من خلفها لانّ قائدها أمامها فلا یترشش علیه و عنقها سلّم الیها و تعتلف شوکا لا یعتلفه من الدّوابّ شیء و تطأ الفیافی و تطوى اللّیل و ینتفع بدرّها و نسلها و وبرها و لحمها، و هذه الوجوه لا تجتمع الّا فی «الإبل» من دون سائر الحیوانات.
قوله:وَ إِلَى السَّماءِ کَیْفَ رُفِعَتْ فوقهم على عظمها و متانه خلقها بلا عمد من تحتها و لا علاقه من فوقها.
وَ إِلَى الْجِبالِ کَیْفَ نُصِبَتْ على تفاوت خلقتها و متانه ارکانها «کیف» نصبها اللَّه على هذه الارض لیمنعها بها عن الحرکه و الاضطراب.
وَ إِلَى الْأَرْضِ کَیْفَ سُطِحَتْ اى- دحیت و بسطت.
فَذَکِّرْ اى- ذکّرهم الادلّه و حثّهم على التّفکّر فیها إِنَّما أَنْتَ مُذَکِّرٌ لیس علیک الّا الدّعاء و التّذکیر.
لَسْتَ عَلَیْهِمْ بِمُصَیْطِرٍ اى- بمسلّط فتقتلهم و تکرههم على الایمان. نزل هذا قبل ان یومر بقتالهم ثمّ نسخ بآیه القتال.
إِلَّا مَنْ تَوَلَّى وَ کَفَرَ فانّک مسلّط علیه بالجهاد و اللَّه فَیُعَذِّبُهُ فى الآخره الْعَذابَ الْأَکْبَرَ فعلى هذا القول یکون الاستثناء متّصلا. و قیل: هو استثناء منقطع عمّا قبله: معناه: لکن مَنْ تَوَلَّى وَ کَفَرَ بعد التّذکیر.
فَیُعَذِّبُهُ اللَّهُ الْعَذابَ الْأَکْبَرَ و هو ان یدخله النّار و انّما قال: الْأَکْبَرَ لانّهم عذّبوا فی الدّنیا بالجوع و القحط و القتل و الاسر.
إِنَّ إِلَیْنا إِیابَهُمْ اى- رجوعهم بعد الموت لا یفوتنا و ان طال المدى.
ثُمَّ إِنَّ عَلَیْنا حِسابَهُمْ فى القیامه فنجازى المحسن باحسانه و المسىء باساءته فیکون الحساب بمعنى الجزاء کقوله: «إِنْ حِسابُهُمْ إِلَّا عَلى رَبِّی» اى- جزاؤهم.
النوبه الثالثه
قوله تعالى: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ.
| الى سامع الاصوات مع بعد المسرى | شکوت الّذى القاه من الم الذّکرى |
| فیا لیت شعرى و الامانى کثیره | أ یشعر بى من بتّ ارعى له الشّعرى |
***
| یار از دل من خبر ندارد گویى | یا خواب بمن گذر ندارد گویى |
| تاریکترست هر زمانى شب من | یا رب شب من سحر ندارد گویى! |
اى عنوان نامه آشنایى، اى طغراى منشور دوستى، اى صیقل آینه یقین، اى علمدار لشگر دین، اى رباینده جانها و غارت کننده دلها، بر سر کوى یافت ناله واجدان تو، در قعر دریاى محبّت غوص شیفتگان تو، در معرکه معارف جان باختن عاشقان تو، در میدان بلا تاختن سوختگان تو. طعمه سازیم جان خویش. آن بازى را که پرواز کند در فضاى طلب تو فدا کنیم دل خویش. آن مفلسى را که آه کند از درد نایافت تو، نثار کنیم دیده خویش. آن منتظرى را که بود در آرزوى دیدار تو:
| هر شب نگرانم بیمن تا تو بر آیى | زیرا که سهیلى و سهیل از یمن آید |
| کوشم که بپوشم صنما نام تو بر خلق | ز اوّل سخنى نام تو اندر دهن آید! |
هَلْ أَتاکَ حَدِیثُ الْغاشِیَهِ یا محمد بیدار و هشیار باش و خلق را تنبیه کن و ایشان را خبر ده از کار رستاخیز و شداید و عظایم آن روزى و چه روزى؟! روز هیبت و عظمت! روز سیاست و صولت! روز تغابن و حسرت! مسمار سکوت بر زبانها زده، مهر قهر بر لبها نهاده، بند عدل بر پایها بسته، خاک مذلّت بر رخسارها نشانده، منادى عدل برخاسته که: اى زبانهاى گویا خاموش گردید، اى دستهاى خاموش سخن گوئید، اى گواهان ناگویا امروز نوبت گفتار شماست، اى جواسیس قدرت آنچه دیدهاید بنمائید، اى گماشتگان حکمت آنچه دانید بگوئید، اى بازرگانان راه آخرت بضاعتهاى خود پیش آرید، اى گماشتگان حضرت عزّت نامهها در دست این لشگر نهید، اى عاصیان و مجرمان سجلّات زلّات خود برخوانید. چون این خطاب سیاست و عزّت بخلق رسد، عاصیان و بدکاران همه از بیم و خجالت[۲] سر درپیش افکنند.
اینست که ربّ العزّه گفت: وَ لَوْ تَرى إِذِ الْمُجْرِمُونَ ناکِسُوا رُؤُسِهِمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ دوزخ را فرمایند تا بر خود[۳] بجنبد و بغرّد، غیظ و زفیر و خشم او بسمع اهل جمع رسد، همه بزانو درآیند؛ چنان که ربّ العزّه گفت: و تَرى کُلَّ أُمَّهٍ جاثِیَهً فغان و خروش نفسى نفسى از عرصات برآید، آواز گیراگیر در موقف افتد. آن گه در میان همه خلق بیک طرفه العین حکم کنند؛ گروهى را بنوازند بفضل، گروهى را باز دارند بعدل، گروهى را بسراى دولت فرو آرند با رویهاى تازه و چون گل بر بار شکفته، ربّ العزّه چنین گفته که وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ ناعِمَهٌ لِسَعْیِها راضِیَهٌ. گروهى را بزندان محنت برند با رویهاى فرو شکسته و خوار شده. اینست که میگوید جلّ جلاله: وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ خاشِعَهٌ عامِلَهٌ ناصِبَهٌ در دنیا رنجها برده و ریاضتها کشیده و همه هباء منثور گشته.
صفت اصحاب صوامع است راهبان ترسایان و رنجوران اهل کتاب که نه بر ملّت اهل اسلاماند و نه بر دین حقّ و با کفر و ضلالت ریاضت و مجاهدت همىکنند و بىایمان و اسلام عملهاى فراوان همىآرند و ربّ العزّه ایشان را میفرماید ضَلَّ سَعْیُهُمْ فِی الْحَیاهِ الدُّنْیا وَ هُمْ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ یُحْسِنُونَ صُنْعاً معاشر المسلمین اسلام بناز دارید و عزّ ایمان بشناسید و شرع مصطفى (ص) بزرگ دارید، و بحقیقت دانید که حرم امان و حصن حصین عالم اسلام است و شرع مصطفى (ص). در عالم اسلام کعبه است. هر صاحب قدم که در عالم اسلام نرفت و روى به کعبه شرع مصطفى (ص) نداشت روش او برو غرامت است و روزگار او قیامت، و حاصل کار او ضلالت.
بهترین تخمى که در سینه بندگان ریختند تخم اسلام است. عزیزترین مرغى که از آشیان ازل برخاست و در هواى اقبال بپرید مرغ اسلام است، شریفترین بارانى که از ابر حقیقت بر عالم دل بارید باران اسلام است. گفته عزیزان است که: اسلام جبّار صفت است، جبّار صفتى باید، عالى همّتى، بزرگ قدرى، که دستش بر قدّ او رسد. مهره مار افعى در دماغ مور خرد مجوى که نیابى، کبریت احمر در طبل پیر زنان چه جویى؟
که نبینى. عزّ اسلام و عهد ایمان از صومعه راهبان و سینه ترسایان چه طلب کنى؟
که هرگز نیابى. ایشان مخذولان درگاه عزّتند و زخمخوردگان عدل ازل. اسلام چهره جمال خود ازیشان بپوشیده و لباس کفر و ضلالت دریشان پوشانیده، حاصل کردار بىایمان و عاقبت ریاضات و مجاهدات ایشان اینست که: تَصْلى ناراً حامِیَهً تُسْقى مِنْ عَیْنٍ آنِیَهٍ لَیْسَ لَهُمْ طَعامٌ إِلَّا مِنْ ضَرِیعٍ. لا یُسْمِنُ وَ لا یُغْنِی مِنْ جُوعٍ باز مؤمنان که آفتاب اسلام از برج سعادت ایشان بتافت و باد کرامت از هواى عنایت بر سراى قرب ایشان بوزید، حاصل ایمان ایشان و ثواب طاعت ایشان، اینست که ربّ العالمین گفت: فِی جَنَّهٍ عالِیَهٍ لا تَسْمَعُ فِیها لاغِیَهً فِیها عَیْنٌ جارِیَهٌ هر مؤمنى را بهشتى است بر بالاى روضه رضا، بقعه بقا، موعد لقا. بهشتى بر مایده خلد نشسته، بر تخت بخت تکیه زده، شراب وصل نوش کرده، طوبى و زلفى و حسنى یافته. اندر آن بهشت خیمه ها بیند مدوّر آفریده، بقدرت از درّ منوّر در آن خیمهها تختها نهاده از زر، بر هر تختى هفتصد بستر، بر هر بسترى حورائى چون ماه انور، فرشها از سندس و استبرق باز کشیده، پردهها آویخته از دیباى نابافته، زحمت دست خلق نایافته. در آن بهشت چشمهها روان و درختها الوان با روح و ریحان و مرغان با الحان و غلمان و ولدان پیدا شده، از کن فکان تحفه خداوند جهان ساخته از بهر مؤمنان و دوستان.
___________________________________________________
[۱] ( ۱))- طنفسه: نوعى از بساط.
[۲] ( ۱)- الف: خجلت.
[۳] ( ۱)- الف: تا خود بر خود.
کشف الأسرار و عده الأبرار// ابو الفضل رشید الدین میبدى جلد دهم