کشف الأسرار و عده الأبرار رشید الدین میبدى سوره المزمل
۷۳- سوره المزمل- مکیه
النوبه الاولى
(۷۳/ ۲۰- ۱)
قوله تعالى: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ بنام خداوند فراخ بخشایش مهربان
یا أَیُّهَا الْمُزَّمِّلُ (۱) اى جامه در خود پیچیده [و ردا در سر کشیده].
قُمِ اللَّیْلَ بشب خیز نماز را إِلَّا قَلِیلًا (۲) مگر اندکى.
نِصْفَهُ نیمى از شب. أَوِ انْقُصْ مِنْهُ قَلِیلًا (۳) یا چیزى کاه از نیمى اندک.
أَوْ زِدْ عَلَیْهِ یا چیزى افزاى بر نیمى. وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلًا (۴) و قرآن را گشاده حروف خوان [و امّت را معانى آن پیدا کن و روشن].
إِنَّا سَنُلْقِی عَلَیْکَ قَوْلًا ثَقِیلًا (۵) ما مىافکنیم بر تو سخنى گرانمایه سنگى [نگه داشتن حقّ آن و کار کردن بآن ور بندگان گران].
إِنَّ ناشِئَهَ اللَّیْلِ این ساعتهاى شب و این خاستن بشب هِیَ أَشَدُّ وَطْئاً سازندهتر است [زبان و دل را و استوارتر]. وَ أَقْوَمُ قِیلًا (۶) و موافق ترست و راستر اندیشیدن و خواندن را.
إِنَّ لَکَ فِی النَّهارِ سَبْحاً طَوِیلًا (۷) ترا در روز خواب را و شغل را پرداختى است دراز.
وَ اذْکُرِ اسْمَ رَبِّکَ خداوند خویش را نام مىبر و یاد مىکن. وَ تَبَتَّلْ إِلَیْهِ تَبْتِیلًا (۸) و باز و گسل باز گسستنى او را [یگانه باش و یاد او یگانه دار].
رَبُّ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ خداوند دو نیمه جهان لا إِلهَ إِلَّا هُوَ نیست خداى جز او. فَاتَّخِذْهُ وَکِیلًا (۹) او را میانجى گیر و کارسازى بسنده.
وَ اصْبِرْ عَلى ما یَقُولُونَ و شکیبایى کن بر آنچه دشمنان میگویند.
وَ اهْجُرْهُمْ هَجْراً جَمِیلًا (۱۰) و فرا بر ازیشان فرابریدنى نیکو بى مداهنه و بى مداجات.
وَ ذَرْنِی وَ الْمُکَذِّبِینَ و با من گذار این دروغ زن گیران أُولِی النَّعْمَهِ که خداوندان نازند و تن آسانى وَ مَهِّلْهُمْ قَلِیلًا (۱۱) و فرا گذار ایشان را اندکى از روزگار.
إِنَّ لَدَیْنا أَنْکالًا نزدیک ما در غیب ایشان را بندهاست وَ جَحِیماً (۱۲) و آتشى عظیم.
وَ طَعاماً ذا غُصَّهٍ و خورشى گلوگیر وَ عَذاباً أَلِیماً (۱۳) و عذابى درد نماى
یَوْمَ تَرْجُفُ الْأَرْضُ وَ الْجِبالُ آن روز که زمین بجنبد و کوهها از جاى وَ کانَتِ الْجِبالُ کَثِیباً مَهِیلًا (۴۱) و کوهها ریگ شود روان.
إِنَّا أَرْسَلْنا إِلَیْکُمْ رَسُولًا ما فرستادیم بشما رسولى شاهِداً عَلَیْکُمْ تا بر شما گواه بود کَما أَرْسَلْنا إِلى فِرْعَوْنَ رَسُولًا (۱۵) چنان که فرستادیم به فرعون رسولى.
فَعَصى فِرْعَوْنُ الرَّسُولَ سر کشید فرعون از آن رسول فَأَخَذْناهُ أَخْذاً وَبِیلًا (۱۶) فرا گرفتیم او را فرا گرفتنى گران.
فَکَیْفَ تَتَّقُونَ إِنْ کَفَرْتُمْ اگر کافر شوید[۱] و بر کفر باز ایستید چون پرهیزید؟
یَوْماً یَجْعَلُ الْوِلْدانَ شِیباً (۱۷) از بد آن روز که نوزادگان را از مادر بر جا پیر کند.
السَّماءُ مُنْفَطِرٌ بِهِ آسمان شکافتنى است آن روز بصعبى آن روز کانَ وَعْدُهُ مَفْعُولًا (۱۸) وعده اللَّه بودنى است و کردنى.
إِنَّ هذِهِ تَذْکِرَهٌ این پیغام و سخن پندى است فَمَنْ شاءَ اتَّخَذَ إِلى رَبِّهِ سَبِیلًا (۱۹) تا هر که خواهد بسوى خداوند خویش راه گیرد.
إِنَّ رَبَّکَ یَعْلَمُ میداند خداوند تو أَنَّکَ تَقُومُ که تو [نماز را] مىخیزى [بشب] أَدْنى مِنْ ثُلُثَیِ اللَّیْلِ کم از دو بهر از شب وَ نِصْفَهُ و کم از نیمى از شب وَ ثُلُثَهُ و کم از سه یکى[۲] از شب وَ طائِفَهٌ مِنَ الَّذِینَ مَعَکَ و گروهى ازینان که با تواند وَ اللَّهُ یُقَدِّرُ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ و اللَّه شب و روز باندازه میداند و مىدارد [بر هر زندهاى در جهان که کى خفت و کى برخاست و کى جنبید]. عَلِمَ أَنْ لَنْ تُحْصُوهُ دانست اللَّه که شما [همه عمر] این نماز شب نتوانید [و طاقت ندارید] فَتابَ عَلَیْکُمْ از شما فرو نهاد و عذر شما بعجز شما بپذیرفت فَاقْرَؤُا ما تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ میخوانید آنچه از قرآن آسانست بر خوانندگان عَلِمَ أَنْ سَیَکُونُ مِنْکُمْ مَرْضى دانست اللَّه که از شما بیماران بود [که برخاست نتواند بشب] وَ آخَرُونَ یَضْرِبُونَ فِی الْأَرْضِ و دانست که از شما دیگران بود که در زمین میروند یَبْتَغُونَ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ و فضل اللَّه میجویند [و روزى]. وَ آخَرُونَ یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ و دیگران بود غازیان که در سبیل اللَّه با دشمنان او کشتن مىکنند فَاقْرَؤُا ما تَیَسَّرَ مِنْهُ چندان که بر شما آسان آید میخوانید از قرآن وَ أَقِیمُوا الصَّلاهَ و نماز بپاى دارید.
وَ آتُوا الزَّکاهَ و زکاه میدهید. وَ أَقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً و کردار نیکو نزدیک اللَّه وام مىنهید وَ ما تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِکُمْ مِنْ خَیْرٍ و هر چه پیش فرا فرستید از نیکى خویشتن را. تَجِدُوهُ عِنْدَ اللَّهِ آن را نزدیک او باز یابید هُوَ خَیْراً آن به از آنکه کردید وَ أَعْظَمَ أَجْراً و مزد آن مه از آنکه بیوسیدید وَ اسْتَغْفِرُوا اللَّهَ و آمرزش خواهید از اللَّه إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ (۲۰) که اللَّه آمرزگارست [عیب پوش] و بخشاینده.
النوبه الثانیه
این سوره از شمار کوفیان بیست آیت است، دویست و هشتاد و پنج کلمه، هشتصد و سى و هشت حرف، جمله به مکه فرو آمد و در مکّیّات شمرند.
ابن عباس گفت:مگر در آیت إِنَّ رَبَّکَ یَعْلَمُ الى آخر السّوره. و درین سوره سه آیت منسوخ است.
در اوّل سوره نماز شب فرض کردند بر رسول خدا (ص) و بر مسلمانان و ذلک فی قوله:قُمِ اللَّیْلَ إِلَّا قَلِیلًا الآیه … پس آخر سوره منسوخ شد و ذلک قوله:عَلِمَ أَنْ لَنْ تُحْصُوهُ فَتابَ عَلَیْکُمْ فَاقْرَؤُا ما تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ.
دیگر آیه: وَ اهْجُرْهُمْ هَجْراً جَمِیلًا منسوخ است بآیت سیف.
سدیگر آیت فَمَنْ شاءَ اتَّخَذَ إِلى رَبِّهِ سَبِیلًا این قدر از آیت منسوخ است بآنچه ربّ العزّه گفت: وَ ما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ و در فضیلت سوره ابى بن کعب روایت کند ازمصطفى (ص) قال: «من قرأ سوره یا ایها المزمل رفع عنه العسر فی الدّنیا و الآخره».
قوله: یا أَیُّهَا الْمُزَّمِّلُ معناه المتزمّل ادغمت التّاء فی الزّاى و مثله المدّثّر اى- المتدّثر ادغمت التّاء فی الدّال. یقال تزمّل و تدثّر بثوبه اذا تغطّى به. قال ابن عباس: رجع النّبی (ص) من جبل حراء لما نزل علیه جبرئیل (ع) مذعورا مرتعدا فرائصه، یقول:زمّلونى زمّلونى، فزمّل بقطیفه. فنزلت: یا أَیُّهَا الْمُزَّمِّلُ اى- المتلفّف بثیابه، قیل:کان متلفّفا فی ثیاب نومه، و قیل: کان متلفّفا بثیابه للصّلوه.
قال عکرمه: الزّمل بمعنى الحمل و منه الزّامله، و المعنى: یا ایّها المتحمّل باعباء النّبوّه و قال السدى: هو کنایه عن النّائم کانّه عزّ و جلّ یقول: ایها النائم اللیل کله قم فصل قال بعض الحکماء: کان هذا الخطاب للنّبى (ص) قبل تبلیغ الرّساله و لم یکن قد شرع فی الامر بعد فلمّا شرع خاطبه بالنّبوّه و الرّساله.
و قیل: هذا بدا ایناس و ازاله وحشه کما قال: «وَ ما تِلْکَ بِیَمِینِکَ یا مُوسى». و قیل معناه: یا خامل الذّکر سنرفع لک ذکرک.
قُمِ اللَّیْلَ اى- صلّ اللّیل إِلَّا قَلِیلًا اى- الا شیئا یسیرا تنام فیه و کان قیام اللّیل فریضه فی ابتداء الاسلام و بیّن قدره فقال:نِصْفَهُ أَوِ انْقُصْ مِنْهُ قَلِیلًا الى الثّلث أَوْ زِدْ على النّصف الى الثّلثین خیّره بین هذه المنازل؛ فکان النّبی (ص) و اصحابه یقومون على هذه المقادیر، فکان الرّجل لا یدرى متى ثلث اللّیل و متى النّصف و متى الثّلثان فکان یقوم حتّى یصبح مخافه ان لا یحفظ القدر الواجب و اشتدّ ذلک علیهم حتّى انتفخت اقدامهم فرحمهم اللَّه و خفّفه عنهم بعد سنه و نسخ وجوب التّقدیر بقوله: عَلِمَ أَنْ لَنْ تُحْصُوهُ فَتابَ عَلَیْکُمْ فَاقْرَؤُا ما تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ اى- صلّوا ما تیسّر من القرآن، اى- صلّوا ما تیسّر من الصّلاه و لو قدر حلب شاه ثمّ نسخ وجوب قیام اللّیل بالصّلوات الخمس بعد سنه اخرى فکان بین الوجوب و التّخفیف سنه و بین الوجوب و النّسخ بالکلّیّه سنتان.
وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلًا اى- بیّن الحروف و وفّ حقّها من الاشباع کانّک تفصل بین الحرف و الحرف مشتقّ من قول العرب ثغر رتل و رتل اذا کان فیه فرج. و التّرتیل اداء الحروف و حفظ الوقوف.
و قیل: معناه اقرأ على ترتیبه لا تقدّم مؤخّرا و لا تؤخّر مقدّما. و قیل: فصّله تفصیلا و لا تعجل فی قراءته. و قیل: معناه: ضعّف صوتک و اقرأه بصوت حزین،
وقالت امّ سلمه: کان رسول اللَّه (ص) یقطع قراءته آیه آیه.
و قال ابن مسعود:لا تنثروه نثر الدّقل. و لا تهذّوه هذّ الشّعر. قفوا عند عجائبه. و حرّکوا به القلوب.
و لا یکن همّ احدکم آخر السّوره.
سئل انس: کیف کانت قراءه النّبی (ص)؟ فقال: کانت مدّاء ثمّ قرأ بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم یمدّ ببسم اللَّه و یمدّ بالرّحمن یمدّ بالرّحیم.
روى انّ عمر ان بن حصین مرّ على قاصّ یقرأ ثمّ یسأل فاسترجع ثمّ قال سمعت رسول اللَّه (ص) یقول: «من قرأ القرآن فلیسأل اللَّه به فانّه سیجیء اقوام یقرءون القرآن یسألون به النّاس.»
إِنَّا سَنُلْقِی عَلَیْکَ اى سننزل علیک قَوْلًا ثَقِیلًا یعنى القرآن فالقرآن رزین کریم رصین، لیس بهزل و لا سفساف، له وزن و خطر فی صحّته و بیانه کما یقال: هذا قول له وزن و خطر.
قال جعفر: ما ثقله فی تلاوته انّما ثقله فی العمل به. و قیل: ثقله بالأمر و النّهى و الحدود و الاحکام. و قیل: ثقیلا لثقله فی المیزان یوم الحساب.
و قیل: ثقیلا على الکفّار و المنافقین و یحتمل ان یکون ثقیلا صفه للمصدر اى- القاء ثقیلا لما
روى عن عائشه قالت: لقد رأیته ینزل علیه الوحى فی الیوم الشّدید البرد فینفصم عنه و انّ جبینه لیرفضّ عرقا
و قال ابن عباس: نزلت سوره الانعام فبرکت ناقه رسول اللَّه (ص) من ثقل القرآن و هیبته. و معنى ثقل القرآن هیبه القرآن.
و روى: انّ الحارث بن هشام سأل رسول اللَّه (ص) فقال: یا رسول اللَّه کیف یأتیک الوحى؟ فقال: «احیانا یأتینى مثل صلصله الجرس و هو اشدّ علىّ فینفصم عنّى و قد وعیت ما قال و احیانا یتمثّل لى الملک رجلا فیکلّمنى فاعى ما یقول».
قوله إِنَّ ناشِئَهَ اللَّیْلِ اى- ساعاته کلّها و کلّ ساعه منها ناشئه سمّیت بذلک لانّها تنشأ بعد النّهار اى- تبدو فکلّ ما حدث باللّیل و بدا فقد نشأ و هو ناشئ و الجمع ناشئه.
قال ابن ابى ملیکه: سألت ابن عباس و ابن الزبیر عنها، فقالا: اللّیل کلّه ناشئه. قال سعید بن جبیر و ابن الزبیر اىّ ساعه قام من اللّیل فقد نشاء و هو بلسان الحبش نشأ فلان اى- قام فقالت عائشه: النّاشئه: القیام بعد النّوم.
و قال ابن کیسان:هى القیام من آخر اللّیل. و قال عکرمه: هى القیام من اوّل اللّیل.
روى عن علىّ بن الحسین علیهما السّلام انّه کان یصلّى بعد المغرب و العشاء و یقول: هذا ناشئه اللّیل.
و قال الازهرى: ناشئه اللّیل قیام اللّیل. مصدر جاء على فاعله کالعافیه بمعنى:العفو، اى- ما ینشئه الرّجل باللّیل من القراءه و الصّلاه. هِیَ أَشَدُّ وَطْئاً قراء ابن عامر و ابو عمرو و طاء بکسر الواو ممدودا بمعنى المواطاه و الموافقه.
یقال:واطأت فلانا مواطاه و وطأ اذا وافقته و ذلک ان مواطاه القلب و السّمع و البصر و اللّسان باللّیل یکون اکثر ممّا یکون بالنّهار، اى أجدر أن یواطأ اللّسان القلب و القلب العمل لانّ اللّیل تهدأ فیه الاصوات فلا یحول دون تفهّمه شیء.
و قرأ الآخرون أَشَدُّ وَطْئاً بفتح الواو و سکون الطّاء اى اشدّ على المصلّى و اثقل على البدن من صلاه النّهار لانّ اللّیل للنّوم و الرّاحه، فاذا ازیل عن ذلک ثقل على البدن ما یتکلّف فیه.
و منه قوله صلّى اللَّه علیه و سلّم: «اللّهم اشدد وطأتک على مضر»اى- اشدد ثقل الأمر علیهم.
و قیل:«أَشَدُّ وَطْئاً» اى- اثبت فی القلب، و احفظ للقراءه و ابلغ فی الثّواب، و اسهل على المصلّى من ساعات النّهار لانّ النهار خلق لتصرّف العباد فیه و اللّیل خلق للنّوم و الخلوه من العمل فالعباده فیه اسهل. وَ أَقْوَمُ قِیلًا اى اصوب قراءه، و اصحّ قولا، و اشدّ استقامه لفراغ البال و هداه النّاس و سکون الاصوات. یقال: قال قیلا و قولا و مقالا و مقاله و قالا. و قال الحسن اذا قام احدکم من اللّیل فلیسمع نفسه.
فانّ الملائکه لا یقرءون القرآن و هم یحبّون ان یسمعوه من بنى آدم.
و قیل:أَقْوَمُ قِیلًا اى- اعجل اجابه للدّعاء.
إِنَّ لَکَ فِی النَّهارِ سَبْحاً طَوِیلًا له معنیان: احدهما: انّ لک فی النّهار فراغا و تصرّفا و تقلّبا طویلا تقدر أن تسبح فی حوائجک و اشغالک بالنّهار. و اصل السّبح سرعه الذّهاب و منه السّباحه فی الماء. و المعنى الثّانی إِنَّ لَکَ فِی النَّهارِ سَبْحاً طَوِیلًا اى- فراغا للنّوم فقم اللّیل و نم بالنّهار.
و قیل: معنى الآیه مذاهبک بالنّهار فیما یشغلک کثیره و اللّیل، اخلى لک و اعون على وعى ما یوحى الیک فقم من نومک باللّیل. و قرأ یحیى بن یعمر: سبخا بالخاء المعجمه، اى- استراحه و تخفیفا للبدن و منه قول النّبی (ص) لعائشه و قد دعت على سارق لا تسبّخى عنه بدعائک علیه.
وَ اذْکُرِ اسْمَ رَبِّکَ بالتّوحید و التّعظیم و ادعه باسمائه الحسنى و قیل: معناه:اذکر: «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ» اذا اردت قراءه القرآن او الصّلاه وَ تَبَتَّلْ إِلَیْهِ تَبْتِیلًا اى- انقطع الیه انقطاعا و اخلص له العباده اخلاصا. و توکّل علیه توکّلا.
و قیل: التّبتّل رفض الدّنیا و ما فیها و التماس ما عند اللَّه. اصل التّبتّل القطع.
یقال:تصدّق فلان صدقه بتله، اى- قطعها من ماله، و اخرجها من یده.
و قیل لمریم:البتول، لقطعها الدّنیا و اسبابها و انقطاعها عن النّاس. و القیاس تبتّلا و لکن لمّا کان التّبتیل من حروفه عدل الیه لموافقه رؤس الآى، لانّ حظّ القرآن من حسن النّظم و الرّصف فوق کلّ حظّ و یحتمل انّ المعنى تبتّل الیه یبتّلک تبتیلا، کما قال تعالى:وَ اللَّهُ أَنْبَتَکُمْ مِنَ الْأَرْضِ نَباتاً اى- و تنبتون نباتا.
رَبُّ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ یرید به جنس المشارق و المغارب فی الشّتاء و الصّیف اى- خالقهما و مالکهما. قرأ اهل الحجاز و ابو عمرو و حفص «ربّ» برفع الباء.
على الابتداء و قرأ الآخرون بالجرّ على نعت الرّبّ فی قوله: وَ اذْکُرِ اسْمَ رَبِّکَ.
لا إِلهَ إِلَّا هُوَ فَاتَّخِذْهُ وَکِیلًا اى- توکّل علیه و ثق به و استکفه جمیع المهمّات.
و قیل: وکیلا اى- کفیلا بما وعدک قیّما بامورک، ففوّضها الیه:وَ اصْبِرْ عَلى ما یَقُولُونَ للَّه من الصّاحبه و الولد و الشّریک و لک من السّاحر و الکاهن و المجنون. وَ اهْجُرْهُمْ هَجْراً جَمِیلًا الهجر الجمیل ترک الجفوه من غیر ترک الدّعوه الى الحقّ کقوله: «فَاصْفَحِ الصَّفْحَ الْجَمِیلَ» و قوله: «فَاصْفَحْ عَنْهُمْ وَ قُلْ سَلامٌ» و هى منسوخه بآیه السّیف.
وَ ذَرْنِی وَ الْمُکَذِّبِینَ لک یا محمّد «أُولِی النَّعْمَهِ» اى- الثّروه و التّنعّم و المال وصفهم بالنّعمه توبیخا لهم على ترک الشّکر و تبیینا انّه اطغاهم استغناؤهم.
وَ مَهِّلْهُمْ قَلِیلًا اى- انظرهم و اخّرهم قلیلا و لا تهتمّ بهم و کل امرهم الىّ فانّى اکفیک شأنهم. قیل: نزلت فی صنادید قریش المستهزئین. و قال مقاتل نزلت فی المطعمین ببدر و کان بین نزول هذه الآیه و بین بدر سنه.
إِنَّ لَدَیْنا اى- ان عندنا لاهل النّار «أَنْکالًا» قیودا و اغلالا اهانه لهم لا خوفا من فرارهم «وَ جَحِیماً» اى- نارا جاحمه حارّه متناهیه، یقال: یوم جاحم شدید الحرّ.
وَ طَعاماً ذا غُصَّهٍ اى- الضّریع و الزّقّوم یغصّ فی الحلق و لا یسوغ. وَ عَذاباً أَلِیماً یخلص وجعه الى القلب. و جاء فی التّفسیر انّه لمّا نزلت هذه الآیه خرّ النّبی (ص) مغشیّا علیه.
یَوْمَ تَرْجُفُ الْأَرْضُ اى- تتحرّک الارض حرکه شدیده و تزول الجبال عن اماکنها. وَ کانَتِ الْجِبالُ کَثِیباً مَهِیلًا اى رملا سائلا.
قال الکلبى: هو الرّمل الّذى اذا اخذت منه شیئا تبعک ما بعده یقال هلت الرّمل اهیله هیلا اذا حرکت اسفله حتّى انهال من اعلاه.
إِنَّا أَرْسَلْنا إِلَیْکُمْ رَسُولًا یعنى محمد (ص) شاهِداً عَلَیْکُمْ یوم القیامه بالاجابه و الامتناع. کَما أَرْسَلْنا إِلى فِرْعَوْنَ رَسُولًا یعنى موسى (ع).
فَعَصى فِرْعَوْنُ الرَّسُولَ اى- جحد رساله موسى و لم یؤمن به. فَأَخَذْناهُ أَخْذاً وَبِیلًا اى- شدیدا ثقیلا.
فَکَیْفَ تَتَّقُونَ إِنْ کَفَرْتُمْ یَوْماً باللّه و لم تؤمنوا عذاب یوم یَجْعَلُ الْوِلْدانَ شِیباً لصعوبته و شدّه اهواله.
قیل: هذا على ضرب المثل، و قیل: بل یصیر الولدان فی القیامه شیبا لما یرون من اهوالها. و قیل: انّما یصیرون شیبا اذا قال اللَّه لآدم: «قم فابعث من ذرّیّتک بعث النّار» فیقول: «یا ربّ من کم کم».- فیقول: «من کلّ الف تسع مائه و تسعه و تسعین الى النّار و واحدا الى الجنّه فحینئذ یشیب الولدان من الفزع». و قیل معنى الآیه: کیف لکم بالتّقوى یوم القیامه اذ کفرتم فی الدّنیا اى- لا سبیل لکم الى التّقوى اذا وافیتم القیامه
و قوله:السَّماءُ مُنْفَطِرٌ بِهِ اى- السّماء منشقّ بذلک الیوم و شدّته.
و قیل: الباء بمعنى فی، اى- فی ذلک الیوم.
و قیل «مُنْفَطِرٌ بِهِ» اى- باللّه عزّ و جلّ حین ینزل سبحانه فی ظلل من الغمام و لم یقل منفطره لانّ السّماء یذکّر و یؤنّث.
و قیل: لانّ السّماء فی المعنى السّقف و قیل: معناه ذات انفطار کما یقال امرأه مرضع اى- ذات رضاع على النّسبه و کانَ وَعْدُهُ مَفْعُولًا اى- ینجز لاولیائه ما وعد و لاعدائه ما اوعد. و قیل: وعده بان یظهر دینه على الدّین کلّه.
إِنَّ هذِهِ تَذْکِرَهٌ اى- هذه الآیات وعظ و عبره فَمَنْ شاءَ اتَّخَذَ إِلى رَبِّهِ سَبِیلًا اى- طریقا الى رضاه بطاعته لأمره. و المعنى: انّ الوصول الى طاعاته ممکن و الى معرفته لما نصب من الدّلائل و اثبت من الشّواهد و انزل من الآیات و السّور.
و قیل: فیه اضمار و معناه: فمن شاء اللَّه ان یتّخذ الى ربّه سبیلا اتّخذ. قوله:إِنَّ رَبَّکَ یَعْلَمُ أَنَّکَ تَقُومُ أَدْنى اى- اقلّ. مِنْ ثُلُثَیِ اللَّیْلِ وَ نِصْفَهُ وَ ثُلُثَهُ قرأ اهل مکه و الکوفه: نصفه و ثلثه بفتح الفاء و الثّاء و اشباع الهاءین ضمّا، اى- و تقوم نصفه و ثلثه و قرأ الآخرون بکسر الفاء و الثّاء و اشباع الهاءین کسرا عطفا على ثلثى اللّیل وَ طائِفَهٌ مِنَ الَّذِینَ مَعَکَ یعنى المؤمنین و کانوا یقومون معه.
قال عطاء:یرید لا یفوته علم ما تفعلون انّه یعلم مقادیر «اللیل و النهار» فیعلم القدر الّذى تقومون.
عَلِمَ أَنْ لَنْ تُحْصُوهُ هذا نسخ اوّل السّوره اى- علم ان لن تطیقوا قیام اللّیل فی النّصف و الثّلث و الثّلثین. فَتابَ عَلَیْکُمْ فخفّف علیکم و وضع عنکم فَاقْرَؤُا ما تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ اى- فصلّوا ما خفّ علیکم فی اللّیل من الصّلاه.
قال الحسن: و لو قدر حلبه شاه، و قیل: فاقرؤا ما تیسّر من القرآن اى- ما احببتم و اردتم من السّور القصار الّتى تقرأ فی صلاه المغرب و العشاء الّتى عدّها رسول اللَّه (ص) على معاذ یرید فی الصّلاه النّافله. و قیل: فی الفرض.
و قیل: خارج الصّلاه. قال ابن عباس: ما تیسّر مائه آیه و قال السدى مائتا آیه و قیل: ثلاث آیات کاقصر سوره.
قال رسول اللَّه (ص): انّ اللَّه تعالى انزل الآیتین من خاتمه سوره البقره من کنز تحت العرش من قرأهما فی لیله کفتاه و عن قیس بن حازم
قال: صلّیت خلف ابن عباس بالبصره فقرأ فی اوّل رکعه بالحمد و اوّل آیه من البقره ثمّ قام فی الثّانیه فقرأ بالحمد و الآیه الثّانیه من البقره ثمّ رکع فلمّا انصرف اقبل علینا فقال: انّ اللَّه تعالى یقول: فَاقْرَؤُا ما تَیَسَّرَ مِنْهُ.
و عن انس بن مالک انّه سمع رسول اللَّه (ص) یقول: «من قرأ خمسین آیه فی یوم او فی لیله لم یکتب من الغافلین و من قرأ مائه آیه کتب من القانتین. و من قرأ ماتى آیه لم یحاجّه القرآن یوم القیامه. و من قرأ خمسمائه آیه کتب له قنطار من الاجر».
و عن عبد اللَّه بن عمرو قال: قال لى رسول اللَّه (ص): «اقرأ القرآن فی کلّ شهر»- قال قلت: انّى لا اجد قوّه.
قال:«فاقرءه فی عشرین لیله» قال: قلت انّى لا اجد قوّه؟- قال: «فاقرأه فی سبع و لا تزد على ذلک».
ثمّ ذکر سبب التّخفیف، فقال: عَلِمَ أَنْ سَیَکُونُ مِنْکُمْ مَرْضى فیشقّ علیهم قیام اللّیل. وَ آخَرُونَ یَضْرِبُونَ فِی الْأَرْضِ اى- یسافرون فیها.
یَبْتَغُونَ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ اى- یطلبون من رزق اللَّه بالتّجاره وَ آخَرُونَ یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فسوّى بین درجه المجاهدین و المکتسبین المال للنّفقه على نفسه و على العیال و الاحسان و الافضال.
روى ابراهیم عن ابن مسعود قال: ایّما رجل جلب شیئا الى مدینه من مدائن المسلمین صابرا محتسبا فباعه بسعر یومه کان له عند اللَّه منزله الشّهداء ثمّ قرأ عبد اللَّه: وَ آخَرُونَ یَضْرِبُونَ فِی الْأَرْضِ یَبْتَغُونَ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ وَ آخَرُونَ یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ و عن ابن عمر قال: ما خلق اللَّه عزّ و جلّ موته اموتها بعد القتل فی سبیل اللَّه احبّ الّتى من ان اموت بین شعبتى رجل اضرب فی الارض ابتغى من فضل اللَّه.
فَاقْرَؤُا ما تَیَسَّرَ مِنْهُ اى- من القرآن تطوّعا حثّهم على التّطوّع بالتّهجّد ترغیبا و نسخ افتراضه ترفیها.
وَ أَقِیمُوا الصَّلاهَ هذا نسخ صلاه اللّیل بالصّلاه الخمس. وَ آتُوا الزَّکاهَ القصّه للصّلوه و لکن لم یفرّق بین القرینتین وَ أَقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً کلّ ما یعبد اللَّه عزّ و جلّ به قرض للعبد عند اللَّه. وَ ما تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِکُمْ مِنْ خَیْرٍ اى- ما تسلفوه لانفسکم من عمل صالح و صدقه. تَجِدُوهُ عِنْدَ اللَّهِ اى- تجدوا ثوابه عند اللَّه هُوَ خَیْراً لکم من متاع الدّنیا،
و قیل: خیرا لکم من الشّحّ و التّقصیر و خیرا نصب مفعول ثان لقوله: «تجدوه، و دخلت هو فصلا. «وَ أَعْظَمَ أَجْراً» لانّ اللَّه تعالى یعطى المؤمن اجره بغیر حساب وَ اسْتَغْفِرُوا اللَّهَ من تقصیر و ذنب وقع منکم إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ لمن تاب «رَحِیمٌ» لمن استغفر.
عن الحارث بن سوید قال: قال عبد اللَّه: قال رسول اللَّه (ص): «ایّکم ماله احبّ الیه من مال وارثه»؟- قالوا: یا رسول اللَّه ما منّا من احد الّا ماله احبّ الیه من مال وارثه- قال: «اعملوا ما تقولون» قالوا: ما نعلم الّا ذلک یا رسول اللَّه- قال: «ما منکم رجل الّا مال وارثه احبّ الیه من ماله- قالوا کیف یا رسول اللَّه؟ قال: «انّما مال احد کم ما قدّم و مال وارثه ما اخّر وَ اسْتَغْفِرُوا اللَّهَ من ذنوبکم إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ».
النوبه الثالثه
قوله تعالى: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ «بسم اللَّه» کلمه سماعها نزهه قلوب الفقراء، بهجه اسرار الضّعفاء، راحه ارواح الاولیاء، قوّه قلوب الانبیاء، سلوه صدور الاصفیاء، قرّه عیون اهل البلاء. نام خداوندى که اشباح طالبان سوخته جلال او، ارواح قاصدان افروخته جمال او، انفاس عزیزان بسته نوال او، حواسّ مقرّبان سرگشته اقبال او، اسرار عارفان تشنه وصال او، ابصار محبّان خسته دلال او. بسا رویها که برو کرد نایافت او، بسا دلها که درو درد ناخواست او:
| باىّ نواحى الارض ابغى وصالکم | و انتم ملوک ما لنحوکم قصد |
***
| بسیار خلایقند جویان رهت | کشته شده عالمى بهول سپهت |
| تا بر مه چهارده نهادى کلهت | بینم کله ملوک در خاک رهت. |
یا أَیُّهَا الْمُزَّمِّلُ اى پیغمبر مطهّر، اى سیّد اطهر، اى رسول اکبر، اى مقتداى بشر، اى برج جلالت را ماه انور، اى درج رسالت را درّ اظهر، اى بر سر سیادت افسر، اى بر افسر سعادت گوهر، اى عنوان نامه جلالت نام تو، اى طراز جامه رسالت احکام تو، سرمایه دین کلام تو، پیرایه شریعت اعلام تو، اى ناظم قلاده نبوّت، اى ناشر اعلام رسالت، اى مؤیّد ارکان هدایت، اى کاشف اسرار ولایت، اى واضع منهاج شریعت، اى رافع معراج حقیقت.
قُمِ اللَّیْلَ خیز نماز شب کن، لختى از شب بیدار باش شفاعت امّت را، و لختى خواب کن آسایش نفس را. یا سیّد اگر همه شب در خواب باشى امّتت ضایع مانند، ور همه شب بیدار باشى رنجه شوى، و من رنج تو نخواهم.
چون بیدار باشى بسبب بیدارى تو بعضى عاصیان را بیامرزم تصدیق شفاعت را. چون خواب کنى بحرمت خواب تو باقى بیامرزم تحقیق رحمت را. اى سیّد تو خلعت قربت ما که یافتى در شب یافتى، هم در شب خدمت ما بجاى آر تا چنان که خلعت در شب یافته باشى شکر خلعت بخدمت هم در شب گزارده باشى.
اى جوانمرد بنده را هیچ کرامت چنان نبود که در شب تارى از بستر گرم برخیزد متوارى، بر درگاه بارى، با تضرّع و زارى، در مناجات شود؛ و قصّه درد خود بدو بردارد، گوید بزبان نیاز در حضرت راز: الهى بارم ده تا قصّه درد خود بتو بردارم، بر درگاه تو مىزارم و در امید بیم آمیز مىنازم.
الهى فاپذیرم تا وا تو پردازم، یک نظر در من نگر تا دو گیتى بآب اندازم. عزیز من در شب بیدار و هشیار باش که شب بوستان دوستان است و بهار عارفان، شب مرغزار محبّان است و نور صادقان، شب سرور مشتاقان است و راحت ارواح مطیعان.
قوله: وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلًا یا محمد بشب قرآن بترتیب و ترتیل خوان و در نماز بشب قراءت بلند خوان تا دوستان ما در میادین قدس بالحان انس در لذّت سماع کلام ما و در راحت پیغام ما جانهاى خویش مىپرورند و اسرار خویش معطّر و مروّح میگردانند. یا محمد با دوستان ما بگوى: چون خواهید که با ما راز کنید روى بقبله شرع آرید و قدم و در حضرت نماز نهید.
المصلّى یناجى ربّه. نماز راز گفتن است و در امید کوفتن، نماز سبب نجاتست و با دوست مناجات، نماز نهایت مجاهدت است و بدایت مشاهدت. نماز خویشتن را از دست نفس ربودن است، و جهد بندگى نمودن و دوست را ستودن.
بنماز دوست از دشمن پیدا گردد و آشنا از بیگانه جدا شود بین الکفر و العبد ترک الصّلاه. مثل مؤمن که نماز کند چون درخت گل است، معرفت در وى چون بوى و نماز بر وى چون گل؛ هر کسى تواند که گل از درخت باز کند و برگش برکند اما نتواند که بویش کم کند و نسیمش ببرد. همچنین شیطان تواند که در نماز ظاهر وسوسه کند تا چیزى از وى برباید، امّا نتواند که معرفت از باطن ببرد.
وَ اذْکُرِ اسْمَ رَبِّکَ وَ تَبَتَّلْ إِلَیْهِ تَبْتِیلًا تبتّل مقامى است از مقامات روندگان، ایشان که در منازلات و مکاشفات خویش بدان رسیدند که بهشت با همه اشجار و انهار در جمال خیال ایشان نیاید، دوزخ با همه اغلال و انکال از نهیب احتراق سینههاى ایشان بلرزد، افعى حرص دنیا هرگز دندانى بر روزگار عیش ایشان نتواند نهاد.
خارى از بیشه حسد و کبر بدامن ایشان باز نگیرد. گردى از بیابان نفس امّاره بر گوشه رداء اسلام ایشان ننشیند. دودى از هاویه هوا بدیده ایشان نرسد و بچشم عبرت بخلق نگرند.
بزبان شفقت سخن گویند، بدل رحمت الفت گیرند. ملکى صفتاند و گدا صورت. سلاطین راهند در لباس مساکین؛ روندگاناند و مسافت در میان نه، پرندگاناند و علّت پر و بال نه، مستاناند از شراب عشق، زندگاناند بحیاه قرب:
| قومى که ز هر چه دون ما پاک زدند | آتش ز غمان دل در افلاک زدند |
| از هر چه برون[۳] ماست چون دور شدند | بر عرش رسیده خیمه بر خاک زدند. |
رَبُّ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ فَاتَّخِذْهُ وَکِیلًا چون میدانى که خداى جهان و جهانیان اوست، دارنده بندگان و پرورنده ایشان اوست، کاردان و نگهبان اوست، او را وکیل و کارساز خود دان که بسندهتر از همه کار سازندگان اوست.
از تکاپوى خود و شغل خود یکسر بیرون آى و خود را یکسر بدو سپار، روى از همه بگردان و تکیه بر ضمان او کن، و دل از خلق بردار و تدبیر بگذار، همگى خود در دست تقدیر او نه تا راه طلب بر تو روشن شود. او خداوند یگانه است، بنده یک همّت یک طلب خواهد، از مرد هر جایى و هر درى این حدیث درست ناید: فکن رجلا رجله فی الثّرى و هامه همّته فی الثّریا:
| مرد یگانه را سر عشق میانه نیست | عشق میانه در خور مرد یگانه نیست |
| یا عشق، یا ملامت، یا راه عافیت | جز جان مرد تیر بلا را نشانه نیست. |
آن مهتر عالم و سیّد ولد آدم (ص) در نگر تا چه خطاب بدو رسید:
وَ اصْبِرْ عَلى ما یَقُولُونَ وَ اهْجُرْهُمْ هَجْراً جَمِیلًا «وَ لَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّکَ یَضِیقُ صَدْرُکَ بِما یَقُولُونَ» «فَاصْبِرْ صَبْراً جَمِیلًا» «فَاصْبِرْ کَما صَبَرَ أُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ» «وَ اصْبِرْ لِحُکْمِ رَبِّکَ فَإِنَّکَ بِأَعْیُنِنا». چند جایگاه در قرآن آن مهتر عالم را صبر فرمود، زیرا که تریاق زهر بلا صبر است. و نشان اهل محبّت و لا صبر است، آن صبر در محنت بس کارى نیست که آن خود خلق را عادتست، مرد مردانه آنست که در نعمت صبر کند و قدم بر جادّه عبودیّت نگاه دارد و از رقم خویش در نعمت پاى برون ننهد.
آن نمرود و قارون و فرعون و هامان و امثال ایشان که غرقه دریاى هلاک شدند، همه نتیجه بى صبرى بود؛ در نعمت آدمى کفور و کنود است، در نعمت قدمش بر جاى بنماند و از حدّ خویش درگذرد و اشر و بطر پیش آرد. اینست که ربّ العزّه گفت: کَلَّا إِنَّ الْإِنْسانَ لَیَطْغى أَنْ رَآهُ اسْتَغْنى. لا جرم در دنیا سرانجام کارشان این بود که:
وَ کَمْ أَهْلَکْنا مِنْ قَرْیَهٍ بَطِرَتْ مَعِیشَتَها … الآیه، و در عقبى آنچه ربّ العالمین گفت درین سوره:
إِنَّ لَدَیْنا أَنْکالًا وَ جَحِیماً. وَ طَعاماً ذا غُصَّهٍ وَ عَذاباً أَلِیماً.
___________________
[۱] ( ۱)- الف: شید
[۲] ( ۲)- ج: سیکى.
[۳] ( ۱)- ج: بدون.
کشف الأسرار و عده الأبرار// ابو الفضل رشید الدین میبدى جلد دهم