کشف الأسرار و عده الأبرار رشید الدین میبدى سوره المنافقین

۶۳- سوره المنافقین- مدنیه

النوبه الاولى‏

(۶۳/ ۱۱- ۱)

قوله تعالى: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ‏ بنام خداوند فراخ بخشایش مهربان.

إِذا جاءَکَ الْمُنافِقُونَ‏ که بتو آیند دورویان. قالُوا: گویند: نَشْهَدُ إِنَّکَ لَرَسُولُ اللَّهِ‏ گواهى دهیم که تو رسول خدایى‏ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ إِنَّکَ لَرَسُولُهُ‏ و اللَّه خود میداند که تو رسول اویى. وَ اللَّهُ یَشْهَدُ إِنَّ الْمُنافِقِینَ لَکاذِبُونَ (۱) و اللَّه گواهى میدهد که آن دورویان دروغ زنان‏اند.

اتَّخَذُوا أَیْمانَهُمْ جُنَّهً سوگندان خویش را سپرى گرفتند [بر خون و مال خویش‏] فَصَدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ‏ تا برگشتند از راه خداى. إِنَّهُمْ ساءَ ما کانُوا یَعْمَلُونَ (۲) ایشانند که بد کارست که میکنند.

ذلِکَ بِأَنَّهُمْ آمَنُوا ثُمَّ کَفَرُوا این بآنست که بگرویدند باز پس کافر شدند، فَطُبِعَ عَلى‏ قُلُوبِهِمْ‏ تا مهر نهادند بر دلهاى ایشان. فَهُمْ لا یَفْقَهُونَ (۳) تا روشنایى راستى در آن دلها نشود و صواب در نیابد.

وَ إِذا رَأَیْتَهُمْ تُعْجِبُکَ أَجْسامُهُمْ‏ و چون درنگرى تنهاى ایشان، چشم ترا خوش آید. وَ إِنْ یَقُولُوا تَسْمَعْ لِقَوْلِهِمْ‏ و اگر سخن گویند گوش فرا سخن ایشان دارى. کَأَنَّهُمْ خُشُبٌ مُسَنَّدَهٌ گویى پلهایى‏اند با دیوار نهاده. یَحْسَبُونَ کُلَّ صَیْحَهٍ عَلَیْهِمْ‏ هر بانگى را بر خویشتن پندارند [از بد دلى‏]. هُمُ الْعَدُوُّ فَاحْذَرْهُمْ‏ ایشان دشمنانند بپرهیز مى‏باش. قاتَلَهُمُ اللَّهُ‏ بنفریناد اللَّه ایشان را. أَنَّى یُؤْفَکُونَ (۴) [از دینى باین روشنى و سخنى باین راستى‏] چه چیز ایشان را برمیگرداند[۱].

وَ إِذا قِیلَ لَهُمْ‏ و چون ایشان را گویند: تَعالَوْا یَسْتَغْفِرْ لَکُمْ رَسُولُ اللَّهِ‏ بیائید تا آمرزش خواهد شما را رسول خداى‏ لَوَّوْا رُؤُسَهُمْ‏ سر برگردانیدند.

وَ رَأَیْتَهُمْ یَصُدُّونَ وَ هُمْ مُسْتَکْبِرُونَ (۵) و ایشان را دیدى که بر مى‏گشتند[۲] گردنکشان.

سَواءٌ عَلَیْهِمْ‏ یکسانست بر ایشان‏[۳]. أَسْتَغْفَرْتَ لَهُمْ أَمْ لَمْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ‏ که آمرزش خواهى ایشان را یا آمرزش نخواهى. لَنْ یَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ‏ نیامرزد اللَّه ایشان را. إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْفاسِقِینَ (۶) اللَّه راه ننماید نافرمانان را.

هُمُ الَّذِینَ یَقُولُونَ‏ ایشانند که میگویند: لا تُنْفِقُوا عَلى‏ مَنْ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ‏ نفقه مکنید بر ایشان که نزدیک رسول خدااند. حَتَّى یَنْفَضُّوا تا باز پراکنند.

وَ لِلَّهِ خَزائِنُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ‏ و خزانه‏هاى روزى اللَّه راست در آسمانها و در زمین‏ وَ لکِنَّ الْمُنافِقِینَ لا یَفْقَهُونَ (۷)، لیکن منافقان در نمى‏یابند[۴]

یَقُولُونَ لَئِنْ رَجَعْنا إِلَى الْمَدِینَهِ میگویند: اگر ما با شهر رسیم، لَیُخْرِجَنَّ الْأَعَزُّ مِنْهَا الْأَذَلَ‏ ناچار بیرون کند هر که در ما ازو عزیزتر او را که خوارتر.

وَ لِلَّهِ الْعِزَّهُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنِینَ‏ و عزّ اللَّه راست و رسول او را و مؤمنان را. وَ لکِنَّ الْمُنافِقِینَ لا یَعْلَمُونَ (۸) لیکن منافقان نمى‏دانند.

یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اى گرویدگان. لا تُلْهِکُمْ أَمْوالُکُمْ وَ لا أَوْلادُکُمْ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ‏ مشغول مدارد شما را مال شما و فرزندان شما از یاد خداى. وَ مَنْ یَفْعَلْ ذلِکَ‏ و هر که آن کند. فَأُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُونَ (۹) ایشانند زیان کاران.

وَ أَنْفِقُوا مِنْ ما رَزَقْناکُمْ‏ و نفقه کنید از آنچه شما را روزى دادند مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ‏ پیش از آنکه مرگى آید بیکى از شما. فَیَقُولَ رَبِ‏ و او گوید: خداوند من‏ لَوْ لا أَخَّرْتَنِی إِلى‏ أَجَلٍ قَرِیبٍ‏ چرا مرا با پس نگذارى تا زمانى نزدیک. فَأَصَّدَّقَ‏ تا صدقه دهم. وَ أَکُنْ مِنَ الصَّالِحِینَ (۱۰) و از نیکان و تائبان باشم.

وَ لَنْ یُؤَخِّرَ اللَّهُ نَفْساً و با پس نگذارد اللَّه هیچکس را إِذا جاءَ أَجَلُها که سرانجام او آید وَ اللَّهُ خَبِیرٌ بِما تَعْمَلُونَ (۱۱) و اللَّه دانا است بکرد شما و آگاه از آن.

النوبه الثانیه

این سوره یازده آیتست صد و هشتاد کلمه هفتصد و هفتاد و شش حرف؛ جمله به مدینه فرو آمد. در این سوره ناسخ است و منسوخ نیست. و النّاسخ قوله:سَواءٌ عَلَیْهِمْ أَسْتَغْفَرْتَ لَهُمْ‏ الآیه ….

و عن ابىّ بن کعب قال: قال رسول اللَّه (ص): «من قرأ سوره المنافقین برى‏ء من النّفاق.

قوله تعالى: إِذا جاءَکَ الْمُنافِقُونَ قالُوا نَشْهَدُ إِنَّکَ لَرَسُولُ اللَّهِ‏ هذا کقوله:

وَ إِذا لَقُوا الَّذِینَ آمَنُوا قالُوا آمَنَّا وَ إِذا لَقُوکُمْ قالُوا آمَنَّا وَ إِذا جاؤُکَ حَیَّوْکَ بِما لَمْ یُحَیِّکَ بِهِ اللَّهُ‏. و المنافق هو الّذى یصدّقک لسانه و یکذّبک قلبه، اخذ من النّافقاء و هو جحر الیربوع و الثعلب و الضب و هو الّذى یخرج منه اذا اخذ الصّیاد القاصعاء و هو جحره الّذى یدخل فیه اخذ کلّ ذلک من النّفق و هو السّرب، نافق الرّجل و تنفق و انتفق بمعنى واحد. سئل حذیفه من المنافق. فقال: الّذى یصف الاسلام و لا یعمل به و هم الیوم شرّ منهم لانّهم کانوا یومئذ یکتمونه و هم الیوم یظهرونه. و قیل: معنى نشهد نحلف یدلّ علیه.

قوله: اتَّخَذُوا أَیْمانَهُمْ جُنَّهً و قال قیس بن ذریج:

و اشهد عند اللَّه انّى احبّها

فهذا لها عندى فما عندها لیا

و الآیه نزلت فی عبد اللَّه بن ابىّ و اصحابه، کانوا یشهدون لرسول اللَّه (ص) بالرّساله و هم منکرون له بقلوبهم؛ فکانوا اذا شهدوا مجمعا مدحوه.

و قالُوا نَشْهَدُ إِنَّکَ لَرَسُولُ اللَّهِ‏ صادقا و کانوا یحلفون على ذلک و على انّهم یقولون ذلک عن قلوبهم فقال اللَّه عزّ و جلّ: وَ اللَّهُ یَعْلَمُ إِنَّکَ لَرَسُولُهُ‏ دخلت اللام لکسره الالف و هذا اعتراض و هو من کلام اللَّه سبحانه فیه تعظیم لنبیّه. وَ اللَّهُ یَشْهَدُ اى- یحلف و قیل: یعلم انّ المنافقین لکاذبون فی قولهم‏ نَشْهَدُ لانّهم لا یشهدون اذا خلوا، بل یقولون: «إِنَّما نَحْنُ مُسْتَهْزِؤُنَ» معنى آیت آنست که: منافقان در حضرت نبوّت و مجمع مسلمانان سوگند میخوردند که ما از صدق دل و اعتقاد درست رسالت و نبوّت تو پذیرفتیم؛ و از ضمیر پاک بى نفاق، گواهى میدهیم، که تو رسول خدایى. ربّ العالمین ایشان را بآنچه گفتند، که از صدق دل گواهى میدهیم دروغ زن کرد که نه از صدق دل و اعتقاد پاک میگفتند، بلکه از نفاق میگفتند، که با یاران خود در خلوت میگفتند:إِنَّما نَحْنُ مُسْتَهْزِؤُنَ‏. این چنانست که کسى گوید: من‏ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ‏ میخوانم، تو وى را گویى دروغ گفتى. نسبت این دروغ با قراءت وى گردد، نه با عین‏ «الْحَمْدُ لِلَّهِ»؛ یعنى که: تو دروغ مى‏گویى که میخوانم، نه‏ «الْحَمْدُ لِلَّهِ» دروغست.

و قیل:معنى قوله: لَکاذِبُونَ‏ اى- یکذّبون.

اتَّخَذُوا أَیْمانَهُمْ‏ اى- حلفهم الکاذب. جُنَّهً: وقایه و ستره یستترون بها. قال الاعشى:

اذا انت لم تجعل لعرضک جنّه

من المال سار الذّمّ کلّ مسیر.

و قیل: اتَّخَذُوا أَیْمانَهُمْ جُنَّهً من القتل یعصموا بها دماءهم و اموالهم‏ فَصَدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ‏ اى- اعرضوا عن طاعه اللَّه. و قیل: صدّوا غیرهم عن الایمان فی السّر إِنَّهُمْ ساءَ ما کانُوا یَعْمَلُونَ‏ بئس ما عملوا من النّفاق و صرف النّاس عن دین- اللَّه. و قوله: کانُوا افاد انّهم بهذه الصّفه مذ کانوا ذلک، اى- هذا الاسم لهم بالنّفاق.

و هذا التکذیب من اللَّه لهم بسبب انّهم‏ آمَنُوا فى الظّاهر و بالقول و کَفَرُوا فى السّر بالقلب‏ آمَنُوا متستّرین و کَفَرُوا مستترین‏ فَطُبِعَ عَلى‏ قُلُوبِهِمْ‏ ختم علیها حتى لا یدخلها الایمان جزاء على نفاقهم‏ فَهُمْ لا یَفْقَهُونَ‏ اى- لا یعقلون الهدى و لا یعرفون صحّه الایمان کما یعرفه المؤمنون.

وَ إِذا رَأَیْتَهُمْ تُعْجِبُکَ أَجْسامُهُمْ‏ یعنى: لحسن صورهم و طول قاماتهم.

قال ابن عباس: کان عبد اللَّه بن ابىّ جسیما، فصیحا، حلو الکلام، و کان اذا جاء فاعتذر الى رسول اللَّه (ص) اعجبه حسن کلامه؛ فذلک قوله: وَ إِنْ یَقُولُوا تَسْمَعْ لِقَوْلِهِمْ‏ یعنى لفصاحه کلامهم. و قیل: تَسْمَعْ لِقَوْلِهِمْ‏ لا اله الّا اللَّه.

و فی الخبر عن رسول اللَّه (ص): «انّ اللَّه یبغض البلیغ الّذى یلوى بلسانه کما تلوى الباقره بالسنتها»

کَأَنَّهُمْ خُشُبٌ مُسَنَّدَهٌ اى- هم فی قلّه تفقّههم‏[۵] و عدم عقلهم و تدبّرهم. خُشُبٌ‏ منصوبه مماله الى الجدار. یقال: اسندت الشّى‏ء اذا املته. التثقیل للتّکثیر و اراد انّها لیست باشجار تثمر و لکنّها خُشُبٌ مُسَنَّدَهٌ الى حائط. و قیل: اراد بالخشب المسنّده الّتى تأکّلت اجوافها ترى صحیحه من بعید و هی خاویه متأکّله، اى- هم اشباح خاویه و اجسام عن المعنى خالیه. قرأ ابو عمرو و الکسائى‏ خُشُبٌ‏ بسکون الشین جمع خشبه کبدنه و بدن. قرأ الباقون بضمّ الشین کثمره و ثمر.

و فی الخبر: «مثل المؤمن کمثل الخامه من الزّرع تمیّلها الرّیح مرّه هکذا و مرّه هکذا. و مثل المنافق مثل‏ الارزه المجذیه على الارض حتّى یکون انجعافها بمرّه.

ثمّ وصفهم اللَّه عزّ و جلّ: بالجبن فقال: یَحْسَبُونَ کُلَّ صَیْحَهٍ عَلَیْهِمْ‏. قال مقاتل: ان نادى مناد فی العسکر او انفلتت دابّه او نشد ناشد ضالّه ظنّوا انّهم یرادون بذلک لما فی قلوبهم من الرّعب. قال الشّاعر:

و لو انّها عصفوره لحسبتها

مسوّمه تدعو عبیدا و ازنما.

و قیل: لانّهم على وجل من ان ینزّل اللَّه فیهم امرا یهتک استارهم و یبیح دماءهم و اموالهم. و قیل: لا ثقه لهم باللّه و لا قوّه لهم فی دین اللَّه. و لیس کذلک المؤمن لانّه قوىّ القلب باللّه، شجاع السرّ ثمّ قال: هُمُ الْعَدُوُّ فَاحْذَرْهُمْ‏ اى- توقّ کیدهم و لا تأمن معرّتهم و لا تثق بهم فانّهم اعداؤک فی السّر. قاتَلَهُمُ اللَّهُ‏ اى- لعنهم اللَّه.

أَنَّى یُؤْفَکُونَ‏ یصرفون عن الحقّ.

وَ إِذا قِیلَ لَهُمْ‏ یعنى عبد اللَّه بن ابىّ و اصحابه. تَعالَوْا یَسْتَغْفِرْ لَکُمْ رَسُولُ اللَّهِ لَوَّوْا رُؤُسَهُمْ‏ اى- عطفوا رؤسهم و امالوها تکبّرا عمّا دعوا الیه. قرأ نافع و یعقوب: لَوَّوْا رُؤُسَهُمْ‏ بالتّخفیف. و الباقون بالتّشدید. و معنى التّشدید انّهم فعلوا ذلک مرّه بعد مرّه. وَ رَأَیْتَهُمْ یَصُدُّونَ‏ اى- یعرضون بوجوههم رغبه عن- الاستغفار وَ هُمْ مُسْتَکْبِرُونَ‏ متعظّمون عن الحقّ.

ابن عباس گفت: سبب نزول این آیت آن بود که نفاق عبد اللَّه بن ابىّ در میان صحابه آشکارا گشت و سخنهاى زشت‏[۶] که گفته بود میان خلق افتاد. قومى از قبیله و عشیره وى گفتند او را که: ترا، و پسران ترا فضیحت رسید و رسوا گشتید بآیات قرآنى که فرو آمد، و اسرار شما بیرون افتاد و زبانها در شما دراز گشت. راه شما آنست که بر رسول خدا شوید و گناه خود را عذر نهید، و بتوبه و استغفار بازگردید، تا رسول خدا از بهر شما آمرزش خواهد از حقّ سبحانه تعالى. عبد اللَّه منافق چون این سخن شنید، از تکبّر و سرافرازى سر بجنبانید و روى بگردانید و گردن بپیچید و گفت: من چه گفته ‏ام از ناگفتنى تا مرا عذر باید خواست؟ مرا فرمودید که بوى ایمان آر، آوردم؛ و مرا فرمودید که زکاه مال بدو ده، دادم؛ اینجا نماند مگر سجود فراوى بردن، اگر خواهید تا او را سجود برم؟!. و این سخن از انکار و تکبّر میگفت، و از ننگ‏ داشت استغفار رسول (ص).

قوله تعالى: سَواءٌ عَلَیْهِمْ أَسْتَغْفَرْتَ لَهُمْ أَمْ لَمْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ لَنْ یَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ‏ هذا نزل فی قوم من المنافقین، علم اللَّه تعالى انّ عاقبتهم موت على النّفاق. فقال: انّ- الاستغفار النّبی (ص) لا ینفعهم فسواء استغفر لهم ام لم یستغفر لهم لا یؤمنون و لا ینفعهم استغفاره لانّه کان یستغفر لهم على معنى سؤاله لهم بتوفیق الایمان و مغفره العصیان.

و قیل: لمّا قال اللَّه عزّ و جلّ: ان تستغفر لهم سبعین مرّه فلن یغفر اللَّه لهم. قال النّبی (ص) «لازیدنّ على السّبعین» فانزل اللَّه تعالى: سَواءٌ عَلَیْهِمْ أَسْتَغْفَرْتَ لَهُمْ‏

و قوله: إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْفاسِقِینَ‏ اى- لا یرشد القوم الخارجین عن طاعته.

هُمُ الَّذِینَ یَقُولُونَ لا تُنْفِقُوا عَلى‏ مَنْ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ حَتَّى یَنْفَضُّوا اى- یتفرّقوا عنه و یرجعوا الى قبائلهم و عشائرهم. وَ لِلَّهِ خَزائِنُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ‏ مفاتیحها بیده لانّه هو المالک، القادر، الرّزّاق، فلا یقدر أحد أن یعطى احدا شیئا الّا باذنه و لا ان یمنعه شیئا الّا بمشیّته. و قیل: خزائن اللَّه، مقدوراته الّتى یخرج منها ما یشاء. وَ لکِنَّ الْمُنافِقِینَ لا یَفْقَهُونَ‏ إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَیْئاً أَنْ یَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ‏.

یَقُولُونَ لَئِنْ رَجَعْنا إِلَى الْمَدِینَهِ لَیُخْرِجَنَّ الْأَعَزُّ مِنْهَا الْأَذَلَ‏ مفسّران گفتند: رسول خدا در غزاء بنى المصطلق بود و حربگاه بر سر آبى بود که آن را مریسیع مى‏ گفتند، و نصرت و ظفر در آن غزا مسلمانان را بود. رسول خدا (ص) و یاران از آنجا بازگشته با غنیمت فراوان از انواع و اموال و بردگان. دو مرد بر سر آب خلاف کردند، و بهم برآویختند: یکى مؤمن مهاجر و یکى منافق. آن مؤمن نام وى جعال بود. لطمه ‏اى زد بر آن منافق. شورى و شعفى از ایشان بر آمد؛ منافق گفت: یا للانصار. مهاجر گفت: یا للمهاجرین. عبد اللَّه ابىّ آواز ایشان بشنید بیامد، و مرد خود را چنان دید، گفت: ما صحبنا هذا الرّجل لنلطم؟! ما در صحبت این مرد نه بدان آمدیم تا ما را لطمه زنند و خوار دارند! آن گه روى با قوم خویش کرد و گفت: لا تنفقوا على هؤلاء لیعودوا الى عشائرهم و تتفرّقوا عن هذا الرّجل.

این درویشان که گرد این مرد میگردند، ایشان را چیز مدهید و مر ایشان را هیچ نفقت‏ مکنید تا از این مرد باز پراکنند. مثل ما با وى چنانست که گفته ‏اند: سمّن کلبک یأکلک. سگت را فربه کن تا ترا خورد. لَئِنْ رَجَعْنا إِلَى الْمَدِینَهِ لَیُخْرِجَنَّ الْأَعَزُّ مِنْهَا الْأَذَلَ‏ اگر ما با مدینه رویم هر که عزیزتر است بیرون کند از مدینه او را که خوارتر است؛ یعنى که عزیز منم و محمد و اصحاب وى خوارند و من ایشان را از مدینه بیرون کنم. زید بن ارقم کودک بود، در آن مجمع حاضر بود، گفت:انت و اللَّه الذّلیل القلیل المبغض فی قومک و محمد فی عزّ من الرّحمن و مودّه من المسلمین.

این کودک روى به عبد اللَّه منافق نهاد و گفت: ذلیل و قلیل و خوار و ناکس و ناچیز تویى و دشمن داشته قوم خود تویى و محمد (ص) عزیز است و کریم، بر خداى عزیز؛ و همه مسلمانان او را دوست. عبد اللَّه بترسید، گفت: اسکت فانّما کنت العب.

پس زید بن ارقم بیامد و آن قصّه با رسول خدا (ص) بگفت. رسول بحکم آنکه زید کودک بود گفت:«لعلّک غضبت علیه فاخطأ سمعک»

مگر با وى بخشم بودى و سمع تو خطا شنید. گفت: لا و اللَّه که راست شنیدم، و بحقیقت این سخن گفت.

رسول (ص) عبد اللَّه را بخواند، گفت:«انت صاحب الکلام الّذى بلغنى»؟

تو گفته‏اى آن سخن که بمن رسید؟- عبد اللَّه سوگند خورد که من این سخن نگفتم و زید بر من دروغ مى‏نهد. جماعتى از انصار که به عبد اللَّه تعلّق داشتند، بیامدند، گفتند:این عبد اللَّه مهتر ماست و رئیس ما، سخن کودکى بر وى شنودن مگر صواب نباشد که آن مهتر چنین سخن نگوید و کودک بغلط شنیده. رسول خدا (ص) سخن ایشان را و تصدیق ایشان را بپذیرفت. و بعد از آن جماعتى از انصار زبان در زید کشیدند که بر عبد اللَّه این دروغ نهاد، و زید بن ارقم گفت: من شرمسار همى بودم و خویشتن را از شرم کشیده همى داشتم‏[۷] از مصطفى (ص) و یاران. تا ربّ العالمین آیت فرستاد که: یَقُولُونَ لَئِنْ رَجَعْنا إِلَى الْمَدِینَهِ. زید گفت: رسول خدا گوش من گرفت و گفت:«وفت اذنک، وفت اذنک یا غلام»

گوشت بوفا بود گوشت بوفا بود اى غلام! و گفته‏اند که: رسول خدا (ص) بر اسید بن حضیر رسید، مردى بود از مؤمنان و مخلصان انصار، گفت: یا اسید بتو رسید که آن صاحب شما از بهر ما چه گفت؟ آن گه حکایت باز کرد که وى گفت: لَیُخْرِجَنَّ الْأَعَزُّ مِنْهَا الْأَذَلَ‏ اسید گفت: یا رسول اللَّه انت و اللَّه تخرجه ان شئت، فهو الذّلیل؛ و اللَّه که تو او را بیرون کنى اگر خواهى که عزیز تویى و ذلیل او. آن گه گفت: یا رسول اللَّه او را معذور دار که پیش از قدوم مبارک تو به مدینه قوم وى تاج مى ‏ساختند که بر سر وى نهند و او را سرور و مهتر خویش کنند. چون قدم مبارک نبوّت تو در رسید او معزول و ناچیز گشت. همى پندارد که ملک و ریاست از وى تو ربودى. از آن بیهوده باطل میگوید.

ابن عباس گفت: چون این آیت فرو آمد، پسر وى عبد اللَّه بن عبد اللَّه بن ابىّ گفت:یا رسول اللَّه بمن چنان رسید که پدرم را خواهى کشت، اکنون بمن فرماى تا سروى نزدیک تو آرم.

رسول گفت:«بل ارفق به و احسن صحبته ما بقى معنا»

نه، که با وى رفق کن و نیکو داشت وى فرو مگذار ما دام که با ما بود. پس چون از آن غزا بازگشتند و بدر مدینه رسیدند، این پسر عنان پدر گرفت و شمشیر کشیده گفت:و اللَّه که ترا در مدینه نگذارم تا نگویى که: انا ذلیل و محمد عزیز، ذلیل منم و عزیز محمد است، عبد اللَّه منافق هم چنان بگفت. دیگر بار پسر گفت: و اللَّه لا ادعک حتى تقول انا الاذلّ و محمد الاعزّ. و اللَّه که نگذارم ترا در مدینه تا نگویى که:خوارتر و ناچیزتر منم و عزیزتر و بزرگوارتر محمد است. عبد اللَّه این سخن بگفت.

آن گه پسر گفت: اکنون بخوارى و فرو مایگى در شو در مدینه تا بدانى که عزّ خداى راست و رسول را و مؤمنان را. قال اللَّه تعالى: وَ لِلَّهِ الْعِزَّهُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنِینَ‏ فعزّه اللَّه قهره من دونه، و عزّه رسوله اظهار دینه على الادیان کلّها، و عزّه المؤمنین:نصره ایّاهم على اعدائهم.

و قیل: عزّه اللَّه: الرّبوبیّه، و عزّه الرّسول: النبوّه، و عزّه- المؤمنین: العبودیّه. و قیل: عزّه اللَّه: الولایه، لقوله تعالى: «هُنالِکَ الْوَلایَهُ لِلَّهِ الْحَقِّ» و عزّه الرّسول: الکفایه لقوله: «إِنَّا کَفَیْناکَ الْمُسْتَهْزِئِینَ»: و عزّ المؤمنین: الرّفعه و الرّعایه، لقوله: وَ أَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ‏؟ و جمیع ذلک للَّه فعزّه القدیم، للَّه صفه؛ و عزّ الرّسول و عزّ المؤمنین للَّه فعلا و منّه و فضلا. فاذا للَّه العزّه جمیعا و یقال: لا عزّ الّا فی طاعه اللَّه، و لا ذلّ الّا فی معصیه اللَّه و ما سوى هنا فلا اصل له.

یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُلْهِکُمْ أَمْوالُکُمْ وَ لا أَوْلادُکُمْ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ‏

قال المفسّرون یعنى: الصّلوات الخمس فی الجماعه نظیره قوله: «لا تُلْهِیهِمْ تِجارَهٌ وَ لا بَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ» و التّقدیر «لا تلهوا بها عن ذکر اللَّه» فنسب الفعل الیها. وَ مَنْ یَفْعَلْ ذلِکَ‏ اى- من شغله ماله و ولده عن ذکر اللَّه. فَأُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُونَ‏ اى- المغبونون.

وَ أَنْفِقُوا مِنْ ما رَزَقْناکُمْ‏. قال ابن عباس: یرید زکاه الاموال اى- اجعلوا المال فدا انفسکم و ادّوا الزّکاه. مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ‏ اى- اسبابه و یصیر الى حاله الیأس فیسأل الرّجعه فَیَقُولَ رَبِّ لَوْ لا أَخَّرْتَنِی إِلى‏ أَجَلٍ. قَرِیبٍ‏ اى- هلا اخّرتنى، امهلتنى. و قیل: لا صله فیکون الکلام بمعنى التّمنّى اى- لو اخّرتنى الى اجل قریب، اى- ابقنى زمانا غیر طویل. «فاصّدّق» اى- فاتصدّق و ازکّى و انفق مالى فی طاعتک کما امرت. وَ أَکُنْ مِنَ الصَّالِحِینَ‏ اى- من التّائبین، کقوله: «وَ تَکُونُوا مِنْ بَعْدِهِ قَوْماً صالِحِینَ» و قوله: «إِنْ تَکُونُوا صالِحِینَ» فعلى هذا نزلت الآیه فی المنافقین و هو قول مقاتل و قیل: نزلت الآیه فی المؤمنین و المراد بالصّلاح هاهنا الحجّ.

قال ابن عباس: ما من احد یموت و کان له مال لم یؤدّ زکاته و اطاق الحجّ فلم یحجّ الّا سأل الرّجعه عند الموت و قرأ هذه الآیه و قال: اکن من الصّالحین اى- احجّ. قرأ ابو عمرو و اکون بالواو عطفا على «فاصّدّق» على حکم اللفظ و قرأ الآخرون «اکن» بالجزم ردّا على تأویل الفعل لو لم یکن فیه الفاء کان مجزوما فردّوا اکن على موضع «فاصّدّق» لا على لفظه اذ موضعه و تقدیره ان اخّرتنى اصّدّق و اکن.

و فی الخبر الصّحیح عن رسول اللَّه (ص) «لان یتصدّق المرء فی حیاته بدرهم خیر من یتصدّق بمائه عند موته»

و قال صلّى اللَّه علیه و سلّم: «الّذى یتصدّق عند موته او یعتق کالّذى یهدى اذا شبع».

و عن ابى هریره قال: قال رجل: یا رسول اللَّه اىّ الصّدقه اعظم اجرا؟- قال: «ان تصدّق و انت صحیح شحیح تخشى الفقر و تأمل الغنى و لا تمهل حتّى اذا بلغت الحلقوم. قلت لفلان کذا و لفلان کذا و قد کان لفلان».

«وَ لَنْ یُؤَخِّرَ اللَّهُ نَفْساً» عن الموت. إِذا جاءَ أَجَلُها المکتوب فی اللّوح المحفوظ. وَ اللَّهُ خَبِیرٌ بِما تَعْمَلُونَ‏ قرأ ابو بکر بالیاء و قرأ الآخرون بالتاء على الآیه الاولى.

النوبه الثالثه

قوله تعالى: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ‏ در جمله قرآن دو هزار و پانصد و شصت و سه جایگه نام اللَّه است. و در هیچ جاى آن چندان آثار کرم و دلایل فضل و رحمت و تعبیه لطف نیست که در این آیت تسمیت. زیرا که بر اثر او نام رحمن است و رحیم؛ و امید عاصیان و دست آویز مفلسان، نام رحمن و رحیم است. آئین منزل مشتاقان، و انس جان محبّان، نام رحمن و رحیم است. تاج صدق بر سر صدّیقان، و منشور خاصّیّت در قبضه خاصگیان، از شرف نام رحمن و رحیم است. علم علم در دست عالمان، و حلّه حلم در بر عابدان، از تأثیر نام رحمن و رحیم است. وجد واجدان و سوز عاشقان و شوق مشتاقان از سماع نام رحمن و رحیم است.

در آثار مأثور است که: ربّ العالمین با موسى کلیم اللَّه گفت:«انا اللَّه الرّحمن الرّحیم»؛ الکبریاء نعتى، و الجبروت صفتى، و الدّیّان اسمى، فمن مثلى؟».

قوله تعالى: إِذا جاءَکَ الْمُنافِقُونَ‏ الآیه … روز اوّل در عهد ازل غوّاص قدرت را ببحر صلب آدم فرستاد تا گوهرهاى شب افروز و شبه‏هاى سیه رنگ برآورد و بر ساحل وجود نهاد. هم مؤمنان بودند و هم منافقان. چنان که مؤمنان را بیاورد منافقان را بیاورد، امّا مؤمنان را بفضل خود در صدر عزّ بساط لطف بداشت، و لا میل؛ منافقان را بعدل خود در صف نعال زیر سیاط[۸] قهر و ذلّ بداشت، و لا جور.

مؤمنان را تاج سعادت و کرامت بر فرق نهاد، نصیب ایشان از کتاب این بود که:«فَاسْتَبْشِرُوا بِبَیْعِکُمُ الَّذِی بایَعْتُمْ بِهِ». منافقان را بند مذلّت و قید اهانت بر پاى نهاد.

نصیب ایشان از کتاب این آمد که: قُلْ مُوتُوا بِغَیْظِکُمْ‏ اینست که ربّ العالمین‏

گفت: أُولئِکَ یَنالُهُمْ نَصِیبُهُمْ مِنَ الْکِتابِ‏. مؤمنان را گفت: فِی مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَلِیکٍ مُقْتَدِرٍ منافقان را گفت: فِی الدَّرْکِ الْأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ اعاذنا اللَّه و ایّانا.

تو چنان باش که بخت تو چنان آمد

من چنین‏ام که مرا فال چنین آمد.

فردا در عرصات قیامت منافقان بطفیل مؤمنان، و بروشنایى نور ایشان همى روند تا بصراط رسند، آن گه مؤمنان پیشى گیرند و بنور ایمان و اخلاص صراط باز گذارند و کفر و نفاق منافقان دامن ایشان گیرد تا در ظلمت و حیرت بر جاى بمانند. آواز دهند، گویند: انظروا نَقْتَبِسْ مِنْ نُورِکُمْ‏. نور و روشنایى از مؤمنان طلب کنند، مؤمنان جواب دهند که: ارْجِعُوا وَراءَکُمْ‏. اى- ارجعوا الى حکم الازل و اطلبوا النّور من القسمه. این نور از حکم ازل طلب کنید نه از ما. هر که را نور دادند، آن روز دادند؛ و هر که را گذاشتند آن روز گذاشتند. وَ مَنْ لَمْ یَجْعَلِ اللَّهُ لَهُ نُوراً فَما لَهُ مِنْ نُورٍ وَ إِذا أَرادَ اللَّهُ بِقَوْمٍ سُوْءاً فَلا مَرَدَّ لَهُ‏ و انّ الرّجل لیعمل عمل.

اهل الجنّه و هو عند اللَّه من اهل النّار و یعمل عمل اهل النّار و هو عند اللَّه من اهل الجنّه.

همه اعزّه طریقت را از خوف این مقام دل و جگر بسوخت. سابقتى رانده چنان که خود دانسته، عاقبتى نهاده چنان که خود خواسته؛ بسا خلوتهاى عزیزان که آن را آتش در زده. بسا خرمنهاى طاعت که بباد بر داده.

بسا جگرهاى صدّیقان که در گردش آسیاى قضا ذرّه ذرّه گردانیده. هزاران هزار ولایت است در این راه، و لیکن جز عزل نصیب بدبختان نیست. و چون شقاوت روى بمرد نهاد اگر بقراب زمین و آسمان کوشش دارد او را سود نیست.

و گمان مبر که شقاوت در کفر است، بلکه کفر در شقاوت است؛ و گمان مبر که سعادت در دین است، بلکه دین در سعادت است. سگ اصحاب الکهف خبث کفر داشت، و لباس بلعام باعور طراز دین داشت. لیکن سعادت و شقاوت از هر دو جانب در کمین بود، لا جرم چون دولت روى نمود. پوست آن سگ از روى صورت در بلعام باعور پوشیدند، گفتند: «فَمَثَلُهُ کَمَثَلِ الْکَلْبِ» و مرقّع بلعام در آن سگ پوشیدند، گفتند: ثَلاثَهٌ رابِعُهُمْ کَلْبُهُمْ‏ پس خرمن طاعت که بوقت‏ نزع بباد بى نیازى بر دهند که: «وَ قَدِمْنا إِلى‏ ما عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْناهُ هَباءً مَنْثُوراً».

بس سینه آبادان که در حال سکرات مرگ‏ «وَ بَدا لَهُمْ مِنَ اللَّهِ ما لَمْ یَکُونُوا یَحْتَسِبُونَ» خراب کنند، بس روى که در لحد از قبله بگردانند. بس آشنا را که در شب نخستین بیگانه خوانند.

یکى را میگویند: نم نومه العروس، دیگرى را میگویند: نم نومه المنحوس؛ یکى را «سِیماهُمْ فِی وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ» بیانست، یکى را یُعْرَفُ الْمُجْرِمُونَ بِسِیماهُمْ‏ نشانست. لا تغترّ بثناء النّاس فانّ العاقبه مبهمه.

مسکین دل من گر چه فراوان داند

در دانش عاقبت فرو مى‏ماند.

___________________________

[۱] ( ۱)- الف: مى‏برگردانده

[۲] ( ۲)- الف: مى‏برگشتند.

[۳] ( ۱)- الف: ور ایشان

[۴] ( ۲)- الف: در نمى‏یاوند.

[۵] ( ۱)- الف: تفهیمهم.

[۶] ( ۱)- الف: زشت سخنها

[۷] ( ۱) کشیده همى داشتم: دورى میکردم.

[۸] ( ۱) سیاط: جمع سوط. تازیانه.

کشف الأسرار و عده الأبرار// ابو الفضل رشید الدین میبدى جلد دهم