کشف الأسرار و عده الأبرار رشید الدین میبدى سوره المؤمنون آیه ۱-۱۶
۲۳- سوره المؤمنون- مکیّه
۱- النّوبه الاولى
(۲۳/ ۱۶- ۱)
«بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ» بنام خداوند بزرگ بخشایش مهربان.
[الجزء الثامن عشر]
«قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ» (۱) جاوید پیروز آمد گرویدگان.
«الَّذِینَ هُمْ فِی صَلاتِهِمْ خاشِعُونَ» (۲) ایشان که در نماز خویش آرامیدگان و فرو شکستگانند.
«وَ الَّذِینَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ» (۳) و ایشان که از نابکار روى برگردانند،
«وَ الَّذِینَ هُمْ لِلزَّکاهِ فاعِلُونَ» (۴) و ایشان که زکاه مال دهند.
«وَ الَّذِینَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حافِظُونَ» (۵) و ایشان که فرجهاى خویش نگه دارند.
«إِلَّا عَلى أَزْواجِهِمْ» مگر بر جفتان خویش،
«أَوْ ما مَلَکَتْ أَیْمانُهُمْ» یا بر بردگان خویش،
«فَإِنَّهُمْ غَیْرُ مَلُومِینَ» (۶) که ایشان که زنان دارند یا کنیزکان نکوهیده نیستند.
«فَمَنِ ابْتَغى وَراءَ ذلِکَ» هر که بیرون از آن چیزى جوید،
«فَأُولئِکَ هُمُ العادُونَ» (۷) ایشان از اندازه پسند در گذشتگانند.
«وَ الَّذِینَ هُمْ لِأَماناتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ راعُونَ» (۸) و ایشان که امانتها و عهدهاى خویش را گوشوانانند.
«وَ الَّذِینَ هُمْ عَلى صَلَواتِهِمْ یُحافِظُونَ» (۹) و ایشان که بر هنگام نمازهاى خویش بر ایستادگانند.
«أُولئِکَ هُمُ الْوارِثُونَ» (۱۰) ایشانند که بهشت را میراث برانند.
«الَّذِینَ یَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ» ایشان که بیافتند بهشت [بازمانده از بدبختان]،
«هُمْ فِیها خالِدُونَ» (۱۱) ایشان در آن جاویدانند،
«وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ» بدرستى که بیافریدیم مردم را،
«مِنْ سُلالَهٍ مِنْ طِینٍ» (۱۲) از گلى ساخته کشیده،
«ثُمَّ جَعَلْناهُ نُطْفَهً فِی قَرارٍ مَکِینٍ» (۱۳) آن گه او را نخست نطفه کردیم در آرامگاهى استوار.
«ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَهَ عَلَقَهً» پس آن نطفه را خونى بسته کردیم،
«فَخَلَقْنَا الْعَلَقَهَ مُضْغَهً» آن گه آن خون را پاره گوشت کردیم،
«فَخَلَقْنَا الْمُضْغَهَ عِظاماً» آن گه آن مضغه را استخوانها کردیم،
«فَکَسَوْنَا الْعِظامَ لَحْماً» آن گه آن استخوان و اندامها را گوشت پوشانیدیم،
«ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ» پس او را آفریدیم آفریدنى دیگر،
«فَتَبارَکَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقِینَ» (۱۴) با آفرین خداى اللَّه تعالى که نیکونگارتر همه نگارندگانست و نیکو آفریدگارتر همه آفرینندگان است.
«ثُمَّ إِنَّکُمْ بَعْدَ ذلِکَ لَمَیِّتُونَ» (۱۵) پس آن گه شما پس آن مردگانید.
«ثُمَّ إِنَّکُمْ یَوْمَ الْقِیامَهِ تُبْعَثُونَ» (۱۶) پس آن گه شما را روز رستاخیز از خاک بر انگیزانیم.
النّوبه الثانیه
بدانکه این سوره چهار هزار و هشتصد و دو حرف است و هزار و هشتصد و چهل کلمه و صد و هژده آیت بعدد کوفیان، جمله بمکه فرو آمد، و درین سوره دو آیت منسوخ است: یکى «فَذَرْهُمْ فِی غَمْرَتِهِمْ حَتَّى حِینٍ» بآیت سیف منسوخ است دیگر. «ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ السَّیِّئَهَ» این قدر از آیت منسوخ است بآیت سیف و باقى آیت محکم، و در فضیلت سوره ابىّ بن کعب روایت کند
قال قال رسول اللَّه (ص): «من قرأ سوره المؤمنون بشّرته الملائکه بالروح و الرّیحان و ما تقرّ به عینه عند نزول ملک الموت.»
و عن عروه بن الزبیر عن عبد الرحمن بن عبد القارى قال سمعت عمر بن الخطاب یقول: کان اذا نزل على رسول اللَّه (ص) الوحى یسمع عند وجهه کدوىّ النحل فمکثنا ساعه.و فى روایه فنزل علیه یوما فمکثنا ساعه فاستقبل القبله و رفع یدیه و قال اللّهم زدنا و لا تنقصنا و اکرمنا و لا تهنّا و اعطنا و لا تحرّمنا و آثرنا و لا تؤثر علینا و ارضنا و ارض عنّا، ثم قال لقد انزلنا علینا عشر آیات من اقامهنّ دخل الجنّه، ثم قرأ قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ عشر آیات.
قوله: «قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ» قد فى اللغه لتزیین الکلام و تحسینه، و قیل هو حرف تأکید، و قال المحققون، معنى قد تقریب الماضى من الحال، یدلّ على انّ الفلاح قد حصل لهم و هم علیه فى الحال، و هذا ابلغ فى الصفه من تجرید ذکر الفعل، و معنى الفلاح نیل المأمول و النجاه من المحذور. و قال ابن عباس: الفلاح البقاء و النجاح، و معنى الآیه قد سعد المصدّقون بالتوحید و نالوا دوام البقاء فى الجنّه.
و عن ابن عباس قال قال رسول اللَّه: «لمّا خلق اللَّه جنّه عدن خلق فیها ما لا عین رأت و لا اذن سمعت و لا خطر على قلب بشر.
ثمّ قال لها تکلمى، قالت قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ ثلاثا، ثمّ قالت انا حرام على کلّ بخیل و مراء.«الَّذِینَ هُمْ فِی صَلاتِهِمْ خاشِعُونَ» الخشوع فى الصّلاه غض الطرف و ضبط السرّ و تسکین الاطراف. معنى خشوع در نماز آنست که سر در پیش افکند متواضع وار دست بر یکدیگر نهاده زبر سینه و چشم فرا موضع سجود داشته، مصطفى پیش از نزول این آیت براست و چپ نگاه کردى در نماز و بآسمان نظر کردى، پس از آن که این آیت فرو آمد سر در پیش افکند و نیز التفات نکرد. ابو هریره گفت. یاران رسول هم چنان بآسمان نظر داشتند در نماز و رسول (ص) ایشان را از آن باززد و نهى کرد.
قال النبى: «لا یزال اللَّه عز و جل مقبلا على العبد ما کان فى صلاته ما لم یلتفت فاذا التفت اعرض عنه.»
و عن عائشه قالت: سألت رسول اللَّه عن الالتفات فى الصّلاه فقال: «هو اختلاس یختلسه الشّیطان من صلاه العبد.»
و عن ابى هریره قال قال رسول اللَّه: «انّ العبد اذا اقام الى الصّلاه فانّه بین عینى الرّحمن عزّ و جل فاذا التفت قال له الرّب الى من تلتفت الى من هو خیر لک منّى ابن آدم اقبل الىّ فانا خیر ممّن تلتفت الیه.»
علما گفتند اگر در مکه باشد مستحبّ است او را بخانه کعبه نگرستن اگر چه در نماز بود. و قال عطاء: الخشوع فى الصّلاه ان لا تعبث بشیء من جسدک فیها فانّ النبى علیه السلام أبصر رجلا یعبث بلحیته فى الصّلاه فقال: لو خشع قلب هذا الخشعت جوارحه.
و قال صلّى اللَّه علیه و سلّم: «اذا قام احدکم الى الصّلاه فلا یمسح الحصا فإن الرّحمه یواجهه».و قال بعضهم حقیقه الخشوع فى الصّلاه جمع الهمه لتدبّر افعال الصّلاه و اذکارها، و اصل الخشوع فى اللغه الخضوع و التواضع من قوله: «وَ خَشَعَتِ الْأَصْواتُ لِلرَّحْمنِ فَلا تَسْمَعُ إِلَّا هَمْساً».
«وَ الَّذِینَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ» قال ابن عباس: عن الشّرک. و قال الحسن.عن المعاصى. و قال الزجّاج: کلّ باطل و لهو و ما لا یحمل من القول و الفعل، و قیل یعنى عن معارضه الکفّار بالشتم و السّب معرضون. قال اللَّه تعالى: «وَ إِذا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا کِراماً» اى- اذا سمعوا الکلام القبیح اکرموا انفسهم عن الدخول فیه، و قیل هو مجالس المبتدعین.
«وَ الَّذِینَ هُمْ لِلزَّکاهِ فاعِلُونَ» اى- للزکاه الواجبه مؤدّون فعبر عن التأدیه بالفعل لانّه فعل، و قیل الزکاه هاهنا هو العمل الصّالح، یعنى و الّذین هم للعمل الصّالح فاعلون.قال امیّه: المطعمون الطّعام فى السنه الازمه، و الفاعلون للزکوات، و یقال هذه اللّام لام العله و المعنى یفعلون ما یفعلون للزّکوه اى- لیصیروا عند اللَّه ازکیاء.
«وَ الَّذِینَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حافِظُونَ» الفرج اسم یجمع سوأه الرّجل و المرأه.و حفظ الفرج التعفف عن الحرام، «إِلَّا عَلى أَزْواجِهِمْ» یعنى لا یطلقونها الّا على ازواجهم و قیل «على» هاهنا بمعنى من، و «ما» بمعنى من اى- یحفظونها الّا من الازواج و الاماء. و دلّ الکتاب و السنّه و اجماع الفقهاء انّ ملک الیمین هاهنا هم الاناث دون الذّکور و الآیه فى الرّجال خاصه بدلیل قوله: «أَوْ ما مَلَکَتْ أَیْمانُهُمْ» و المرأه لا یجوز لها استمتاع بفرج مملوکها.
«فَإِنَّهُمْ غَیْرُ مَلُومِینَ» یعنى یحفظ فرجه الّا من امرأته او امته فانّه لا یلام على ذلک و انّما لا یلام فیهما اذا کان على وجه اذن فیه الشرع دون الإتیان فى غیر المأتى و فى حال الحیض و النفاس فانّه محظور و هو على فعله ملوم. و العبد و الامه یسمیان ملک الیمین دون العقار و الدّار.
«فَمَنِ ابْتَغى وَراءَ ذلِکَ» اى- من التمس و طلب سوى الازواج و الولاید المملوکه «فَأُولئِکَ هُمُ العادُونَ» الظالمون المتجاوزون من الحلال الى الحرام حرّمت هذه الآیه کلّ مأتى فى الدّنیا الّا ما کان من زوج او جاریه، سئل مالک بن انس عن الاستمناء بالید فدلّ على تحریمه بهذه الآیه. و قال ابن جریح: سألت عطاء عنه فقال: مکروه، سمعت انّ قوما یحشرون و ایدیهم حبالى فاظن انّهم هؤلاء. و عن سعید بن جبیر قال: عذّب اللَّه امّه کانوا یعبثون بمذاکیرهم.
«وَ الَّذِینَ هُمْ لِأَماناتِهِمْ» قرأ ابن کثیر لامانتهم على التّوحید هاهنا و فى المعارج لقوله: «وَ عَهْدِهِمْ»، و قرأ الباقون لِأَماناتِهِمْ بالجمع لقوله: «إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَماناتِ». و اعلم انّ الامانه ثلاث: اولیها الطّاعه و الدّین و هو قوله تعالى: «إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمانَهَ»، و الامانه ما ائتمنت علیه من مال او حدیث.
و فى الحدیث عن النبى انه قال: اذا حدّثک الرّجل بحدیث فالتفت فهو امانه، و النساء عند الرّجال امانه.
و فى الخبر: «اخذتموهنّ بامانه اللَّه».و امّا العهود فکثیره مواثیق اللَّه على عباده عهود و اوامره ایّاهم عهود، و النذور و المواعید و الذمم عهود، و العقود بین النّاس عهود، و عهود الصّحبه عهود، و منه قول الشّاعر:
| لا کان هذا العهد آخر عهدنا | بکم و لا کان الزّبال زوالا |
«وَ عَهْدِهِمْ راعُونَ» اصل الرّعى فى اللغه القیام باصلاح ما یتولّاه من الامور، و ذلک معنى قوله صلّى اللَّه علیه و سلّم: «کلّکم راع و کلّکم مسئول عن رعیّته».
«وَ الَّذِینَ هُمْ عَلى صَلَواتِهِمْ یُحافِظُونَ» قرأ حمزه و الکسائى صلوتهم على التّوحید، و قرأ الآخرون صَلَواتِهِمْ على الجمع لانّها خمس لا یجوز الاخلال بواحده منها، و معنى المحافظه المداومه على حفظها و مراعاه اوقاتها و اتمام رکوعها و سجودها و اعاد ذکر الصّلاه و قد ذکرها فى اوّل السوره تاکیدا لحفظ الصّلاه، و قیل لانّ الخشوع فیها غیر المحافظه علیها فتبیّن بتلک الآیه وجوب الخشوع و بهذه الآیه وجوب المحافظه علیها، و قیل یرید هاهنا التطوع. «أُولئِکَ» یعنى اهل هذه الصفه، «هُمُ الْوارِثُونَ» یرثون منازل اهل النّار من الجنّه.
روى عن ابى هریره قال رسول اللَّه (ص): «ما منکم من احد الّا و له منزلان، منزل فى الجنّه و منزل فى النّار فان مات و دخل النّار ورث اهل الجنّه منزله و ذلک قوله: «أُولئِکَ هُمُ الْوارِثُونَ» و قال مجاهد. لکلّ واحد منزلان منزل فى الجنّه و منزل فى النّار، فامّا المؤمن فیبنى منزله الّذى له فى الجنّه و یهدم منزله الّذى فى النّار، و امّا الکافر فیهدم منزله الّذى فى الجنّه و یبنى منزله الّذى فى النّار. و قیل معنى الوراثه انّه یؤل امرهم الى الجنّه کما یؤل امر المیراث الى الوارث. و قیل لانّ الوراثه اقوى سبب یقع فى ملک الشیء لا یتعقّبه ردّ و لا فسخ و لا نقض و لا اقاله.
«الَّذِینَ یَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ هُمْ فِیها خالِدُونَ» الفردوس البستان یجمع محاسن النبات و الاشجار، و العرب تسمّى البستان الّذى فیه الکرم فردوسا، و قیل اصله رومیّ عرّب و هو البستان الّذى فیه الاعناب بالرومیّه، و قال عکرمه: هو الجنّه بلسان الحبشه، و قال قتاده: الفردوس ربوه الجنّه و اوسطها و افضلها و ارفعها،قال النبى (ص): «اذا سألتم اللَّه فسألوه الفردوس فانّه اوسط الجنّه و اعلى الجنّه و فوقه عرش الرّحمن و منه تفجر انهار الجنّه.
و قال کعب: لیس فى الجنان جنّه اعلى من جنّه الفردوس فیها الآمرون بالمعروف و النّاهون عن المنکر.
و روى انّ اللَّه تعالى لمّا خلق الفردوس قال لها تزیّنى فتزیّنت، ثم قال لها تکلّمى، فقالت طوبى لمن رضیت عنه.
و روى انّ اللَّه تعالى بنى جنه الفردوس بیده ثم قال و عزّتى و جلالى لا یدخلها مدمن خمر و لا دیّوث ، و روى انّ اللَّه بنى الجنه الفردوس لبنه من ذهب و لبنه من فضه، و جعل حبالها المسک الاذفرو فى روایه اخرى کنس جنه الفردوس بیده و بناها لبنه من ذهب مصفى و لبنه من مسک مدراء، و غرس فیها من حید الفاکهه و جید الرّیحان.
«وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ» فى الانسان هاهنا قولان احدهما انّه عام فى بنى آدم و هو اسم الجنس یقع على الواحد و الجمع. «مِنْ سُلالَهٍ مِنْ طِینٍ» قال ابن عباس:السلاله صفوه الماء، و قال مجاهد: منى ابن آدم، و قال عکرمه: هو الماء سل من الظهر، و العرب تسمّى النطفه سلاله و الولد سلیلا و سلاله لانّهما مسلولان منه.
قوله:«مِنْ طِینٍ» یعنى من آدم لانّه خلق منه، و تقدیره خلقنا بنى آدم من نطفه آدم، و القول الثانى انّ الانسان یرید به آدم، و السلاله کلّ لطیف استخرج من کثیف، و قیل السلاله ما یخرج بین الاصبعین من الشیء اذا عصّر، و قیل السلاله صفوه الشیء الّتى تخرج منه کانّها تسل منه، و المعنى خلقنا آدم من تربه سلّت و نزعت من طین، اى- من هاهنا و هاهنا، و قیل اخذت قبضه من الارض و اجمعوا على انّ اللَّه عزّ و جل خلق آدم من تراب، و اختلفوا فى حواء، و الجمهور على انها خلقت من ضلع من اضلاعه، و قیل خلقت من بقیه طین آدم.
«ثُمَّ جَعَلْناهُ نُطْفَهً فِی قَرارٍ مَکِینٍ» اى- جعلنا نسله، فحذف المضاف و اقیم المضاف الیه مقامه لانّ آدم لم یصیر نطفه، و المعنى خلقنا نسله من نطفه، و مثله قوله: «ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ مِنْ سُلالَهٍ مِنْ ماءٍ مَهِینٍ». معنى قول اوّل آنست که فرزند آدم را ز آبى صافى آفریدیم سلالهاى روشن که از پشت آدم بیرون آمده، و معنى قول دوم آنست که آدم را از قبضه اى خاک آفریدیم از همه روى زمین بر گرفته سلاله اى لطیف از خاکى کثیف بدر آورده و با صفا برده پس ازو نسل او نطفه اى کردیم در آرامگاهى استوار بجایى یعنى رحم المرأه. و قیل «جَعَلْناهُ» اى- جعلنا الانسان بعد کونه فى ظهر ابیه و لا یسمّى نطفه الا بعد ان یخرج من الرّجل، و قیل معناه جعلنا السّلاله.
«نُطْفَهً فِی قَرارٍ مَکِینٍ» القرار مصدر قرّ یقر قرارا ثم یسمّى الموضع الّذى یقر فیه قرارا، و قوله: «مَکِینٍ» اى- حصین منیع اى- مکّن لاستقراره فیه الى التّمام «ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَهَ عَلَقَهً» اى- صیّرنا النطفه البیضاء علقه حمراء، و العلقه القطعه من الدم. «فَخَلَقْنَا الْعَلَقَهَ مُضْغَهً» اى- احلناها و صیّرناها مضغه من اللّحم مقدار ما یمضغ، «فَخَلَقْنَا الْمُضْغَهَ عِظاماً» اى- احلناها و صیّرناها عظاما. «فَکَسَوْنَا الْعِظامَ لَحْماً» انبتنا علیها اللّحم فصار لها کاللباس، قرأ ابن عامر و ابو بکر و عاصم عظما، فکسونا العظم على التّوحید فیهما، و الوجه انّ العظم اسم جنس یؤدى معنى الجمع، کما یقال اهلک الانسان الدّینار و الدرهم، و قرأ الآخرون عِظاماً.
فَکَسَوْنَا الْعِظامَ بالالف فیهما على الجمع لانّه اذا کان التّوحید فى هذا الموضع محمولا على- الجمع فلفظ الجمع به اولى، و لانّ الانسان ذو عظام کثیره، و قیل معناه فکسونا العظم لحما و عصبا و عروقا و قد تمّ الجسم و لیس حیوانا حتى یجعل اللَّه فیه الروح و هو قوله: «ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ» یرید به نفخ الروح فیه، و قال الحسن: اى- جعلناه ذکرا او انثى بعد ان لم یکن، و عن ابن عباس انّه قال: «انّ ذلک تصریف احواله بعد الولاد من الاستهلال الى الارتضاع، الى القعود الى القیام، الى المشى الى- الفطام، الى ان یأکل و یشرب الى ان یبلغ الحلم و یتقلّب فى البلاد الى ما بعدها من احوال الاحیاء فى الدّنیا. «فَتَبارَکَ اللَّهُ» اى- استحق التعظیم و الثناء بانّه لم یزل و لا یزال، و هو من البروک و هو الثبوت.
«أَحْسَنُ الْخالِقِینَ» اى- المصوّرین و المقدّرین،و الخلق فى اللغه التقدیر، قال مجاهد: تصنعون و یصنع اللَّه و اللَّه خیر الصّانعین و احسن الصّانعین، یقال رجل خالق اى صانع، و قال ابن جریح: انّما جمع الخالقین لانّ عیسى (ع) کان یخلق کما قال تعالى: «أَنِّی أَخْلُقُ لَکُمْ مِنَ الطِّینِ» فاخبر اللَّه عن نفسه انّه احسن الخالقین.روى انّ عمر کان حاضرا فلمّا سمع الآیه قال فَتَبارَکَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقِینَ فوافق قراءته وحى جبرئیل، فقال النبى: هکذا انزل، و یقال کان قائل هذا الکلام معاذ بن جبل.
و روى عن ابن عباس قال: کان عبد اللَّه بن ابى سرح یکتب هذه الآیه لرسول اللَّه (ص) فلما انتهى الى قوله: «خَلْقاً آخَرَ» عجب من تفصیل خلق الانسان فقال، فَتَبارَکَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقِینَ، فقال النبى اکتب هکذا انزلت ، فشک عند ذلک و قال ان کان محمّد صادقا یقول انّه یوحى الیه فقد اوحى الىّ کما یوحى الیه، و ان قال من ذات نفسه فقد قلت مثل ما قال فکفر باللّه، و قیل هذه الآیه غیر صحیحه لانّ ارتداده کان بالمدینه و هذه السّوره مکیّه «ثُمَّ إِنَّکُمْ بَعْدَ ذلِکَ» اى- بعد الخلق، و قیل بعد ما ذکرنا من امرنا، «لَمَیِّتُونَ» اى- صائرون الیه فنزل منزله الکائن اذ لا بدّ من کونه، و یقال المیّت بالتّشدید و المائت الّذى لم یمت بعد و سیموت، و المیت بالتخفیف من مات، و لذلک لم یجرّ التخفیف هاهنا کقوله: «إِنَّکَ مَیِّتٌ وَ إِنَّهُمْ مَیِّتُونَ».
«ثُمَّ إِنَّکُمْ یَوْمَ الْقِیامَهِ تُبْعَثُونَ» تحیون بعد الممات للحساب و الجزاء.
| کلّ الى الغایه محثوث | و المرء موروث و مبعوث. |
| فکن حدیثا حسنا سائرا | فانّما النّاس احادیث. |
النّوبه الثالثه
قوله: «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ» باسم من تفرّد بالقوّه و القدره و الجلال، باسم من توحّد بالرحمه و النصره و الافضال، سبحانه سبحانه ذى المنّ و الاکرام و الا- حسان، متقدس عن شرکه الاوثان، متعطف بالعزّ فهو ازاره ثم ارتدى بالکبریاء و السّلطان. نام خداوندى که در ذات یکتا و در صفات بىهمتاست، کریم و مهربان لطیف و رحیم و نیک خداست، در آزمایش باعطا و در ضمانها با وفاست، داعى را پیش از دعا و راجى را پیش از رجاست، آن را که هست مهر نماى و مهر افزاست، کار آن دارد که تا خود کر است، یاد وى دلها را شمع تابانست، و مهر وى زندگانى دوستان است و نام وى عالم را روح و ریحانست، و عارف را غارت جانست.
حسین منصور را پرسیدند که معنى نام اللَّه تعالى چیست؟ گفت گدازنده تن، رباینده دل، غارت کننده جان، امّا این معاملت نه با هر خسى و دون همتى رود که این جز با جوانمردان طریقت و راضیان حضرت نرود. و جز حال ایشان نبود که اندوه عشق دین بجان و دل خرند هر چه دارند فداى درد و غم خویش کنند بزبان حال گویند:
| اکنون بارى بعشق دردى دارم | کان درد بصد هزار درمان ندهم |
پیر طریقت گفت: من چه دانستم که بر کشته دوستى قصاص است. چون بنگرستم این معاملت ترا با خاص است.
قوله: «قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ» المؤمن من یکون بضاعته مولاه و حبیبته ذکراه و بغیضته دنیاه و زاده تقواه، مؤمن اوست که همتى دارد به از دنیا، مرادى به از عقبى، اشتیاقى بدیدار مولى. گهى در برّ برّ او سر گشته، گهى در بحر لطف او غرق شده، گهى بر وفق شریعت در حضرت نماز بر مقام راز ایستاده، گهى در میدان حقیقت بنعت خشوع تن در داده و دل برده و جان بسته، اینست که ربّ العالمین گفت:
«الَّذِینَ هُمْ فِی صَلاتِهِمْ خاشِعُونَ» خشوع در نماز گوهرى است نفیس، کیمیایى است که هر چه فساد بود باصلاح آرد، تفرقه بجمع بدل کند از قبض باز رهاند ببسط رساند، سیآت محو کند، حسنات ثبت کند، حجابى است از خلق، حسابى است با حق، در معرکه مرگ مبشر است، در ظلمت گور مونس است، در وحشت لحد انیس است، در عرصه قیامت عدیل است، در وقت عرض شفیع است، از دوزخ ستر و ببهشت دلیلست.
«وَ الَّذِینَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ» ما یشغل عن اللَّه فهو سهو، و ما لیس للَّه فهو حشو، و ما لیس بمسموع او منقول فهو لغو، و ما هو غیر الحق سبحانه فهو لهو، هر چه ترا از اللَّه تعالى باز دارد آن سهوست، هر چه نه اللَّه تعالى را بود حشو است، هر چه نه کتاب مسموع و سنّت منقول بود لغو است، هر چه نه حق است جل جلاله باطل و لهوست.الا کلّ شیء ما خلا اللَّه باطل.
پیر طریقت گفت: طرح کلّ قرب دوست را نشانست، بود تو بر تو همه تاوانست، از بود خود در گذر آنت سعادت جاودانست. اى جوانمرد شغل طلب بند جانست، او که شغل او را کرانست کار او آسانست، کار او دشخوارست که مطلوب او بىکرانست.
«وَ الَّذِینَ هُمْ لِلزَّکاهِ فاعِلُونَ» تا آنجا که گفت: «أُولئِکَ هُمُ الْوارِثُونَ» صفت و سیرت آن مؤمنانست که رب العزه ایشان را گفت: «قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ» شادکامند و نازنین و روز افزون در سراى پیروزى نزول کرده، بر بساط انبساط آرام گرفته، در حظیره قدس خلعت فضل پوشیده، در روضه انس شربت وصل نوشیده، اینست که اللَّه تعالى گفت: «الَّذِینَ یَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ» وانگه بلفظ وراثت گفت تا نسب درست کنى و انگه میراث بردارى، و نسب دو چیزست ایمان در اصل، و طاعات در فضل، و چنان که در استحقاق ارث تفاوتست هم در فرض و هم در تعصیب، هم چنان مؤمنان امروز در طاعات متفاوتند، و فردا در درجات و منازل متفاوت، و مهینه ایشان اصحاب علیین اند درجات ایشان از همه برتر و بزرگوارتر و بحق نزدیکتر،قال النبىّ (ص): «انّ اهل الجنّه یرون اهل علیین کما ترون الکوکب الدرّى فى افق السّماء و ان ابا بکر و عمر منهم و انعما».
اصحاب علیین مردانىاند که تخم ارادت بکشتند و بر دوستى بر گرفتند، دو گیتى بدریا انداختند و هرگز با غیر حق نپرداختند نه هر چه بهشت را شاید مهر و صحبت راشاید، تنى بحلال پرورده بهشت را شاید، دلى در آرزوى دوست بسوخته مهر را شاید، جانى بآب قدس شسته صحبت دوست را شاید.
پیر طریقت گفت: در جستن بهشت جان کندن باید، در گریختن از دوزخ ریاضت کردن باید، در جستن دوست جان بذل کردن باید، عزیز من بجفاء دوست از دوست دور بودن جفاست، در شریعت دوستى جان از دوست بسر آوردن خطاست.
«وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ مِنْ سُلالَهٍ مِنْ طِینٍ» الآیه .. بدان که ربّ الارباب خداوند حکیم، کردگار عظیم جل جلاله بکمال قدرت خویش نهاد آدمى بحکم جود در وجود آورد، از آب و گل چندان جواهر مختلف شکل پیدا کرد، یکى عظام یکى اعصاب یکى عروق، دو چشم بینا دو گوش شنوا، دو دست گیرا، دو پاى روا.
دماغى که درو تخیّل محسوساتست و تحفظ معلومات، دلى که در و علم است و ارادت و شجاعت و قدرت و حقد و خرد و فکر، وانگه این جواهر بحر قدرت را بکمال حکمت خویش در سلک ترکیب کشید تا چون سراى ساخت آراسته بدویست و چهل عمود راست بداشته این عمودها عظامند، و آن گه آن را به هفتصد و هشت بند مستمر کرد آن اعصابند، و انگه سیصد و شصت جدول بر مثال جویها و چشمه هاى رو ان در ان گشاد، آن عروقند، وانگه از آن نهاد روزنها بیرون گشاده چون چشم و گوش و بینى و دهن، و آن گه شش خادم بخدمت این سراى فراز کرده چون قوّت جاذبه و ماسکه و هاضمه و دافعه و نامیه و غاذیه، و آن گه پنج حارس بحفظ وى موکّل کرده چون حواس پنجگانه، و آن گه دل بر مثال شاه درین سراى بر تخت نشانده و زمام تصرفات و ترتیب کدخدایى درین سراى بکلّیت در دست دل نهاد، اینست که صاحب شرع صلوات اللَّه علیه بوى اشارت کرده که:«انّ فى جسد ابن آدم لمضغه اذا صلحت صلح لها سائر الجسد و اذا- فسدت فسدلها سائر الجسد الا و هى القلب».
اى جوانمرد این بنیت انسان هر چند از آنجا که دیده تو است مختصر مینماید امّا از روى معانى و معالى آن کنوز رموز که درو مودع است عالم اکبرست این کواکب و اختران که درین عالم بلند مواکب خود برآراسته اند، و این ماه و آفتاب که رایت نور نصب میکنند و بساط ظلمت مىنوردند، همه نور که گیرند از دل مؤمن گیرند و دل مؤمن که نور گیرد از نظر حق گیرد که مىگوید: فهو نور من ربّه.
قوله: «ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ» بزبان اشارت بر ذوق ارباب مواجید و معرفت این باز خاصیتى دیگرست و خلعتى دیگر که بنده مؤمن را داد پس از کمال عقل و تمییز، و آن آنست که چون نقطه خاک را قرطه وجود بر قضیت کرم در پوشید آن سرّ محبت که در ستر غیرت بود بر وى آشکارا کرد که: «یُحِبُّهُمْ وَ یُحِبُّونَهُ» بر لوح روح وى بمداد کرم بقلم لطف قدم عهدنامه ایمان نبشت که: «کَتَبَ فِی قُلُوبِهِمُ الْإِیمانَ»، و برین اقتصار نکرد که نداء کرم روان کرد که: انا الملک ادعوکم لتصیروا ملوکا، انا الحىّ ادعوکم لتکونوا احیاء. ترا پادشاه کرد و پادشاهى داد، از روح تو عرشى ساخته و از دل تو کرسى نهاده و از دماغ تو لوح المحفوظى پیش تو نهاده، حواس خمس را ملائکه ملکوت نهاد تو گردانیده، از عقل تو ماهى و از علم تو آفتابى بر فکل پیکر تو رخشان کرده، و ترا بر همه پادشاه کرده و عبارت از این حال بر لسان نبوت رفته که:«کلّکم راع کلّکم مسئول عن رعیته».
اکنون که درین عجایب فطرت و بدایع خلقت نگرى بزبان شکر و ثنا بگو: «فَتَبارَکَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقِینَ»، لما ذکر نعتک و تارات حالک فى ابتداء خلقک و لم یکن منک لسان شکر ینطق، و لا بیان مدح ینطلق، ناب عنک فى الثناء على نفسه، فقال: «فَتَبارَکَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقِینَ» «ثُمَّ إِنَّکُمْ بَعْدَ ذلِکَ لَمَیِّتُونَ» آخر الامر ما ترى القبر و اللحد و الثرى، و لقد انشدوا.
| حیاتنا عندنا قروض | و الموت من بعد فى التقاضى |
| لا بد من ردّ ما اقترضنا | کلّ غریم بذاک راض. |
«ثُمَّ إِنَّکُمْ یَوْمَ الْقِیامَهِ تُبْعَثُونَ» فعند ذلک یتصل الحساب و العقاب و الثواب و یتبیّن المقبول من المردود و الموصول من المهجور
کشف الأسرار و عده الأبرار رشید الدین میبدى جلد ۶