کشف الأسرار و عده الأبرار رشید الدین میبدى سوره الشعرا آیه ۲۲۷ – ۱۹۲
۵- النوبه الاولى
(۲۶/ ۲۲۷- ۱۹۲)
قوله: وَ إِنَّهُ لَتَنْزِیلُ رَبِّ الْعالَمِینَ (۱۹۲) این نامه فرو فرستاده خداوند جهانیانست.
نَزَلَ بِهِ فرود آورد آن را الرُّوحُ الْأَمِینُ (۱۹۳) آن روح استوار [جبرئیل].
عَلى قَلْبِکَ بر دل تو لِتَکُونَ مِنَ الْمُنْذِرِینَ (۱۹۴) آن را تا تو از آگاه کنندگان باشى[۱] و از ترسانندگان.
بِلِسانٍ عَرَبِیٍّ مُبِینٍ (۱۹۵) بزبان تازى [روشن گشاده] پیدا.
وَ إِنَّهُ لَفِی زُبُرِ الْأَوَّلِینَ (۱۹۶) و این [احکام قران و معانى] در کتابهاى پیشینیان است [از پیغامبران].
أَ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُمْ آیَهً [قریش را] این نشان روشن نبود أَنْ یَعْلَمَهُ عُلَماءُ بَنِی إِسْرائِیلَ (۱۹۷) که دانایان بنى اسرائیل مىشناسند [محمد را بجز توریه که از پیغامبر است].
وَ لَوْ نَزَّلْناهُ عَلى بَعْضِ الْأَعْجَمِینَ (۱۹۸) و اگر ما این [قرآن] بر کسى فرستادیمى نه تازى زبان،
فَقَرَأَهُ عَلَیْهِمْ و آن کس آن را بر قریش خواندى [بزبان عجم]، ما کانُوا بِهِ مُؤْمِنِینَ (۱۹۹) بنگرویدندى بآن،
کَذلِکَ سَلَکْناهُ چنان نهادیم و کردیم این [پیغام خویش] فِی قُلُوبِ الْمُجْرِمِینَ (۲۰۰) در دلهاى کافران.
لا یُؤْمِنُونَ بِهِ بنپذیرند و بنگروند بآن. حَتَّى یَرَوُا الْعَذابَ الْأَلِیمَ (۲۰۱) تا آن گه که بینند عذاب دردنماى.
فَیَأْتِیَهُمْ بَغْتَهً وَ هُمْ لا یَشْعُرُونَ (۲۰۲) که بایشان آید ناگاه و ایشان نادان و ناآگاه.
فَیَقُولُوا هَلْ نَحْنُ مُنْظَرُونَ (۲۰۳) و گویند [آن گه که عذاب بینند] ما را هیچ درنگ دهند؟
أَ فَبِعَذابِنا یَسْتَعْجِلُونَ (۲۰۴) بعذاب ما مى شتابند؟
أَ فَرَأَیْتَ إِنْ مَتَّعْناهُمْ سِنِینَ (۲۰۵) چه بینى اگر ما ایشان را برخوردار کنیم [در جهان] سالها.
ثُمَّ جاءَهُمْ ما کانُوا یُوعَدُونَ (۲۰۶) پس بایشان آید آنچه ایشان را وعده مى دهند.
ما أَغْنى عَنْهُمْ چه بکار آید ایشان را و چه سود دارد ایشان را؟ ما کانُوا یُمَتَّعُونَ (۲۰۷) آن برخوردارى که مى دادند ایشان را.
وَ ما أَهْلَکْنا مِنْ قَرْیَهٍ و هلاک نکردیم ما هیچ شهر را [هرگز بعذاب] إِلَّا لَها مُنْذِرُونَ (۲۰۸) مگر آن را آگاه کنندگان و بیم نمایان بود [از پیش].
ذِکْرى بیاد کردن و در یاد دادن وَ ما کُنَّا ظالِمِینَ (۲۰۹) و ما هرگز ستمکار نبودیم
وَ ما تَنَزَّلَتْ بِهِ الشَّیاطِینُ (۲۱۰) و هرگز دیوان این فرو نیاوردند.
وَ ما یَنْبَغِی لَهُمْ و خود نسزد ایشان را وَ ما یَسْتَطِیعُونَ (۲۱۱) و خود نتوانند.
إِنَّهُمْ عَنِ السَّمْعِ لَمَعْزُولُونَ (۲۱۲) که ایشان را از نیوشیدن و سخن شنیدن [بدر آسمان] دور کرده اند.
فَلا تَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ با اللَّه خدایى دیگر مخوان فَتَکُونَ مِنَ الْمُعَذَّبِینَ (۲۱۳) که از عذاب کردگان باشى.
وَ أَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ (۲۱۴) و بیم نماى و آگاه کن خاندان نزدیکتران خویش را.
وَ اخْفِضْ جَناحَکَ و پر خویش فرو دار [بفروتنى و مهربانى] لِمَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ (۲۱۵) ایشان را که بر پى تو روند از مؤمنان.
فَإِنْ عَصَوْکَ اگر سرکشند از تو فَقُلْ إِنِّی بَرِیءٌ مِمَّا تَعْمَلُونَ (۲۱۶) گوى مى بیزارم از آن که شما میکنید.
وَ تَوَکَّلْ عَلَى الْعَزِیزِ الرَّحِیمِ (۲۱۷) و پشت باز کن و کار خود بسپار و پشتى دار بآن تواناى مهربان.
الَّذِی یَراکَ حِینَ تَقُومُ (۲۱۸) او که مى بیند ترا که بر نماز خیزى [و نماز کنى بتنها].
وَ تَقَلُّبَکَ فِی السَّاجِدِینَ (۲۱۹) و مى بیند گشتن ترا در رکوع و سجود [و نشست و قیام در نماز بجماعت با نمازگران].
إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ (۲۲۰) که اللَّه شنواست دانا.
هَلْ أُنَبِّئُکُمْ عَلى مَنْ تَنَزَّلُ الشَّیاطِینُ (۲۲۱) شما را خبر کنم که دیوان بوحى خویش بر که فرود آیند؟
تَنَزَّلُ عَلى کُلِّ أَفَّاکٍ أَثِیمٍ (۲۲۲) فرود آیند بر هر کژ سخنى دروغزنى بزهمندى.
یُلْقُونَ السَّمْعَ که گوش فرا [دیو] دارند وَ أَکْثَرُهُمْ کاذِبُونَ (۲۲۳) و بیشتر ایشان دروغزنانند.
وَ الشُّعَراءُ یَتَّبِعُهُمُ الْغاوُونَ (۲۲۴) و شاعران آنانند که در پى ایشانست بى راهان و [ناپاکان].
أَ لَمْ تَرَ أَنَّهُمْ فِی کُلِّ وادٍ یَهِیمُونَ (۲۲۵) نمى بینى که ایشان در هر رود کده اى و هامونى بگمراهى [و چنان که آید] میروند.
وَ أَنَّهُمْ یَقُولُونَ ما لا یَفْعَلُونَ (۲۲۶) و آنچه نکنند میگویند [از نیک و بد]:
إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ مگر ایشان که بگرویدند و کارهاى نیک کردند [و اسلام و رسول خدا ستودند] وَ ذَکَرُوا اللَّهَ کَثِیراً و بر خداوند خویش ستایش فراوان کردند، وَ انْتَصَرُوا مِنْ بَعْدِ ما ظُلِمُوا و [از مشرکان] بزیان کین کشیدند [و هجاهاى ایشان جواب دهند] پس آنکه بر ایشان ستم کردند، وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا و آرى بدانند ایشان که [بزبان خویش] ستمها کردند أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ (۲۲۷) که با کدام گشتگان گردند [و بکدام روز افتند و چه پاداش بینند].
النوبه الثانیه
قوله: وَ إِنَّهُ لَتَنْزِیلُ رَبِّ الْعالَمِینَ،- الهاء- راجعه الى الکتاب المذکور فى اوّل السّوره، و التّنزیل- اسم للقرآن. و قیل تنزیل- مصدر- اقیم مقام المفعول کما یقال! هذا الدینار ضرب الامیر اى- مضروبه. ثمّ بیّن کیف نزّله، اى- انزله مرّه بعد اخرى شیئا فشیئا مع جبرئیل و هو الرّوح الامین عَلى قَلْبِکَ یا محمد. سمّى جبرئیل روحا لانّ جسمه روح لطیف روحانىّ و کذا الملائکه روحانیّون خلقوا من الرّیح، و قیل خلقوا من الرّوح و هو الهواء. و قیل سمّى روحا لانّ حیاه الادیان و بقاؤها به و بما ینزل به کما بالرّوح حیاه الأبدان و بقاؤها، و قیل لانّ الحیاه اغلب علیه کانّه روح کلّه. و قیل الرّوح اسم علم له لا صفه و سمّاه امینا لانّ اللَّه تعالى ائتمنه على ما یؤدّیه عنه الى عباده و لم یخن قطّ فیما امر اللَّه به، یدلّ علیه قوله: مُطاعٍ ثَمَّ أَمِینٍ.
عَلى قَلْبِکَ یعنى- علیک، و خصّ القلب بالذّکر لانّه محل الوعى و التثبیت.
قرائت حجازیان و ابو عمرو نَزَلَ بِهِ بتخفیف است و الرُّوحُ الْأَمِینُ برفع، و معنى آنست که: فرو آورد آن را جبرئیل بر دل تو و نزّل به بتشدید و الرّوح الامین بنصب قرائت باقى است، و معنى آنست که: فرو فرستاد اللَّه جبرئیل را بفرمان بر دل تو. همانست که جاى دیگر گفت: إِنَّ عَلَیْنا جَمْعَهُ وَ قُرْآنَهُ یعنى لک علینا ان جمعه فى قلبک، لِتَکُونَ مِنَ الْمُنْذِرِینَ، اى- لتکون رسولى به الى الخلق اجمعین. تخوّفهم به عذاب النّار ان لم یوحّدونى و هذا من الجنس الذى- یذکر فیه احد طرفى الشّىء و یحذف الطّرف الآخر لدلاله المذکور على المحذوف و ذلک انّه انزله لیکون من المبشّرین و المنذرین.
بِلِسانٍ عَرَبِیٍّ مُبِینٍ اى- بلغه العرب و کلامهم البیّن، قیل یعنى لغه قریش و جرهم و فیه تشریف لغه العرب على غیرها لانّه سبحانه سمّاه مبینا و لذلک اختار هذه اللغه لاهل الجنّه و اختار لغه العجم لاهل النّار.
وَ إِنَّهُ لَفِی زُبُرِ الْأَوَّلِینَ اى- ذکر انزال اللَّه تعالى القران على محمد و ارساله الى کافه الخلق، لَفِی زُبُرِ الْأَوَّلِینَ اى- فى کتاب اللَّه المنزله على الاولین و صحائفهم کالتوریه و الانجیل و صحف ابراهیم و زبور داود. و قال الزجاج: اى- ذکر محمد و نعته کما یجدونه مکتوبا عندهم فى التوریه و الانجیل. نمى گوید عین قرآن در کتب پیشینیان است، که این خاصیّت محمد مرسل است و معجزه وى، و اگر در کتب پیشینیان عین قرآن بودى این تخصیص باطل گشتى. پس معنى آنست که ربّ العزه در کتب پیشینان خبر داد که: انه سیبعث فى آخر الزمان نبیّا نعته کذا و و صفته کذا، و سینزّل علیه کتابا صفته کذا و هو القرآن. نظیره: إِنَّ هذا لَفِی الصُّحُفِ الْأُولى، صُحُفِ إِبْراهِیمَ وَ مُوسى یعنى مذکور فى الصّحف الاولى. انّ النّاس فى الغالب یؤثرون الدّنیا على الآخره و وَ الْآخِرَهُ خَیْرٌ وَ أَبْقى.
أَ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُمْ آیَهً عامّه قرّاء- بیرون از ابن عامر- یکن بیا خوانند آیه منصوب، و المعنى- او لم یکن علم علماء بنى اسرائیل بوجود نعت محمد، و ذکر القرآن فى التوریه علامه للعرب فى صدق محمد و نبوّته. باین قرائت أَنْ یَعْلَمَهُ در موضع رفع است لانّه اسم یَکُنْ، و آیَهً نصب لانّه خبر یَکُنْ، و ابن عامر تنها تکن بتاء تأنیث خوانده و آیَهً مرفوع، و باین قرائت آیَهً اسم تکن است و أَنْ یَعْلَمَهُ بجاى خبر در موضع نصب، و التقدیر- او لم تکن لهم آیه بان یعلم علماء بنى اسرائیل انّ النّبیّ حقّ، و علما بنى اسرائیل، عبد اللَّه بن سلام و اصحابه الّذین آمنوا بمحمد (ص).
روى عن ابن عباس انّه قال: بعث اهل مکه الى الیهود و هم بالمدینه و سألوهم عن محمد فقال: انّ هذا لزمانه و انّا نجد فى التوریه نعته و صفته، فکان ذلک آیه لهم على صدقه.
وَ لَوْ نَزَّلْناهُ عَلى بَعْضِ الْأَعْجَمِینَ الاعجم- الّذى فى لسانه عجمه و ان کان عربیّا، و الدواب کلّها عجم لانّها لا تتکلّم، و صلاه النّهار عجماء لانّها لا یجهر فیها، تقول رجل اعجم و اعجمىّ کما یقال: فلان احمر و احمرىّ منسوب الى نفسه، یشدّد الاعجمى و یخفّف فیقول رجل اعجم و اعجمىّ و قوله: وَ لَوْ جَعَلْناهُ قُرْآناً أَعْجَمِیًّا اى- غیر عربىّ، و امّا العجمىّ فهو الّذى لیس من العرب و ان کان فصیحا بالعربیّه، فالعجمىّ منسوب الى جنسه و الاعجمىّ منسوب الى نفسه،
و لَوْ نَزَّلْناهُ عَلى بَعْضِ الْأَعْجَمِینَ، فَقَرَأَهُ عَلَیْهِمْ ما کانُوا بِهِ مُؤْمِنِینَ اهل تفسیر این آیت را چهار معنى گفته اند:
یکى آنست که لو نزّلناه القران بلغه العجم على رجل اعجمىّ فقراه على العرب لم یؤمنوا به و اعتلّوا بانّهم لا یفهمون منه و لا یفقهون. میگوید اگر ما این قرآن فرو فرستادیمى بر مردى اعجمىّ بر لغت عجم تا بر عرب خواندى، ایشان بنگرویدندى و گفتندى ما لغت عجم از مرد اعجمىّ درنمى یابیم[۲] و نمیدانیم، همانست که جاى دیگر گفت:
وَ لَوْ جَعَلْناهُ قُرْآناً أَعْجَمِیًّا لَقالُوا لَوْ لا فُصِّلَتْ آیاتُهُ،
وجه دوّم و لو نزلنا الکتاب کما هو الآن على رجل اعجمىّ فقرأه على العرب لم یؤمنوا استنکافا من اتّباع من لم یکن منهم. اگر این قرآن بلغه عرب چنان که هست ما بر مردى اعجمى فرو فرستادیمى تا عرب خواندى هم بنگرویدندى و گفتندى ما را ننگ بود، که اتّباع کسى کنیم که نه عرب بود و نه از جنس ما، ازینجاست که ربّ العالمین منّت بر ایشان نهاد که رسول شما هم از نفس شما و جنس شما فرستادیم، و ذلک فى قوله: لَقَدْ جاءَکُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِکُمْ،
وجه سوّم آنست که لو نزّلناه على بعض الاعجمین یعنى على البهائم و انطقناها، فقرأت علیهم ما آمنوا به، اگر ما این قرآن فرو فرستادیمى بر بهائم و ما آن را گویا کردیمى تا بزبان فصیح بریشان خواندى-، و این خود اعجوبه دیگر بودى-، ایشان هم بنگرویدى. همانست که ربّ العالمین گفت: وَ لَوْ أَنَّنا نَزَّلْنا إِلَیْهِمُ الْمَلائِکَهَ الآیه. ابن مسعود بر ناقه اى بود که او را از تفسیر این آیت پرسیدند، اشارت بناقه کرد و گفت: هذه من الاعجمین، و باین قول اعجمین که بجمع سلامت گفت از بهر آن گفت که وصفه بالقراءه و هى فعل العقلاء،
وجه چهارم آنست که: لو انزلنا القرآن عَلى بَعْضِ الْأَعْجَمِینَ من البهائم فقراه علیهم محمد (ص) لم یؤمن البهائم، کذلک هؤلاء لانّهم کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِیلًا.
کَذلِکَ سَلَکْناهُ کذلک اشارتست بکفر و شرک، سَلَکْناهُ این- ها- ضمیر با تکذیب میشود و ترک ایمان، اى- کما ادخلنا الکفر فى قلوبهم کذلک ادخلنا التکذیب فیها. این آیات از روى معنى متّصل است، میگوید: اگر این قرآن بعضى اعجمین بریشان خواندیمى ایشان ایمان نیاوردندى از بهر آنکه ما تکذیب و ترک ایمان در دل ایشان چنان نهادیم که کفر و شرک نهادیم.
آن گه بر استیناف گفت: لا یُؤْمِنُونَ بِهِ حَتَّى یَرَوُا الْعَذابَ الْأَلِیمَ فى الدّنیا کما رأت الامم المتقدّمه. و قیل فى القیامه- و قیل معناه- سلکنا الکفر فِی قُلُوبِ الْمُجْرِمِینَ
لا یُؤْمِنُونَ بِهِ یعنى- کى لا یؤمنوا به، و لئلا یؤمنوا به، و روا باشد که سَلَکْناهُ این- ها- با قرآن شود و معنى آنست که- ادخلنا القران فى قلوب المجرمین فعرفوا معانیه و عرفوا عجزهم عن اتیان مثله فلم یؤمنوا به حَتَّى یَرَوُا الْعَذابَ الْأَلِیمَ.
فیلجئهم ذلک العذاب الى الایمان، امّا وقت البأس او قبله.
فَیَأْتِیَهُمْ بَغْتَهً اى- یأتیهم عذاب یوم القیامه فجأه و هم لا یعلمون بقیامها.
فَیَقُولُوا هَلْ نَحْنُ مُنْظَرُونَ. یعنى- اذا رأوا العذاب یقولون: هل نحن مؤخّرون الى وقت آخر فنراجع عقولنا و نؤمن، ایشان چون عذاب بینند که ناگاه بایشان آید گویند هیچ روى آن هست که ما را درنگ دهند روزگارى دیگر تا ایمان آریم؟
ربّ العالمین گفت: أَ فَبِعَذابِنا یَسْتَعْجِلُونَ یعنى کیف یستعجلون بعذاب لو أتاهم طلبوا الانظار و لم ینظروا. چرا استعجال میکنند بعذابى که چون آید بایشان آن عذاب درنگ خواهند، و ایشان را درنگ ندهد، و تهدید را بلفظ استفهام گفت.
مقاتل گفت چون این آیت فرود آمد: فَیَأْتِیَهُمْ بَغْتَهً مشرکان قریش گفتند: الى متى توعدنا بالعذاب، تا کى ما را بعذاب ترسانى و تا کى ما را بقیامت بیم نمایى؟ آخر کى خواهد بود این عذاب و این قیامت؟ همانست که جاى دیگر گفت: ائْتِنا بِما تَعِدُنا، ائْتِنا بِعَذابٍ أَلِیمٍ، أَیَّانَ یَوْمُ الدِّینِ، مَتى هذَا الْوَعْدُ؟، رب العزه بجواب ایشان گفت: أَ فَبِعَذابِنا یَسْتَعْجِلُونَ.
أَ فَرَأَیْتَ إِنْ مَتَّعْناهُمْ سِنِینَ یعنى سنى عمر الدّنیا.
ثُمَّ جاءَهُمْ ما کانُوا یُوعَدُونَ یعنى العذاب.
ما أَغْنى عَنْهُمْ لم یدفع عنهم ما کانُوا یُمَتَّعُونَ اى- تمتّعهم. یقول لا معنى لاستعجالهم العذاب. فانّه اذا جاءهم العذاب و لو بعد العمر الکثیر لم یغن عنهم تمتّعهم بالدّنیا قبل ذلک، لانّ العذاب یأتیهم و لو بعد حین.
وَ ما أَهْلَکْنا مِنْ قَرْیَهٍ إِلَّا لَها مُنْذِرُونَ، ذِکْرى معنى این آیت بر دو وجه است: یکى آنست که ما هلاک نکردیم اهل هیچ شهر ازین شهرها که قصّه ایشان درین سورت با تو گفتم مگر که پیش از عذاب بایشان رسولان فرستادیم، بیمنمایان و ترسانندگان، بیاد کردن بریشان و در یاد دادن ایشان، باین معنى ذِکْرى بموضع نصب است بر مصدر، یعنى: الّا لها مذکّرون ذکرى، لانّ الانذار تذکیر، کانّه قال: یذکّرون ذکرى، اى- تذکیرا، معنى دیگر هلاک نکردیم هیچ اهل شهرى را مگر که پیشتر بایشان رسول فرستادیم تا ایشان را آگاه کردند و از عذاب ما بترسانیدند.
آن گه گفت: ذِکْرى آن که با ایشان کردیم پندى است شما را تا یاد کنید و یاد دارید، و باین معنى ذِکْرى در موضع رفع است خبر ابتداء محذوف، یعنى- انذارنا ذکرى. و قیل ما قصصناه ذکرى، و جمع منذرین لانّ المراد بهم النبى و اتباعه المظاهرون له.
وَ ما کُنَّا ظالِمِینَ فنعذّبهم من غیر اعلام و لا رسول و لا ذکر، و نظیر هذه الآیه قوله: وَ ما کُنَّا مُعَذِّبِینَ حَتَّى نَبْعَثَ رَسُولًا.
وَ ما تَنَزَّلَتْ بِهِ الشَّیاطِینُ مقاتل گفت: مشرکان قریش گفتند محمد کاهن است و با وى رئتى است از جنّ که این قرآن، که دعوى میکند که کلام خداست، آن رئتى است بزبان وى مى افکند، هم چنان که بر زبان کاهن افکند و این از آنجا گفتند که در جاهلیّت پیش از مبعث رسول (ص) با هر کاهنى رئتى بود از جنّ که استراق سمع کردى بدر آسمان و خبرهاى دروغ و راست بزبان کاهن افکندى، مشرکان پنداشتند که وحى قرآن هم از آن جنس است تا ربّ العالمین ایشان را دروغزن کرد، گفت:
ما تَنَزَّلَتْ بِهِ الشَّیاطِینُ، بل نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ هرگز شیاطین این قرآن فرو نیاوردند و نسزد ایشان را آن و خود نتوانند و طلب آن نکنند که ایشان را میسّر نشود و قدرت و استطاعت نبود.
آن گه گفت: إِنَّهُمْ عَنِ السَّمْعِ لَمَعْزُولُونَ اى- انّهم بعد مبعث الرسول (ص) عن استراق السّمع و عن الاستماع الى کلام الملائکه لمعزولون و بالشهب مرجومون.
و قیل: إِنَّهُمْ عَنِ السَّمْعِ لَمَعْزُولُونَ یرید به الکفّار، اى- لا یستمعون القرآن سماع من ینتفع به.
فَلا تَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ فَتَکُونَ مِنَ الْمُعَذَّبِینَ. الخطاب للرسول و المراد به غیره و هکذا قوله: وَ لا تَجْعَلْ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ و قوله: لَئِنْ أَشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ، و انّما یضرب المثل بالخیار. و هکذا قوله: فَإِنْ کُنْتَ فِی شَکٍّ مِمَّا أَنْزَلْنا إِلَیْکَ … الآیه.
قوله: وَ أَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ[۳]،- آن روز که این آیت فرو آمد رسول خدا بر کوه صفا بود و بآواز بلند گفت، «یا صباحاه قریش چون آواز رسول شنیدند همه جمع آمدند و آن کس که خود نتوانست آمد بجاى خود دیگرى فرستاد.
آن گه رسول خدا گفت- بتعمیم و هم بتخصیص-:
«یا بنى عبد المطلب یا بنى هاشم یا بنى عبد مناف یا بنى فهر یا معشر قریش یا عباس بن عبد المطلب یا فاطمه بنت محمد یا صفیه عمّه رسول اللَّه یا عائشه بنت ابى بکر یا حفصه بنت عمر یا امّ سلمه»
همچنین یکان یکان را مى خواند و میگفت: «اشتروا انفسکم من النّار، اشتروا انفسکم من اللَّه» خویشتن را باز خرید از عذاب اللَّه «و اسعوا فى فکاک رقابکم فانّى لا اغنى عنکم من اللَّه شیئا، ان عصیتم لا اغنى عنکم یوم القیامه من اللَّه مسیئا، لى عملى و لکم عملکم» اگر عصیان آرید و فرمان نبرید روز قیامت شما را بکار نیایم هیچ چیز، کرد من مراست و کرد شما شما را «الا لا یأتینّ النّاس یوم القیامه تحملون الآخره و انتم تحملون الدّنیا» مبادا که روز قیامت مردمانى مى آیند آخرت برداشته و کار دین راست کرده و شما مى آئید دنیا برداشته و کار دنیا راست کرده. چون شب درآمد رسول خدا هم چنان ندا میکرد تا ندا بسمعها زودتر رسد. قریش بامداد چون برخاستند گفتند: لقد بات محمد یهوّت اللّیل اى یهذى. و در خبر است که عایشه صدّیقه بگریست، گفت: یا رسول اللَّه و روز قیامت روزى است که تو ما را به کار نیایى؟ گفت بلى یا عائشه فى ثلاثه مواطن، بسه جایگه شما را بکار نیایم: یقول اللَّه تعالى: وَ نَضَعُ الْمَوازِینَ الْقِسْطَ لیوم القیامه فعند ذلک لا اغنى عنکم من اللَّه شیئا و لا املک من اللَّه شیئا و عند النّور من شاء اللَّه اتمّ له نوره و من شاء اکبّه فى الظّلمات فلا املک لکم من اللَّه شیئا و لا اغنى عنکم من اللَّه شیئا و عند الصراط من شاء اللَّه سلّمه و من شاء اجازه و من شاء اکبّه فى النّار و ممّا صنع رسول اللَّه (ص) حین نزلت الآیه ان صنع طعاما و جمع علیه عشیرته خاصه و هم یومئذ اربعون رجلا.
چون این آیت فرود آمد رسول خدا طعامى بساخت و بنى عبد المطلب آن روز چهل مرد بودند هر یکى از ایشان چون طعام خوردندى یک گوسپند بخوردیدى- و طعام رسول آن روز سخت اندک بود- صحفه اى دیدند در آن پاره اى گوشت و لختى مرقه.
رسول خدا گفت:
«ادنوا بسم اللَّه و کلوا»
بنام خدا فراز آئید و خورید، ایشان فراز آمدند ده ده کس، و مى خوردند تا همه سیر گشتند، بعاقبت در صحفه نگرستند و اندکى از آن کاسته. ابو لهب در میان ایشان بود گفت: هذا ما سحرکم به الرّجل
و در بعضى اخبارست که رسول خدا گفت:
لو اخبرتکم انّ خیلا یسفح هذا الجبل یرید ان یغیر علیکم أ کنتم مصدّقى؟ قالوا نعم ما جرّبنا علیک کذبا، قال فانّى نذیر لکم بین یدى عذاب شدید فقال ابو لهب: تبّا لک سائر الیوم ما دعوتنا الّا لهذا.
فانزل تعالى: تَبَّتْ یَدا أَبِی لَهَبٍ.
و روى انّهم قالوا: ما لنا عندک ان نحن اتّبعناک؟ فقال: لکم ما للمسلمین و علیکم ما على المسلمین و انّما تتفاضلون بالدّین و انّى قد جئتکم بخیر الدّنیا و الآخره و لا اعلم شابّا من العرب جاء قومه بافضل ما جئتکم به، ادعوکم الى شهاده ان لا اله الّا اللَّه و کتابه، فنفروا و تفرّقوا،
اگر کسى گوید مصطفى را (ص) که فرستادند بعالمیان فرستادند چنان که اللَّه گفت:
وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلَّا کَافَّهً لِلنَّاسِ بَشِیراً وَ نَذِیراً تخصیص عشیرت و خاصّه خویش در این آیت سبب چیست؟ جواب آنست انّما خصّهم بالذّکر تنبیها على غیرهم و، ذلک انّه اذا کان مأمورا بانذار الاقربین من عشیرته فلان یکون مأمورا بانذار غیرهم اولى.
و قیل لانّهم اسرع اجتماعا. و قال بعضهم. انّما قال ذلک کى لا یرکنوا الیه و الى شفاعته فیترکوا الطّاعه و یرتکبوا المعصیه اتکالا على الشّفاعه و قیل انّما خصّهم بالذکر لانّهم اقرب الیه فالاولى فى الانذار البدایه بهم، کما انّ الاولى فى البرّ و الصّله و غیرهما البدایه بهم، و هو نظیر قوله تعالى: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قاتِلُوا الَّذِینَ یَلُونَکُمْ مِنَ الْکُفَّارِ و کانوا مامورین بقتال جمیع الکفّار و لکنّهم لما کانوا اقرب الیهم امروا بالبدایه بهم فى القتال کذلک هاهنا.
وَ اخْفِضْ جَناحَکَ لِمَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ هذا مفسّر فى سوره بنى اسرائیل و مکرّر فى سوره الحجر، اى- الن لهم جانبک و تواضع لهم و لا تتکبّر علیهم، و هو نظیر قوله: وَ لَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ و جناحا العسکر- جانباه.
فَإِنْ عَصَوْکَ یعنى- ان عصاک الکفّار و قیل ان عصاک الاقربون من عشیرتک
فقل انّى برىء مما تعملون من عباده الاصنام. و قیل برىء من اعمالکم لا اؤاخذ بها و لا احاسب علیها و قیل لا املک لکم فیها شفاعه عند اللَّه و لا دفعا لعقوبه لو جازاکم بها.
و قیل هى منسوخه بآیه السیف.
وَ تَوَکَّلْ عَلَى الْعَزِیزِ الرَّحِیمِ قرأ مدنىّ و شامىّ: فتوکل بالفاء، و کذا هو فى مصاحفهم، اى- فوّض امرک الى الْعَزِیزِ فى الانتقام من الاعداء، الرَّحِیمِ بالاولیاء لیکفیک کید اعدائک الذین عصوک فیما امرتهم به و قیل: فوّض امرک الى الّذى یمنع جاره و ینصر ولیّه.
الَّذِی یَراکَ حِینَ تَقُومُ الى الصّلاه مفردا.
وَ تَقَلُّبَکَ فِی السَّاجِدِینَ مع المصلّین جماعه و قیل تقلّب نظرک فى السّاجدین.
کان رسول اللَّه (ص) یرى من خلفه فى الصّلاه مثل ما یرى امامه.
قال رسول اللَّه (ص) اتمّوا الرّکوع و السّجود فو اللّه انّى اراکم من بعد ظهرى اذا رکعتم و سجدتم.
و قیل وَ تَقَلُّبَکَ فِی السَّاجِدِینَ یعنى- تقلّبک نطفه فى اصلاب السّاجدین نوح و ابرهیم و اسماعیل قال ابن عباس ما زال رسول اللَّه (ص) یتقلّب فى اصلاب الانبیاء حتى ولدته امّه و انشد بعضهم فى مدح النّبی (ص).
| من قبلها طبت فى الظّلال و فى | مستودع حیث یخصف الورق | |
| ثمّ هبطت البلاد لا بشر | انت و لا مضغه و لا علق | |
| بل نطفه ترکب السّفین و قد | الجم نسرا و اهله الغرق | |
| تنقل من صاحب الى رحم | اذا مضى عالم بذا طبق | |
| حتّى احتوى بیتک المهیمن من | خندق علیاء تحتها النّطق | |
| و انت لمّا ولدت اشرقت | – الارض و ضائت بنورک الافق | |
| فنحن فى ذلک الضّیاء و فى | – النّور و سبل الرّشاد تحترق | |
و قال الحسن وَ تَقَلُّبَکَ یعنى- ذهابک و مجیئک و تردّدک فى اصحابک المؤمنین و المعنى، فى الجمله- انّه تعالى یرى دقیق اعمالک و جلیلها.
إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ لقرائتک، الْعَلِیمُ، بعملک.
هَلْ أُنَبِّئُکُمْ عَلى مَنْ تَنَزَّلُ الشَّیاطِینُ هذا معطوف على قوله: وَ ما تَنَزَّلَتْ بِهِ الشَّیاطِینُ، مشرکان گفتند آنچه محمد میگوید شیاطین فرو مى آرند از استراق سمع و فرا زبان وى مى افکنند. ربّ العالمین گفت یا محمد گوى: هَلْ أُنَبِّئُکُمْ شما را خبر دهم که شیاطین بر که توانند که فرود آیند؟
تَنَزَّلُ عَلى کُلِّ أَفَّاکٍ أَثِیمٍ فرود آیند بر هر کاهنى اختر گویى دروغزنى کژ سخنى چون مسیلمه و طلیحه.
یُلْقُونَ السَّمْعَ یعنى یستمعون من الملائکه مسترقین، فیلقون الى الکهنه وَ أَکْثَرُهُمْ کاذِبُونَ، لانّهم یخلطون به کذبا کثیرا، و هذا کان قبل ان حجبوا عن- السّماء فانّهم الآن محجوبون وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ و انّما قال اکثر هم استثنى بذکر الکثره منهم سطیحا و شقا و سواد بن قارب الّذین کانوا یلهجون بذکر رسول اللَّه (ص) و تصدیقه و یشهدون له بالنّبوّه و یدعون النّاس الیه. و روى محمد بن کعب القرظى قال: بینما عمر بن الخطاب جالس فى مسجد المدینه و معه ناس اذ مرّ به رجل فى ناحیه المسجد، فقال له رجل من القوم: یا امیر المؤمنین أ تعرف هذا المارّ؟
قال: لا فمن هو؟ قال: هذا رجل من اهل الیمن له فیهم شرف و موضع یقال له سواد بن قارب و هو الّذى اتاه رئته بظهور رسول اللَّه (ص) قال عمر علىّ به. فدعى الرّجل فقال له عمر: انت سواد بن قارب؟ قال: نعم یا امیر المؤمنین. قال: انت الّذى اتاک رئتک بظهور رسول اللَّه (ص)؟ قال: نعم. قال: فانت على ما کنت علیه من کهانتک. قال: فغضب الرّجل غضبا شدیدا و قال: یا امیر المؤمنین ما استقبلنى احد بهذا منذ اسلمت. فقال عمر یا سبحان اللَّه ما کنّا علیه من الشّرک اعظم ممّا کنت علیه من کهانتک، اخبرنى بإتیانک رئتک بظهور رسول اللَّه (ص) قال: نعم یا امیر المؤمنین، بینما انا ذات لیله بین النّائم و الیقظان اذ اتانى رئتى فضربنى برجله و قال: قم یا سواد بن قارب فافهم و اعقل ان کنت تعقل انّه قد بعث رسول من لؤىّ بن غالب یدعو الى اللَّه و الى عبادته، ثمّ انشأ الجنّى یقول:
| عجبت للجنّ و تجساسها | و شدّها العیس باجلاسها | |
| تهوى الى مکه تبغى الهدى | ما خیر و الجنّ کانجاسها | |
| فارحل الى الصفوه من هاشم | و اسم بعینیک الى رأسها | |
قال: فلم ارفع بقوله راسا و قلت دعنى انم فانّى امسیت ناعسا. فلما کان فى اللّیله الثانیه اتانى فضربنى برجله و قال: قم یا سواد بن قارب فافهم و اعقل ان کنت تعقل انّه قد بعث رسول من لوىّ بن غالب یدعو الى اللَّه و الى عبادته ثمّ انشأ الجنّى یقول:
| عجبت للجنّ و اخبارها | و شدّها العیس باکوارها | |
| تهوى الى مکه تبغى الهدى | ما مؤمنوا الجنّ ککفّارها | |
| فارحل الى الصّفوه من هاشم | بین رواسیها و احجارها | |
قال: فلم ارفع بقوله راسا فلمّا کانت اللّیله الثالثه اتانى فضربنى برجله و قال: قم یا سواد بن قارب فافهم و اعقل ان کنت تعقل، انّه قد بعث رسول من لوىّ بن غالب یدعو الى اللَّه و الى عبادته ثمّ انشأ الجنّى یقول:
| عجبت للجنّ و تطلابها | و شدّها العیس باقتابها | |
| تهوى الى مکه تبغى الهدى | ما صادقوا الجنّ ککذّابها | |
| فارحل الى الصّفوه من هاشم | لیس قداماها کاذنابها | |
قال: فوقع فى نفسى حبّ الاسلام و رغبت فیه فلمّا اصبحت شددت على راحلتى رحلها و انطلقت موجّها الى مکه. فلمّا کنت ببعض الطریق اخبرت انّ النبیّ (ص) قد هاجر الى المدینه، فقدمت المدینه فسألت عن النبیّ (ص) فقیل هو فى المسجد، فانتهیت الى المسجد فعقلت ناقتى و دخلت المسجد فاذا رسول اللَّه (ص) و النّاس حوله، فقلت، اسمع مقالتى یا رسول اللَّه فقال: ادن فلم یزل یدنینى حتّى صرت بین یدیه فقال هات.
فقلت:
| اتانى بجنّى بعد هدإ و رقده | و لم یک فیما قد بلوت بکاذب | |
| ثلاث لیال قوله کل لیله: | اتاک رسول من لوىّ بن غالب | |
| فشمّرت من ذیلى الازار و وسّطت | بى الذّعلب الوجناء بین السّباسب | |
| فاشهد انّ اللَّه لا شىء غیره | و انّک مامون على کلّ غائب | |
| و انّک ادنى المرسلین وسیله | الى اللَّه یا بن الاکرمین الأطائب | |
| فمرنا بما یأتیک یا خیر من مشى | و ان کان فیما جاء شیب الذّوائب | |
| و کن لى شفیعا یوم لا ذو شفاعه | سواک بمغن عن سواد بن قارب | |
قال: ففرح رسول اللَّه (ص) و اصحابه بمقالتى فرحا شدیدا حتّى رؤى الفرح فى وجوههم. قال: فوثب الیه عمر فالزمه و قال: لقد کنت احبّ ان اسمع هذا الحدیث منک فاخبرنى عن رئتک هل یأتیک الیوم، فقال: امّا مذ قرأت کتاب اللَّه فلا و نعم العوض کتاب اللَّه من الجنّ. قوله:
وَ الشُّعَراءُ یَتَّبِعُهُمُ الْغاوُونَ، اى- لیس القرآن بشعر و لا محمد (ص) بشاعر کما زعموا، لان الشُّعَراءُ یَتَّبِعُهُمُ الْغاوُونَ، یعنى الشیاطین و السّفهاء و الّذین اتّبعوا محمدا راکعون ساجدون رُحَماءُ بَیْنَهُمْ و اراد بالشّعراء- الهجاه الّذین یهجون رسول اللَّه و اصحابه و یعیبون الاسلام من المشرکین مثل عبد اللَّه بن الزّبعرى، ثمّ تاب و اسلم، و مثل عبد اللَّه بن اخطل جاء یوم فتح مکه فتعلّق باستار الکعبه یستأمن. فامر رسول اللَّه (ص) فضرب عنقه، و مثل ابى مسافع الاشعرى و امیه ابن ابى الصلت و غیرهم کانوا یصنعون القصائد على الاسلام و المسلمین و یقومون بانشادها و یحتوشهم السّفهاء یستمعونه و یضحکون و هم الغنّاؤون.
روى عن النّبی (ص) انّه قال: «من احدث هجاء فى الاسلام فاقطعوا لسانه»
و عن ابن عباس قال: لمّا فتح النّبی (ص) یعنى مکه رنّ ابلیس رنّه فاجتمعت الیه ذرّیته، فقال ائیسوا ان یرتدّ محمد على الشّرک بعد یومکم هذا و لکن افشوا فیها- یعنى مکه- الشعر و النّوح.
أَ لَمْ تَرَ أَنَّهُمْ فِی کُلِّ وادٍ من اودیه الکلام یَهِیمُونَ و عن طریق الحق و الرّشد جائرون. هذا کقول القائل: انا فى واد و انت فى واد.
وَ أَنَّهُمْ یَقُولُونَ ما لا یَفْعَلُونَ وصفهم بالکذب فى القول و الخلف فى الوعد، و الهائم- الذّاهب على وجهه-، و قیل هو المخالف للقصد. قال ابن عباس: «یهیمون» اى- فى کلّ لغو یخوضون، یمدحون قوما بباطل، یشتمون قوما بباطل. و
فى الخبر: «لان یمتلى جوف احدکم قیحا خیر له من ان یمتلئ شعرا».
ثمّ استثنى شعراء المؤمنین فقال: إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ یعنى- مدحوا رسول اللَّه (ص) کحسان بن ثابت و عبد اللَّه بن رواحه و کعب بن زهیر و کعب بن مالک، وَ ذَکَرُوا اللَّهَ کَثِیراً فى شعرهم و کلامهم، وَ انْتَصَرُوا مِنْ بَعْدِ ما ظُلِمُوا اى- ردّوا على المشرکین ما کانوا یهجون به المؤمنین. قال الحسن: انتصروا من بعد ما ظلموا بما یجوز الانتصار به فى الشریعه و هو نظیر قوله: لا یُحِبُّ اللَّهُ الْجَهْرَ بِالسُّوءِ مِنَ الْقَوْلِ إِلَّا مَنْ ظُلِمَ.
روى انّ کعب بن مالک اتى النّبی (ص) فقال: یا رسول اللَّه! ما ترى فى الشعر، فقد انزل اللَّه فیه ما انزل. فقال: انّ المؤمن یجاهد بسیفه و لسانه، و الّذى نفسى بیده لکأنّما ترمونهم به نضح النّبل، و قال (ص) اهجوا قریشا فانّه اشدّ علیها من رشق النبل،
و روى ابو هریره انّ عمر بن الخطاب مرّ بحسان- و هو ینشد الشعر فى المسجد- فلحظ الیه فقال: قد کنت انشد فیه و فیه خیر منک، ثمّ التفت الى ابى هریره فقال: انشدک اللَّه ا سمعت رسول اللَّه یقول لى اجب عنّى اللّهم ایّده بروح القدس، قال اللّهم نعم و عن البراء بن عازب قال: قال رسول اللَّه (ص) لحسان: «اهج المشرکین فانّ جبرئیل معک».
و قالت عائشه سمعت رسول اللَّه (ص) یقول: لحسان انّ روح القدس لا یزال یؤیّدک ما نافحت عن اللَّه و رسوله.
و قالت عائشه: الشعر کلام فمنه حسن و منه قبیح فخذ الحسن و دع القبیح.
قوله: وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا یعنى- الّذین هجوا رسول اللَّه. و قیل هو عام و هو الاظهر، أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ اى- الى اىّ ندامه یرجعون و الى اىّ عاقبه یصیرون، اى- مصیرهم الى النّار و هى شرّ مصیر. و قوله، أَیَّ مُنْقَلَبٍ نصب على المصدر، اى- ینقلبون انقلابا اىّ انقلاب و لم یعمل فیه سَیَعْلَمُ، لانّ «ایا» لا یعمل فیه ما قبله.
النوبه الثالثه
قوله: وَ إِنَّهُ لَتَنْزِیلُ رَبِّ الْعالَمِینَ،- این آیت هر چند بر عقب قصص انبیا است اما بقصص تعلّق ندارد که بمفتتح سورت تعلّق دارد آنجا که گفت: وَ ما یَأْتِیهِمْ مِنْ ذِکْرٍ مِنَ الرَّحْمنِ مُحْدَثٍ إِلَّا کانُوا عَنْهُ مُعْرِضِینَ، فذلک الذّکر الّذى اعرض الکافرون عنه تنزیل ربّ العالمین. یا محمد این قرآن که کافران از پذیرفتن آن روى گردانیدند گفتند که اساطیر الاوّلین، نه چنانست که ایشان گفتند، بجلال عزّت ما و بعظمت و کبریاء ما که این قرآن کلام ما است، صفت و علم ما است فرستاده از نزدیک ما.
مفسّران گفتند در ضمن این آیت قسم است، ربّ العالمین بعزت و جلال خود سوگند یاد مى کند که این قرآن از نزدیک من است و کلام من است. یا محمد من دانم که آن کافر ملحد مرا بسوگند باور ندارد و آن مؤمن موحّد بىسوگند باور دارد. سوگند مى یاد کنم تأکید و تأیید و تمهید را و تعریف و تشریف را، تا دوست مى شنود و مى نازد، دشمن مى شنود و بدل مى گدازد. یا سیّد غم مخور و خویشتن را مرنجان بآن که این سادات عرب و کفّار قریش از تو اعراض میکنند و بکتاب ما ایمان مى نیارند که ما هزاران هزار دوست داریم در پرده غیبت. جانهاى ایشان بعشق تو مى پروریم، کس باشد که پس پانصد سال در وجود آید. عشق تو راحت جان او بود دوستى تو اصل ایمان او بود.
وَ إِنَّهُ لَتَنْزِیلُ رَبِّ الْعالَمِینَ تنزیل بناء مبالغت است و تکثیر: یعنى قرآن که از آسمان فرود آمد نه بیک بار فرود آمد، بدفعات و کرّات فرود آمد در مدّت بیست و سه سال: نجم نجم، سورت سورت، آیت آیت. چنان که لایق حال بود و بوى حاجت بود. یا محمد رحمتى بود از خداوند جلّ جلاله بر تو و امّت تو که این قرآن نه چنان فرستاد که توریه فرستاد ببنى اسرائیل، که بیک بار بیک دفعت فرو فرستاد، لا جرم حوصله بنى اسرائیل ضعیف بود بر نتافت و احتمال نکرد. حوصله ضعیف بار گران چون برتابد؟ طفل شیرخواره لقمه رسیده از کجا احتمال کند. چون حوصله ایشان برنتافت قدر آن بندانستند و حقیقت آن بنشناختند و رایگان از دست بدادند که بیک من جو بفروختند. ربّ العالمین حکایت ازیشان باز کرد که: یَأْخُذُونَ عَرَضَ هذَا الْأَدْنى لِیَشْتَرُوا بِهِ ثَمَناً قَلِیلًا: چون نوبت باین امّت رسید ایشان را کتابى داد حجم آن کوتاه فضل آن عظیم، شرف آن بزرگ، فرو فرستاد بمدّتى و روزگارى دراز، سورت سورت آیت آیت، لِیَکُونَ اثبت فى فؤاد رسول اللَّه (ص) و امّته و اقرّ فى قلوبهم و احکم فى صدورهم. قال اللَّه تعالى لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤادَکَ و آن گه تعظیم قرآن و تشریف این امّت را نه همه قرآن بیک نسق فرو فرستاد، بلکه احکام آن بعضى عام و بعضى خاصّ، بعضى بنظمى ظاهر فرستاد و بعضى بنصّى قاطع، بعضى مجمل بعضى مفسّر، بعضى مطلق بعضى مقیّد، بعضى محکم بعضى متشابه. اگر همه متشابه بودى کس را در عالم بر علم تنزیل وقوف، نبودى ور همه ظاهر بودى کس را رتبت تعلیم نبودى اگر همه متشابه بودى خاص با عام در نادانى برابر شدى ور همه ظاهر بودى عامّ و خاصّ در دانایى متساوى بودى و راه تقسیم تفضیل بر خلق بسته شدى، و خاصّ را با عامّ برابر کردن مقتضى رحمت نیست و عام را با خاص متساوى داشتن در حکمت روا نیست بلکه مقتضى رحمت و حکمت آنست که هر کسى را بر وفق مذاق وى شربتى دهند و بر وفق حسن سعى وى راه وى را بطلب میسّر کنند.
نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ یعنى جبرئیل عَلى قَلْبِکَ یعنى قلب المصطفى، لانّه کان فى المشاهده و الوحى اذا نزل به نزل بقلبه اوّلا لشدّه تعطشه الى الوحى و لاستغراقه به، ثمّ انصرف من قلبه الى فهمه و سمعه و هذا تنزّل من العلو الى السفّل و هو رتبه الخواصّ، فامّا العوام فانّهم یسمعون اوّلا فینزل الوحى على سمعهم اوّلا ثمّ على فهمهم ثمّ على قلبهم و هذا ترقّ من السّفل الى العلو، و هو شأن المریدین و اهل السّلوک فشتان ما هما؟ نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ عَلى قَلْبِکَ، جبرئیل، پیک حضرت، برید رحمت پیغام رسان حقّ جل جلاله چون پیغام گزاردى گه گه بصورت ملک بودى، و گه گه بصورت بشر، اگر وحى و پیغام بیان احکام شرع بودى و ذکر حلال و حرام بصورت بشر آمدى، آیت آوردى که: هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ عَلَیْکَ الْکِتابَ- أَ وَ لَمْ یَکْفِهِمْ أَنَّا أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ، و ذکر قلب در میان نبودى، باز چون وحى پاک حدیث محبّت و عشق بودى، اسرار و رموز عارفان بودى، ذکر دل دلارام بودى، جبرئیل بصورت ملک آمدى روحانى و لطیف تا بدل رسول (ص) پیوستى و اطّلاع اغیار در آن نبودى. حق تعالى چنین گفت: نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ عَلى قَلْبِکَ ثمّ اذا انقطع ذاک کان یقول فینفصم عنّى و قد وعیته. بدان که دل را حالهاست و مقامها: اوّل مکاشفه است، پس آن مشاهدت، پس آن معاینت، پس آن استیلاى قرب بر دل، پس آن استهلاک در قرب.
تا در مکاشفه است و مشاهدت جبرئیل در میان گنجد، امّا چون بمعاینت رسد و استیلاى قرب، جبرئیل و غیر او در نگنجد. ازینجا گفت مصطفى (ص):
«لى مع اللَّه وقت لا یسعنى فیه ملک مقرب و لا نبىّ مرسل».
| جبرئیل آنجا گرت زحمت کند خونش بریز | خون بهاى جبرئیل از گنج رحمت باز ده | |
وَ أَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ یا محمد چون بر سر کوى وعید و تهدید باشى و خلق را انذار کنى نخست خویشان و نزدیکان خود را بیم نماى و ایشان را گوى: اگر در دین شما را با ما موافقت نبود قرابت و نسب من شما را سود ندارد. کار ایمان و معرفت دارد نه قرابت و لحمت. پسر نوح چون با پدر در دین موافق نبود نبوّت وى بکار نیامد.
پدر ابراهیم چون با ابراهیم در دین موافق نبود ابوّت وى بکار نیامد. خویشان و قرابت رسول (ص) چون بعداوت رسول میان در بستند و زبان طعن و از کردند آیت آمد که: فَإِنْ عَصَوْکَ فَقُلْ إِنِّی بَرِیءٌ مِمَّا تَعْمَلُونَ. یا محمد! اگر ایشان بر تو عصیان آرند و از پذیرفتن حق سر میکشند تو نیز دل در ایشان مبند و بگو: بیزارم از گفت و کرد شما. یا محمد نهاد ایشان نه از آن طینت است که نقش نگین تو پذیرد. آن پروانه کوتاه دیده اى که گرد آن شمع شب افروز خویشتن سوز میگردد؟ از وصال نور او غرور سرور در سر کرده، مى پندارد که در کارى است، از خطر خویش آن گه آگاه شود که ذرّه اى از شرارات شعاع شمع بنهاد او راه یابد. آن بیگانگان و از حق بازماندگان آن گه در کار خویش بینند که این خبر بریشان عیان گردد که:
فَیَأْتِیَهُمْ بَغْتَهً وَ هُمْ لا یَشْعُرُونَ فَیَقُولُوا هَلْ نَحْنُ مُنْظَرُونَ. این خطاب با مصطفى در حقّ اشقیا و بیگانگان است، امّا خطاب با وى در حقّ اولیا و دوستان اینست که:
وَ اخْفِضْ جَناحَکَ لِمَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ، اى محمد پرّ رحمت و رأفت بگستران و این درویشان که بر پى تو راست رفتند و جان و دل خویش بمهر و دوستى تو به پروردند ایشان را واپناه[۴] خویش گیر. وَ لا تَعْدُ عَیْناکَ عَنْهُمْ و چشم ازیشان بمگردان، که من که خداوندم در دل ایشان مىنگرم. ان مرضت فعدهم و ان حرّموک فاعطهم و ان ظلموک فتجاوز عنهم و ان قصّروا فى حقّى فاعف عنهم و اشفع لهم و استغفر لهم.
وَ تَوَکَّلْ عَلَى الْعَزِیزِ الرَّحِیمِ. انقطع الینا و اعتصم بنا و توسّل بنا الینا، یا محمد! اى درّ یتیم! ما ترا از قعر بحر قدرت بیرون آوردیم و بر جهانیان جلوه کردیم تا همه عالم از جمال وجود تو رنگى گیرد، همه را از بهر تو آفریدم و ترا از بهر خود آفریدم، پشت بما بازکن و یکبارگى خویشتن را بما سپار! اى محمد آدم هنوز میان نواخت و سیاست بود که ما رقم لطف بر دل تو کشیدیم و ز دست کرم ترا شراب رضا چشانیدیم. میان خویش و میان تو پرده برداشتیم، و خویشتن را با جان تو نمودیم.
الَّذِی یَراکَ حِینَ تَقُومُ ما دیده ور دوستان خویشیم بر دوام ایشان، یک طرف از ما محجوب نباشند و اگر هیچ محجوب شوند زنده نمانند.
اى جوان مردان چنین دانید که تن بخدمت او زنده دل بنظر او زنده و جان بمهر او زنده، تن که نه بخدمت او زنده بطّال است، دل که نه بنظر او زنده مردار است، جان که نه بمهر او زنده بمرگ گرفتار است.
| سرورى من الدّهر لقیاکم | و دار سلامى مغناکم | |
| و انتم مدى املى ما اعیش | و ما طاب عیشى لولاکم | |
| دل کیست که گوهرى فشاند بىتو؟ | یا تن که بود که ملک راند بى تو؟ | |
| و اللَّه که خرد راه نداند بى تو | جان زهره ندارد که بماند بىتو | |
الَّذِی یَراکَ حِینَ تَقُومُ وَ تَقَلُّبَکَ فِی السَّاجِدِینَ اقتطعه بهذه الآیه عن شهود الخلق، فانّ من علم انّه بمشهد من الحق داعى دقائق حالاته و خفایا احواله مع الحقّ و یهون علیه معانات میثاق العبادات باخباره برؤیته فلا مشقه لمن علم انّه بمرأى من مولاه.
و فى الخبر: «اعبد اللَّه کانک تراه، فان لم تکن تراه فانّه یریک».
————————————————————————————————————
[۱] ( ۱) نسخه الف: بى
[۲] ( ۱) نسخه الف: نمى یاویم.
[۳] ( ۱) و فى الخبر الماثور عن البراء بن عازب انه قال:\E« لمّا نزلت هذه الآیه جمع رسول اللَّه( ص) بنى عبد المطلب و هم یومئذ اربعون رجلا، الرجل منهم یأکل المسنه و یشرب العس، فامر علیا( ع) برجل شاه فادمها ثم قال: ادنوا بسم اللَّه فدنا القوم عشره عشره فاکلوا حتى صدروا، ثم دعا بقعب من لبن فجرع منه جرعه ثمّ قال لهم: اشربوا بسم اللَّه، فشربوا حتى رووا، فبدرهم ابو لهب فقال هذا مما سحرکم به الرجل، فسکت( ص) یومئذ و لم یتکلم، ثم دعاهم من الغد على مثل ذلک من الطعام و الشراب ثم انذرهم رسول اللَّه( ص)، فقال: یا بنى عبد المطلب! انى انا النذیر الیکم من اللَّه عز و جل و البشیر، فاسلموا و و اطیعونى تهتدوا. ثم قال: من یؤاخینى و یؤازرنى و یکون ولیى و وصیى بعدى و خلیفتى فى اهلى و یقضى دینى؟ فسکت القوم. فاعادها ثلاثا کل ذلک یسکت القوم و یقول على( ع):« انا». فقال فى المره الثالثه:« انت». فقام القوم و هم یقولون لابى طالب: اطع ابنک فقد أمر علیک.\i اورده الثعلبى فى تفسیره. ( از تفسیر مجمع البیان چاپ صیدا ج ۴ ص ۲۶.)
[۴] ( ۱) نسخه الف: فاپناه.
کشف الأسرار و عده الأبرار، ج۷، ص: ۱۷۶