ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن فضل بن حسن طبرسی سوره القلم ۳۴ الی ۴۵
[سوره القلم (۶۸): الآیات ۳۴ الى ۴۵]
إِنَّ لِلْمُتَّقِینَ عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنَّاتِ النَّعِیمِ (۳۴)
أَ فَنَجْعَلُ الْمُسْلِمِینَ کَالْمُجْرِمِینَ (۳۵)
ما لَکُمْ کَیْفَ تَحْکُمُونَ (۳۶)
أَمْ لَکُمْ کِتابٌ فِیهِ تَدْرُسُونَ (۳۷)
إِنَّ لَکُمْ فِیهِ لَما تَخَیَّرُونَ (۳۸)
أَمْ لَکُمْ أَیْمانٌ عَلَیْنا بالِغَهٌ إِلى یَوْمِ الْقِیامَهِ إِنَّ لَکُمْ لَما تَحْکُمُونَ (۳۹)
سَلْهُمْ أَیُّهُمْ بِذلِکَ زَعِیمٌ (۴۰)
أَمْ لَهُمْ شُرَکاءُ فَلْیَأْتُوا بِشُرَکائِهِمْ إِنْ کانُوا صادِقِینَ (۴۱)
یَوْمَ یُکْشَفُ عَنْ ساقٍ وَ یُدْعَوْنَ إِلَى السُّجُودِ فَلا یَسْتَطِیعُونَ (۴۲)
خاشِعَهً أَبْصارُهُمْ تَرْهَقُهُمْ ذِلَّهٌ وَ قَدْ کانُوا یُدْعَوْنَ إِلَى السُّجُودِ وَ هُمْ سالِمُونَ (۴۳)
فَذَرْنِی وَ مَنْ یُکَذِّبُ بِهذَا الْحَدِیثِ سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَیْثُ لا یَعْلَمُونَ (۴۴)
وَ أُمْلِی لَهُمْ إِنَّ کَیْدِی مَتِینٌ (۴۵)
اللغه
الزعیم و الکفیل و الضمین و القبیل نظائر و الساق للإنسان و ساق الشجره ما تقوم علیه و کل نبت له ساق و یبقى صیفا و شتاء فهو شجره قال طرفه:
| للفتى عقل یعیش به | حیث تهدی ساقه قدمه | |
و تقول العرب قامت الحرب على ساق و کشفت عن ساق یریدون شدتها و قال جد أبی طرفه:
| کشفت لکم عن ساقها | و بدا من الشر الصراح | |
و قال آخر:
| قد شمرت عن ساقها فشدوا | و جدت الحرب بکم فجدوا | |
| و القوس فیها وتر عرد |
. الإعراب
کیف فی محل نصب على الحال تقدیره أ جائرین تحکمون أم عادلین و یجوز أن یکون فی محل المصدر و تقدیره أی حکم تحکمون و تحکمون فی موضع النصب على الحال من معنى الفعل فی قوله «لَکُمْ» لأن معنى قوله «ما لَکُمْ» أی شیء ثبت لکم و أم فی جمیع ذلک منقطعه «إِنَّ لَکُمْ فِیهِ لَما تَخَیَّرُونَ» کسرت أن المکان اللام فی لما و لولاها لوجب فتحها لأنه مفعول تدرسون و هو کقوله وَ اللَّهُ یَعْلَمُ إِنَّکَ لَرَسُولُهُ و قوله «إِنَّ لَکُمْ لَما تَحْکُمُونَ» مثله و إن شئت قلت إنما کسرت إن لأن ما قبله یمین و هی تکسر فی جواب القسم و قوله «یَوْمَ یُکْشَفُ عَنْ ساقٍ» العامل فی الظرف قوله «فَلْیَأْتُوا» و «خاشِعَهً أَبْصارُهُمْ» حال و «مَنْ یُکَذِّبُ» یجوز أن یکون مفعولا معه و یجوز أن یکون عطفا على ضمیر المتکلم من ذرنی.
المعنى
لما ذکر سبحانه ما أعده بالآخره للکافرین عقبه بذکر ما أعده للمتقین فقال «إِنَّ لِلْمُتَّقِینَ عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنَّاتِ النَّعِیمِ» یتنعمون فیها و یختارونها على جنات الدنیا التی یحتاج صاحبها إلى المشقه و العناء ثم استفهم سبحانه على وجه الإنکار فقال
«أَ فَنَجْعَلُ الْمُسْلِمِینَ کَالْمُجْرِمِینَ» أی لا نجعل المسلمین کالمشرکین فی الجزاء و الثواب و ذلک أنهم کانوا یقولون إن کان بعث و جزاء کما یقوله محمد فإن حالنا یکون أفضل فی الآخره کما فی الدنیا فأخبر سبحانه أن ذلک لا یکون أبدا
«ما لَکُمْ کَیْفَ تَحْکُمُونَ» هذا تهجین لهم و توبیخ و معناه أی عقل یحملکم على تفضیل الکفار حتى صار سببا لإصرارکم على الکفر و لا یحسن فی الحکمه التسویه بین الأولیاء و الأعداء فی دار الجزاء «أَمْ لَکُمْ کِتابٌ فِیهِ تَدْرُسُونَ» معناه بل أ لکم کتاب تدرسون فیه ذلک فأنتم متمسکون به لا تلتفتون إلى خلافه فإذا قد عدمتم الثقه بما أنتم علیه و فی الکتاب الذی هو القرآن علیکم أکبر الحجه لأنه الدلاله القائمه إلى وقت قیام الساعه و المعجزه الشاهده بصدق من ظهرت على یده
«إِنَّ لَکُمْ فِیهِ لَما تَخَیَّرُونَ» فیه وجهان (أحدهما) أن تقدیره أم لکم کتاب فیه تدرسون بأن لکم فیه ما تخیرون إلا أنه حذف الباء و کسرت إن لدخول اللام فی الخبر (و الثانی) إن معناه أن لکم لما تخیرونه عند أنفسکم و الأمر بخلاف ذلک و لا یجوز أن یکون ذلک على سبیل الخیر المطلق
«أَمْ لَکُمْ أَیْمانٌ عَلَیْنا بالِغَهٌ إِلى یَوْمِ الْقِیامَهِ» أی بل لکم عهود و مواثیق علینا عاهدناکم بها فلا ینقطع ذلک إلى یوم القیامه
«إِنَّ لَکُمْ لَما تَحْکُمُونَ» لأنفسکم به من الخیر و الکرامه عند الله تعالى و قیل بالغه معناها مؤکده و کل شیء متناه فی الجوده و الصحه فهو بالغ ثم قال سبحانه لنبیه ص
«سَلْهُمْ» یا محمد «أَیُّهُمْ بِذلِکَ زَعِیمٌ» یعنی أیهم کفیل بأن لهم فی الآخره ما للمسلمین
«أَمْ لَهُمْ شُرَکاءُ فَلْیَأْتُوا بِشُرَکائِهِمْ إِنْ کانُوا صادِقِینَ» معناه أم لهم شرکاء فی العباده مع الله و هی الأصنام فلیأتوا بهؤلاء الشرکاء أن کانوا صادقین فی أنها شرکاء الله و قیل معناه أم لهم شهداء یشهدون لهم بالصدق فتقوم به الحجه فلیأتوا بهم یوم القیامه یشهدون لهم على صحه دعواهم إن کانوا صادقین فی دعواهم
«یَوْمَ یُکْشَفُ عَنْ ساقٍ» أی فلیأتوا بهم فی ذلک الیوم الذی تظهر فیه الأهوال و الشدائد و قیل معناه یوم یبدو عن الأمر الشدید الفظیع عن ابن عباس و الحسن و مجاهد و قتاده و سعید بن جبیر قال عکرمه سأل ابن عباس عن قوله «یَوْمَ یُکْشَفُ عَنْ ساقٍ» فقال إذا خفی علیکم شیء فی القرآن فابتغوه فی الشعر فإنه دیوان العرب أ ما سمعتم قول الشاعر
| (و قامت الحرب بنا على ساق) |
هو یوم کرب و شده و قال القتیبی أصل هذا أن الرجل إذا وقع فی أمر عظیم یحتاج إلى الجد فیه یشمر عن ساقه فاستعیر الکشف عن الساق فی موضع الشده و أنشد لدرید بن الصمه:
| کمیش الإزار خارج نصف ساقه | بعید من الآفات طلاع أنجد | |
فتأویل الآیه یوم یشتد الأمر کما یشتد ما یحتاج فیه إلى أن یکشف عن ساق
«وَ یُدْعَوْنَ إِلَى السُّجُودِ» أی یقال لهم على وجه التوبیخ اسجدوا
«فَلا یَسْتَطِیعُونَ» و قیل معناه أن شده الأمر و صعوبه ذلک الیوم تدعوهم إلى السجود و إن کانوا لا ینتفعون به لیس إنهم یؤمرون به و هکذا کما یفزع الإنسان إلى السجود إذا أصابه هول من أهوال الدنیا
«خاشِعَهً أَبْصارُهُمْ» أی ذلیله أبصارهم لا یرفعون نظرهم عن الأرض ذله و مهانه
«تَرْهَقُهُمْ ذِلَّهٌ» أی تغشاهم ذله الندامه و الحسره
«وَ قَدْ کانُوا یُدْعَوْنَ إِلَى السُّجُودِ وَ هُمْ سالِمُونَ» أی أصحاء یمکنهم السجود فلا یسجدون یعنی أنهم کانوا یؤمرون بالصلاه فی الدنیا فلم یفعلوا قال سعید بن جبیر کانوا یسمعون حی على الفلاح فلا یجیبون و قال کعب الأحبار و الله ما نزلت هذه الآیه إلا فی الذین یتخلفون عن الجماعات و قد ورد عن الربیع بن خثیم أنه عرض له الفالج فکان یهادی بین رجلین إلى المسجد فقیل له یا أبا یزید لو جلست فإن لک رخصه قال من سمع حی على الفلاح فلیجب و لو حبوا
و روی عن أبی جعفر و أبی عبد الله (ع) أنهما قالا فی هذه الآیه أفحم القوم و دخلتهم الهیبه و شخصت الأبصار و بلغت القلوب الحناجر لما رهقهم من الندامه و الخزی و المذله و قد کانوا یدعون إلى السجود و هم سالمون أی یستطیعون الأخذ بما أمروا به و الترک لما نهوا عنه و لذلک ابتلوا
و قال مجاهد و قتاده یؤذن المؤذن یوم القیامه فیسجد المؤمن و تصلب ظهور المنافقین فیصیر سجود المسلمین حسره على المنافقین و ندامه و
فی الخبر أنه تصیر ظهور المنافقین کالسفافید
ثم قال سبحانه «فَذَرْنِی وَ مَنْ یُکَذِّبُ بِهذَا الْحَدِیثِ» هذا تهدید معناه فذرنی و المکذبین أی کل أمرهم إلی کما یقول القائل دعنی و إیاه یقول خل بینی و بین من یکذب بهذا القرآن و لا تشغل قلبک به فإنی أکفیک أمره «سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَیْثُ لا یَعْلَمُونَ» أی سنأخذهم إلى العقاب حالا بعد حال و قد مر تفسیره فی سوره الأعراف و
روی عن أبی عبد الله (ع) أنه قال إذا أحدث العبد ذنبا جدد له نعمه فیدع الاستغفار فهو الاستدراج
«وَ أُمْلِی لَهُمْ إِنَّ کَیْدِی مَتِینٌ» أی و أطیل آجالهم و لا أبادر إلى عذابهم مبادره من یخشى الفوت فإنما یعجل من یخاف الفوت أن عذابی لشدید.
مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۱۰
ترجمه:
۳۴- براى پرهیزکاران نزد پروردگارشان بهشتهایى پر نعمت است.
۳۵- آیا مسلمانان را (در پاداش و کیفر) مانند مشرکان میگردانیم.
۳۶- شما را چه شود چگونه حکم میکنید.
۳۷- آیا شما را کتابیست که در آن خوانده اید.
۳۸- اینکه در آن کتاب شما راست که آنچه را خواهید اختیار کنید.
۳۹- آیا براى شما تا روز رستاخیز بعهده ما پیمانهایى که بنهایت تأکید رسیده ثابت است که شما را باشد آنچه را که (براى خود) حکم میکنید.
۴۰- از ایشان بپرس کدامین از ایشان باین (حکم تساوى)، متعهد است.
۴۱- آیا براى ایشان شریکانى هست، پس باید شریکان خویش را (که براى خدا قرار داده اند) بیاورند اگر راست میگویند.
۴۲- (باید شریکان را بیاورند) در روزى که پرده از کارى پر هول برداشته و مشرکان بسجده کردن دعوت شوند، پس توانایى نداشته باشند (که سجده کنند).
۴۳- در حالى که دیدگانشان سر افکنده باشد نگونسارى ایشان را فرو گیرد، و البته بسجده کردن پیوسته دعوت میشدند در حالى که ایشان تندرست بودند.
۴۴- بزودى ایشان را از آنجایى که نمیدانند بتدریج خواهیم گرفت.
۴۵- و ایشان را مهلت میدهیم زیرا که انتقام من استوار است.
قرائت:
اهل مدینه لیزلقونک بفتح یاد و دیگران لیزلقونک بضم یاء قرائت کرده اند.
دلیل:
کسى که بفتح یاء خوانده از باب زلق و زلفت انا مانند حزن و حزینه و شترت عینه و شترتها گرفته، ابو على گوید: خلیل (نحوى) در این موضوع معتقد است به اینکه معنایش جعلت فیه شترا و جعلت فیه حزنا است چنانچه هر گاه تو گفتى کحلت و دهنته اراده کردهاى او را سرمه کشیده، و روغن مالى کردم.
و کسى که بضم یاء خوانده آن را از باب ازلقته قرار داده و فعل را با همزه نقل کرده و معنى اینست لیزلقونک بابصارهم نگاه میکنند بسوى تو بنظر کینه و دشمنى و مانند آنست قول شاعر:
| یتقارضون اذا التقوا فى مجلس | نظرا یزیل مواقع الاقدام | |
هر گاه در مجلسى بهم برمیخورند از یکدیگر با چشمانشان میچینند بطورى که قدمها را میلغزاند و از جا میکند، شاهد این بیت کلمه نظرا میباشد که به معناى نظر کینه و عداوت است.
لغات:
الزعیم و الکفیل و الضمین و القبیل: تمامى بیک معنا مثالهایى هستند بمعناى متعهد و کفیل و ضامن است و الساق براى انسانى و ساقه درخت چیزیست که بر آن انسان و درخت ایستاده است، و هر روئیدنى که براى او ساق باشد و در تابستان و زمستان باقى میماند آن درخت است.
طرفه گوید:
| للفتى عقل یعیش به | حیث تهدى ساقه قدمه | |
براى جوانمرد عقلیست که بآن زندگى میکند در جهتى که قدمش ساقش را هدایت کند، شاهد در کلمه ساق است.
عرب میگوید جنگ بر ساق ایستاده و کشف عن ساق شده آن را قصد میکنند جد ابى طرفه گوید:
| کفت لکم عن ساقها | و بدا من الشرّ الصرّاخ | |
براى شما از ساق پایش پرده برگرفت، و از شر آن پرده برگیرى صدا و فریاد بلند شد، شاهد این بیت کلمه ساقها است.
و دیگرى گوید:
| قد شهرت عن ساقها فشدّوا | وجدت الحرب بکم فجدّوا | |
و القوس فیها وتر عرند: جدّا جنگ از پایه خود بالا زد پس سخت شدند و تنور جنگ شدّت گرفت، و در کمان تیرهاى سخت و محکمى بود شاهد نیز در ساقها است که بمعناى قائمه و پایه است
اعراب:
کیف در محل نصب است بنا بر حالیت، تقدیرش اینست: آیا شما ستمکارانه حکم میکنید یا عادلانه، و ممکن است در محل مصدر باشد، و تقدیرش این باشد چه حکمى شما حکم میکنید؟ و تحکمون در محلّ نصب بنا بر حالیّت از معناى فعل در قول خدا (لکم) براى اینکه معناى قول خدا ما لکم چه چیزى براى شما ثابت است، و ام در تمام این آیات منقطعه میباشد.
إِنَّ لَکُمْ فِیهِ لَما تَخَیَّرُونَ انّ مکسوره است و کسره داده شده براى مکان لام در لما و اگر نه بود لازم بود که مفتوح باشد براى اینکه مفعول «تدرسون» است و آن مثل قول خدا وَ اللَّهُ یَعْلَمُ إِنَّکَ لَرَسُولُهُ است، و قول خدا: إِنَّ لَکُمْ لَما تَحْکُمُونَ مانند آنست، و اگر خواستى بگو البته انّ مکسوره است براى اینکه ما قبلش قسم است و آن در جواب قسم مکسور خواهد بود.
و قول خدا یُکْشَفُ عَنْ ساقٍ عمل در ظرف که یوم باشد نموده، قول خدا فلیأتوا و خاشِعَهً أَبْصارُهُمْ حال است، وَ مَنْ یُکَذِّبُ ممکن است مفعول معه باشد و ممکن است عطف بر ضمیر متکلّم من ذرنى است.
مقصود و تفسیر:
چون خداوند سبحان یاد نمود آنچه در آخرت براى کافرها مهیّا کرده در دنبال آن یاد کرده آنچه براى پرهیزگاران آماده نموده، پس فرمود:
إِنَّ لِلْمُتَّقِینَ عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنَّاتِ النَّعِیمِ البته براى پرهیزکاران در نزد پروردگارشان بهشتهاى پر نعمت است که در آن متنعّم میشوند و آن را باغهاى دنیایى که صاحبش محتاج بمشقّت و زحمت و رنج است اختیار میکنند، سپس خداى سبحان استفهام بر طریق انکار نموده و فرمود:
أَ فَنَجْعَلُ الْمُسْلِمِینَ کَالْمُجْرِمِینَ یعنى: قرار ندهید مسلمانها را مانند مشرکان در پاداش و ثواب و این براى آنست که مشرکان میگفتند اگر روز قیامت و پاداش چنانچه محمد (ص) میگوید باشد، پس البته حال ما در آخرت بهتر است چنانچه در دنیا نیکوتر است، پس خداى سبحان خبر داد که این هرگز نخواهد بود.
ما لَکُمْ کَیْفَ تَحْکُمُونَ این ملامت و سرزنش ایشانست، معنایش این است، کدام عقلى واداشته شما را بر ترجیح دادن کفار تا سبب اصرار شما بر کفرتان گردیده، و در قانون حکمت نیکو نیست تساوى میان دوستان، و دشمنان در عالم پاداش (روز قیامت).
أَمْ لَکُمْ کِتابٌ فِیهِ تَدْرُسُونَ یعنى بلکه آیا براى شما کتابیست که میخوانید در آن این برنامه را، پس شما بآن متمسّک هستید و توجهى بخلاف آن ندارید پس وقتى شما اعتماد بآنچه بر آن هستید نابود کردید و در کتابى که قرآنست بر شما بزرگترین حجت است، براى اینکه آن قرآن دلالت و راهنماییست که تا روز قیامت پا برجاست و معجزهاى است که شاهد راستگویى کسى است که قرآن بر دست او ظاهر شده.
إِنَّ لَکُمْ فِیهِ لَما تَخَیَّرُونَ البته براى شما در آنست چیزى که اختیار کنید در این آیه دو وجه است:
۱- تقدیرش چنین باشد، ام لکم کتاب فیه تدرسون بان لکم فیه ما تخیّرون آیا براى شما کتابیست در آن که میخوانید به اینکه براى شما در آن چیزیست که اختیار میکنید، مگر اینکه باء بانّ حذف شده و براى دخول لام در خبر انّ را مکسور نمایند.
۲- اینکه معنایش چنین باشد، البته براى شما آنچه نزد خودتان اختیار نمودید و حال آنکه امر بخلاف اینست، و جایز نیست که این بر طریق خیر مطلق باشد.
أَمْ لَکُمْ أَیْمانٌ عَلَیْنا بالِغَهٌ إِلى یَوْمِ الْقِیامَهِ یعنى بلکه آیا براى شما عهد و پیمانیست بر ما که با شما معاهده کردیم و تا روز قیامت منقطع نمیشود إِنَّ لَکُمْ لَما تَحْکُمُونَ البته براى شما چیزیست که حکم میکنید براى خودتان به آن از خوبى و کرامت نزد خداى تعالى.
و بعضى گفته اند: بالغه معنایش موکده است و هر چیزى که در خوبى و صحت نهایتى و غایتى دارد پس او بالغ است، سپس خداوند سبحان به پیمبرش فرمود:
(سَلْهُمْ) بپرس اى محمد.
أَیُّهُمْ بِذلِکَ زَعِیمٌ یعنى کدام یک شما کفیل هستید که براى ایشان در آخرت باشد آنچه براى مسلمین است.
أَمْ لَهُمْ شُرَکاءُ فَلْیَأْتُوا بِشُرَکائِهِمْ إِنْ کانُوا صادِقِینَ یعنى: آیا براى ایشان شریکانى در عبادت با خدا هست و آنها بتها هستند پس در روز قیامت بیاورید این شریکها را اگر راستگویانید در اینکه بتها شریکهاى خدا هستند.
و بعضى گفته اند: یعنى آیا با ایشان گواهانى هست که شهادت دهند براى ایشان براستى، پس دلیل بآن اقامه گردد، پس آنها را روز قیامت بیاورید که شهادت و گواهى دهند بر درستى ادّعاى ایشان اگر در ادعایشان راستگو هستند.
یَوْمَ یُکْشَفُ عَنْ ساقٍ یعنى پس در این روزى که ظاهر میشود در آن شدتها و سختیها بیاورید شریکان را.
ابن عباس و حسن و مجاهد و قتاده و سعید بن جبیر گفته اند: یعنى روزى که ظاهر میشود از امر سخت.
عکرمه گوید: از ابن عباس سؤال شد از قول خدا یکشف عن ساق، پس گفت هر گاه چیزى در قرآن بر شما مخفى شده پس آن را در شعر طلب کنید، پس البته آن دیوان عرب است آیا نشنیدهاید قول شاعر را
| و قامت الحرب | بنا على ساق | |
آن روز ناگوار و شدیدى بود، قتیبى گوید: اصل این اینست که هر گاه آدمى واقع شد در کار بزرگى که محتاج میشود در آن جدیت و کوشش کند دامنش از ساقش بالا میزند و جمع میکند، پس کشف از ساق عاریه آورده شده در محل شدّت و براى درید بن صمه انشاد کرده.
| کمیش الازار خارج نصف ساقه | بعید من الآفات طلاع انجد | |
زیر جامه اش را بالا زده که نصف ساقش بیرون است دور است از آفتها مجرّب و کار آزموده و جدّى در کارهاست، شاهد این بیت نصف ساقه میباشد که کنایه از جدّیت و کوشش است.
پس تأویل آیه این است روزى که کار سخت شد چنانچه سخت میشود که محتاج میشود که کشف ساق کند و پایش را بیرون اندازد.
وَ یُدْعَوْنَ إِلَى السُّجُودِ یعنى بایشان بر طریق سرزنش و ملامت میگویند سجده کنید.
فَلا یَسْتَطِیعُونَ پس توانایى ندارند، و برخى گفته اند که سختى کار و دشوارى آن روز آنها را بسجود خوانده و بزانو در مى آورد و اگر چه منتفع بآن هم نمیشوند، البته ایشان را امر بسجده میکنند و این چنانست که انسانى ناچار بسجده میشود و برو میفتد وقتى که باو مصیبتى از مصیبتهاى دنیوى برسد.
خاشِعَهً أَبْصارُهُمْ یعنى دیدگان آنها ذلیل و خوار و سرافکنده است که از روى ذلّت و خوارى نظرشان را از زمین بلند نمیکنند.
تَرْهَقُهُمْ ذِلَّهٌ یعنى ذلت پشیمانى و حسرت آنها را فرو میگیرد.
وَ قَدْ کانُوا یُدْعَوْنَ إِلَى السُّجُودِ وَ هُمْ سالِمُونَ یعنى مردمى بودند تندرست ممکن بود بر ایشان سجده کنند، پس سجده نکردند، یعنى در دنیا بآنها امر شد نماز بخوانند، پس بجا نیاوردند.
سعید بن جبیر گوید: ایشان میشنیدند حىّ على الفلاح را ولى اجابت نمیکردند، کعب الاحبار گوید: سوگند بخدا که این آیه نازل نشده مگر براى آن کسانى که تخلّف از نماز جماعت میکنند.
از ربیع بن خثیم وارد شده که فلجى براى او عارض شد که دو نفر مرد[۱] زیر بغل او را گرفته و بمسجد میبردند، پس باو گفته شد اى ابو زید اگر مینشستى چه میشد پس البته براى تو رخصت و اجازه است نمازت را نشسته بخوانى گفت کسى که شنید حىّ على الفلاح باید اجابت کند گر چه با دست و شکم باشد.
از حضرت باقر و حضرت صادق (ع) روایت شده که فرمودند: در این آیه حجت را تمام کرده و برایشان هیبه داخل شده و دیدگانشان خیره گردید و جانهایشان بگلو رسیده و پشیمانى و خوارى و ذلت ایشان را فرا گرفته و آنها را بسجده خوانده و حال اینکه سالم و تندرستند و توانایى دارند که اوامر را اتیان و نواهى را ترک نمایند، و براى همین آزمایش شدند.
مجاهد و قتاده گویند روز قیامت مؤذنى اذان گوید، پس مؤمن سجده میکند و گرده پشت منافقان سخت میشود (و نمیتوانند بسجده روند) پس البتّه سجده مسلمانها براى ایشان حسرت و ندامت میشود، و در خبر است که پشت منافقان چون سیخهاى آهنین کباب میشود، سپس خداوند سبحان فرمود:
فَذَرْنِی وَ مَنْ یُکَذِّبُ بِهذَا الْحَدِیثِ این تهدید است معنایش اینست مرا واگذارید و تکذیب کنندگان را، یعنى تمام کارهاى ایشان بدست من است چنان که گوینده اى میگوید مرا با او واگذارید، میگوید رها کن میان من و میان آن کسى که تکذیب میکند این قرآن را و دلت را مشغول او نکن که من کار او را کفایت میکنم.
سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَیْثُ لا یَعْلَمُونَ یعنى بزودى آنها را میگیرم براى عقاب حالى بعد از حال و تفسیر این آیه در سوره اعراف گذشت.
از حضرت ابى عبد اللَّه صادق علیه السلام روایت شده که فرمود هر گاه بنده گناهى مرتکب میشود نعمتى را بر او خداوند از نو میرساند پس استغفار را ترک میکند این است استدراج.
وَ أُمْلِی لَهُمْ إِنَّ کَیْدِی مَتِینٌ یعنى اجلشان را طولانى کنیم و مبادرت بعذاب آنها نمیکنیم مبادرت کسى میکند که میترسد فوت شدن را، پس البته شتاب میکند کسى که میترسد فوت از بین رفتن را البته عذاب و شکنجه من هر آینه سخت است.
______________________________
[۱] ربیع بن خثیم که در ایران و بالاخص خراسان معروف بخواجه ربیع و در مشهد مزار معروفى دارد، یکى از زهّاد ثمانیه و هشت زاهد معروف و از ممدوحین است، علماء درباره او اختلاف کردهاند، بعضى وى را از مذمومین و منحرفین از ولایت امیر المؤمنین على علیه السلام مانند حسن- بصرى میدانند، و بعضى از ممدوحین دانسته که از آنها مرحوم محدث زاهد و عالم متعبد حاج شیخ على اکبر نهاوندى، ره، و حقیر هم قضایایى درباره او از بزرگان شنیدهام که یکى از آنها را در جلد سوّم گنجینه دانشمندان ص ۶۳ در ذکر مرحوم آیه اللَّه حاج سید یونس اردبیلى ره، یاد کردهام که دلالت بر بزرگوارى و ممدوحیت او دارد، و در جوار او مدفونست.
پدر علویه متعلقه حقیر مرحوم سلاله السادات الاطیاب حاج سیّد رضا موسوى الأبطحى والد ماجد حجه الاسلام حاج سید حسن ابطحى خراسانى معاصر که از علماء خدوم مشهد و داراى آثار علمى و اجتماعى چندى که از آنهاست( کانون بحث و انتقاد دینى) میباشد.
و نیز در آنجا مدفونست خادم خالص و مخلص خاندان رسالت بالاخص مولاى ما صاحب الزمان روحى و ارواحنا له الفداء مرحوم مبرور ثقه المحدّثین حاج شیخ احمد کافى که در راه زیارت حضرت على بن موسى الرضا( ع) در صبح جمعه نیمه شعبان ۱۳۹۸ قمرى شهید و مرگش چنان موجى در سراسر ایران ایجاد کرد که در مرگ و رحلت مرجع تقلید بزرگى ایجاد میشد، تمام بلاد و غالب دهات برایش مجلس عزاء با سوز و گدازى گذاردند، و گمان( میکنم کمتر دلى در شهادتش نسوخت و کمتر چشمى نگریست، مگر دشمنان ولایت و منکرین مولایش و مولایمان حضرت مهدى روحى له الفداء که دلهایشان سخت و تاریک از نور هدایت و ولایت است، رحمه اللَّه علیه عاش سعیداً و مات سعیدا، خداوند او را با سعیدان و شهیدان محشور فرماید مترجم.
ترجمه تفسیر مجمع البیان، ج۲۵، ص: ۲۴۳