تفسیر سوره فاتحه الکتاب علامه سید جلال الدین آشتیانى

مقدمه چاپ سوم

کتاب حاضر اثرى نفیس و کم نظیر در تفسیر و در مواردى تاویل سوره مبارکه فاتحه الکتاب است کـه مـولـف آن شـنـاخـتـه نـشـد, بـودنـد بـزرگانى که آثار نفیس از خود در معارف الهیه به جا مى گذاشتند و از ذکر نام خوددارى مى نمودند ومى دانستند و ازصمیم قلب معتقد بودند که کرام الکاتبین و علام الغیوب , جل شانه , ناظر به آثار یا اثر آنهاست که :لایشذ عن حیطه علمه شئ .
ایـن اثـر بـه انضمام دو رساله دیگر در تفسیر فاتحه الکتاب , یکى بدون نام و دیگرى با عنوان مرآه الـعـارفـیـن کـه مـولـف آنـهـارا نیز درست نشناختیم , به همت دوست عزیز جناب حجه الاسلام آقـاى شمس در مرکز انتشارات دفترتبلیغات اسلامى به طبع مى رسد, رساله اول در فاتحه الکتاب یـکـى از عـالى ترین آثار است و حاکى از آن است که مصنف باعباراتى رسا وکوتاه و با قلمى روان , مطالب کم نظیرى را از خود باقى گذاشته است .

رساله دوم در تفسیر تحقیقى فاتحه الکتاب , از آثار نفیس به شمار مى رود, ولى رساله به ظاهر کم حجمى است که به زبان تازى تالیف شده است و براى اولین بار منتشر مى شود.این رساله ازآثار عالیه به شمار مى رود که محتاج به شرحى محققانه است .مصنف عظیم الشان رساله مرآه العارفین از بزرگان و محققان به شمار مى رود.مـولـف , این اثر عالى و پرمعنا را براى فرزند خود و به درخواست این فرزند که نامش زین العابدین است تالیف کرده و ازفرزند خود تعبیر به ایها الولد الصالح وایها الولد الموید نموده است .اثـرشریف این محقق مختصر است و مى توان به شرح مشکلات آن پرداخت واثرى در حدود پانصد صفحه به وجودآورد.

مصنف محقق از اکابر سنت و جماعت است وخود هاشمى نسب .لـذا بـعـد از بـیان این معنا که من عرف نفسه عرف جمیع الاشیا مى گوید: ففکرک یاولدى فیک یکفیک کما قال ابى امیرالمومنین علیبن ابى طالب کرم اللّه وجهه : داوک فیک ب ودواوک منک .این بزرگان رفتند و به حق واصل گردیدند ولى جاى آنها خالى است .اللهم اغفر لنا ولاتجعل فى قلوبنا غد لاخواننا الذین ترکوا الدنیا.
سید جلال الدین آشتیانى .
اردیبهشت ۱۳۷۵.

 

مقدمه چاپ اول

در کـتـابـخانه دانشکده الهیات و معارف اسلامى دانشگاه فردوسى , چند اثر خطى نفیس موجود است که حقیر اقدام به چاپ و انتشار بعضى از این آثار نمود و چند اثرى نیز در دست تهیه و انتشار دارد.
کـتـاب یا رساله در علم و مباحث متعلق به علم و ادراک به نام تحفه از آثار عارف و حکیم فاضل , آخـونـد مـلانظر على گیلانى تلمیذ حوزه پرفیض عالم متاله و عارف نامدار, آقامحمد بیدآبادى گـیـلانـى اسـتـاد آخـونـدمـلاعلى نورى مازندرانى و شاگرد ملااسماعیل خواجوئى مازندرانى فیروزکوهى رضى اللّه تعالى عنهم ـ.از بـاب حـسـن تـصـادف تحفه به خط مولف بارع آن و نسخه اصل و مصحح است که ما را از نسخ متعدد بى نیاز نموده است ((۱)) .
ثـمـره الـفـواد فـى نـبـذ من مسائل المعاد اثر نفیس و عالى از تالیفات شیخ ‌المشایخ استادمحقق , مـلااسـمـاعیل خواجوئى به خط مبارک مولف یکى دیگر از کتب خطى کتابخانه دانشکده الهیات است ((۲)) .

رساله اى نفیس جز کتب اهدایى حاجى مولوى در اثبات حدوث دهرى از ملااسماعیل خواجوئى در کتابخانه دانشکده موجود است که نگارنده این اثر عالى را که مولف در مقام انتصار از سید داماد و رد بـرمناقشات آقا جمال الدین خوانسارى تالیف نموده , جز منتخبات فلسفى , جلد چهارم چاپ و به زودى به اذن حق منتشر خواهدنمود.در کـتابخانه دانشکده قسمت مخطوطات اثر بسیار نفیسى به زبان عربى در تفسیر و تاویل سوره فـاتـحـه الکتاب موجود است که مولف آن ناشناخته است ((۳)) و از این اثر کم نظیر نسخه هایى در کتابخانه مجلس وکتابخانه مرکزى وجوددارد.
ایـن تـفسیر شبیه آثار عرفا و متصوفه قرن هفتم و هشتم هجرى قمرى و از جهاتى به آثار عرفایى نظیر ملاعبدالرزاق کاشى و عزالدین محمودکاشى و اتراب و اتباع آنان از محققان عرفا مى ماند.

نـگـارنـده این اثر را به انضمام همین اثرى که در دست طبع و انتشار داریم در دسترس مشتاقان قـرار مـى دهـد گـرچه طالب این قبیل از آثار بسیار کم است و شاید درآینده جمعى براى احیاى معارف کشور پیداشوند و به جاى حرف و شعار, کمى هم به خود آیند و وارد مرحله عمل شوند.اثـرى کـه فعلا در دست انتشار داریم , تفسیرى است از سوره حمد و فاتحه الکتاب به زبان روان و شیوا و جذاب , معرا ازتعقید و خالى از ایجاز مخل و اطناب ممل .

مولف این اثر را نشناختیم و درصدد شناسایى کامل او برآمده ایم و از قرار معلوم به وجودآورنده این اثـر کـه آن را تـرجـمه و در جایى تفسیر سوره حمد نامیده , از دانشمندان بعد از محقق فیض و از متاخران ازعلماى امامیه اثناعشریه است , چون در اواخر رساله از ملا محسن کاشانى نقل نموده و از مـوارد مـتعدد مى توان فهمید که به مفاتیح الغیب و اسرارالایات و تفسیر کبیر ملاصدرا مراجعه نموده است .

نویسنده این اثر به اقوال مفسران احاطه دارد و درعرفان و حکمت الهى وارد و مسلط و در انتخاب مـطـالب نیز با سلیقه و در فارسى نویسى نیز بسیار قوى است و مسلما به زبان فارسى مطلب زیاد نوشته است و از آنهایى نیست که با تکلف به زبان مادرى خود چیزى بنویسد.مـولـف در مـقام تالیف این اثر به کتب تفسیر وتاویل مراجعه نموده و از مراجعه به تفاسیرى که به جنبه هاى ادبى قرآن نظر داشته اند, خوددارى نموده است .

حـقـیـر در مـقـدمه مفصل متعرض مطالب تحقیقى و دقیق این اثر خواهدشد و درمقام توضیح و تکمیل برخى از مطالب و تقریر پاره اى از مسائل قابل توجه , فرصت را از دست نمى دهم .
مـولـف در مـقـام تـحـریـر مطالب عالى , به افکار اهل تاویل از محققان علماى اسلام توجه کامل داشـتـه است و مبانى اهل تاویل را زیبا به رشته تحریر آورده , به واسطه پختگى و اعتدال فکرى از ذکر پاره اى مطالب سست و بى بنیان و تاویلات بارد و دور از فکر مستقیم , خوددارى نموده است .تـمنا آن که اگر کسى مولف این اثر را مى شناسد, این حقیر را مورد لطف خود قرار داده و او را از این مهم آگاه نماید.

ایـن تفسیر را دوست عزیز و دانشمند, جناب آقاى شانه چى به حقیر معرفى نمودند و گویا جناب ایشان آن را به دانشکده اهدا نموده اند.همانطورى که ذکر شد, مولف این اثر مردد است بین چند نفر از افاضل متاخر که امیدوارم تا اتمام چاپ این تالیف مولف آن به طور کامل شناخته شود.

صاحب این تالیف منیف به فارسى نویسى تسلط دارد و داراى قدرتى قابل توجه در تحریر مشکلات و بـیـان معضلات به زبانى ساده و تحریرى روان مى باشد و در علم تفسیر و تاویل متبحر و به کلیه عـلـومـى کـه نـوشـتن تفسیر و تحقیق در آیات قرآنیه به آنها توقف دارد, محیط و از ذوق سرشار بهره منداست .

بـراى کـسـانى که علاوه بر آشنایى کامل در علوم قرآن , در علم الهى به خصوص در علم توحید و عرفان وارد و داراى نصیب وافرند, هیچ اثرى جاى قرآن مجید را نمى گیرد.
قـرآن کـلام الـهـى اسـت و متکلم به کلمات قرآنیه , حق اول است و هر کلامى از روحیات متکلم حـکـایت مى نماید و فهم مطالب آن توقف دارد بر آشنایى به روحیه متکلم , لذا هرکس که به حق نزدیکتر و قرب اوبه بارى تعالى بیشتر است , به کلام او آشناتر و حظ او از درک حقایق قرآنیه بیشتر و به رموز و دقایق حروف الهیه عارفتر مى باشد.

قـرب حـق از راه اخـلاص و گذشتن از ماسوى اللّه و فناى از غیر او و بقاى به او, به نحوى که این شامل نفس فنا نیز شود,حاصل مى شود.بـاید دانست که قرآن از آن جا که نازل ازغیب وجود است و اول ظهور آن در مقام تعین حق به اسم المتکلم و مقام نازل آن , کلمات مابین دفتین است , حضرت ختمى مرتبت فرمود: اان للقرآن ظهرا وبطنا وحدا ومطلعا وعنه (ع ) : انزل القرآن على سبعه احرف , لکل منها ظهر وبطن , لکل حرف حد, ولکل حد مطلع .درک و عـرفـان بـطـون قرآنیه که در برخى از روایات مسلمه عندالفریقین به هفت و هفتاد بطن مشخص شده , خاص صاحبان ولایت کلیه است که در لسان نبوت به عترت و درقرآن به اهل بیت و در اصطلاح تابعان آنان به اهل عصمت و طهارت تعبیر شده است .

محدثان عامه , اهل سنت و جماعت از ابن عباس نقل کرده اند که قال على : لوشئت ان اوقر سبعین بعیرا من تفسیرام الکتاب لفعلت .علماى امت مرحومه نقل کرده اند که على (ع ) رائحه وحى را استشمام مى نمود, از باب کثرت قرب او به مبدا وحى ,لذا ابن عربى شیخ اکبر از على مرتضى (ع ) به اقرب الناس الى رسولاللّه وسر الانبیا تعبیر نموده است .

احـادیـث عترت و ثقلین انى تارک فیکم الثقلین , کتاب اللّه وعترتى دلالت دارند براختصاص اهل عصمت به عرفان مراتب و بطون کلام الهى .
سـر مـطـلـب در این مهم است که سور و آیات و کلمات و حروف کلام مجید, مظاهر کلام غیبى احـدى و مـنـازل ظـهور و جداول بحر بى پایان احدیت و اشعه نورالانوار, بهر نوره و فروع اصول و ارکـان کـتـاب غیب وجود و مقام تعین حق به اسم المتکلم و مرتبه حقیقت ام الکتاب مى باشند که واقـف به سر حضرات خمس الهیه ومطلع از مقام مطلع کتاب وجود, به حقیقت آن پى مى برده نه باحثان اطراف اعراب و بنا, و دانایان بر اقوال عالمان قرا ومتکلمان اهالى وساوس و اوهام از مشبهه و مـجـسـمه و قائلان به تنزیه صرف و یا معتقدان به تشبیه محض , به نام مفسران که از آنان از آن جهت به مفسر به راى تعبیر شده است که کلمات قرآنیه را با عقاید خود تطبیق مى نمایند.

لذا فهم حقایق قرآنى اختصاص دارد به صاحبان ولایت کلیه و ارباب معرفت , از متابعان آنان که به مراتب و درجات کلام الهى از ظهر و بطن , بلکه بطون و حد و مطلع آن احاطه دارند.تـفـسـیـر سـوره حـمـد را از ایـن باب که افتتاح کتاب تدوینى حق به آن شده است فاتحه الکتاب نـامـیـده انـد و از حـیـث اشـتـمال بر جمیع مطالب کتاب تدوینى و فرقان الهى , به آن ام الکتاب گویند ((۴)) , کما این که از جهتى افتتاح کتاب تکوین نیز به اسم اعظم الهى که از آن به ام الکتاب وحقیقت محمدیه تعبیر نموده اند, صورت وقوع پیوسته است .
ایـن سـوره مـبارکه , که ظاهر آن الفاظ وکلمات داله بر حقایق غیبى است , به حسب باطن داراى مـرتـبه و درجه اى است که به آن کتاب تکوین افتتاح شود و مقام غیب آن جهت اشتمال برجمیع درجات و مراتب وجودى و امهات حقایق متعین از مفاتیح غیب , ام الکتاب و مبدا جمیع کتب الهیه است .

سـوره حمد از جهت اشتمال بر حقایق قرآن اختصاص به حضرت ختمى مرتبت دارد, از این جهت کـه حقیقت محمدیه مشتمل است بر جمیع درجات و مراتب وجودى و جامع است جمیع حضرات وجودیه را, و به لحاظ تعین احدى مقام باطن آن حضرت به حسب قوس نزول اول تعین عارض بر حقیقت وجود است و به اعتبارى , اولین عین ثابتى که به نور وجود متنور شد, مقام و مرتبه حضرت ختمى است در مقام خلق و ایجاد,نه در مقام رجوع به حق و اندکاک درغیب وجود و مقام احدیت .
ایـن مـقـام بـالـوراثه جهت اولیا واوصیا خاص او که در لسان اخبار منقول از عامه و خاصه به آنان عـتـرت و اهـل بیت اطلاق شده است و در اصطلاح عرفان به هریک ازاعاظم اهل بیت و خواص از عترت ,خاتم ولایت مطلقه به اعتبارى و خاتم ولایت خاصه و مقیده محمدیه اطلاق شده است .

 

تنبیـه

و مما ذکرنا ظهر سر ماورد عن الصادقین انما یعرف القرآن من خوطب به , چون عترت از باب اتحاد با مقام غیب حضرت ختمى مرتبت بالوراثه به جمیع مراتب و بطون و حدود و مطالع کتاب تکوین و تـدویـن احـاطـه وجودى دارند,به کلیه درجات کتاب از ظهر و بطن وحد و مطلع محیطند, لذا عـلـى (ع ) بـه اصـحـاب گمراه خود که تحت تلقینات اتباع بنى امیه ـخذلهم اللّه ـ که قرآن بر نیزه نمودند, فرمود: انا کلام اللّه الناطق .

عـلت آن که فهم کلام الهى به حسب درجات و بطون اختصاص به اولیا و اقطاب محمدیین دارد, آن اسـت کـه درک هر حقیقت نازل از غیب وجود, توقف دارد بر اصل مهمى که عدم توجه به آن , مـنـشـا اختلاف اساسى در مساله تفسیر و تاویل قرآن شده است و نیز سر آن که اهل عصمت و اهل بـیـت و اصـحـاب کسا ـمحمد وعلى و فاطمه و حسن و حسین ـ و ائمه اهل بیت از اولادحسین [ اصـالـه حـضـرت خـتـمـى مـقام و وراثه اوصیا خاص او,عالم به قرآن به حسب جمیع درجات آن مى باشند, برهانى است که ذکر مى شود, فاستمع لمایتلى علیک من الکلام .
مـحـقـقان از متالهان فرموده اند: ذوات الاسباب لا باسبابها آنچه که داراى مبادى و اسباب و علل است , علم به آن فقط ازراه معرفت به اسباب و علل و مبادى حاصل مى شود, لذا مفسران دایما در مـقام فهم ظواهر کتاب و سنت اختلاف دارند و مطالب آنان حول تفسیر آیات بینات مملو است از متناقضات , قال الشیخ ‌البارع : القرآن العزیز من کونه ینطق به ویکتب حروف تترکب من حرفین الى خـمـسـه احـرف مـتصله مفرده , فیظهر بنظمها عین الکلمه , وبنظم الکلمات عین الایات , و بنظم الایات عین السور.

بـحـث در این مهم که این الفاظ قرآنیه از چه مقامى صادر شده و چند درجه از درجات بین حق و عـبـد را پـیـمـوده اسـت تا به صورت سور قرآنیه مشتمل بر آیات و کلمات و الفاظ و حروف جلوه نـموده است و مقام تصور آن به صورت کلامى , در کدام مرتبه از مراتب نفس کلیه نبویه ر به صورت معنا جلوه نموده و درچه موطنى صورت حروفى به خود گرفته است و نیز بحث در این که تعیین کلامى به طور مطلق به اعتبار آن که متکلم از اسماى ذاتیه حق است , درچه منزلى از منازل وجود عارض بر وجود مطلق شده است , آیا حقیقت کلیه نبویه در مقام واحدیت نیز سور قرآنیه را از غیب وجود و بعد از عبور از تعین اول واسطه است که در این صورت , اولین انبا از غیب وجود است و این انـبا عبارت است از اخبار از ذات و صفات و اسما و افعال حق و این کلمات قرآنیه که خبر از ذات و صفات و اسما و افعال حق مى دهد, در آن عالم نیز با وصف مذکور موجود و متعین است .

 حـق آن اسـت کـه حقیقت کلى قرآن داراى ظهر و بطن , بلکه بطون وحد و مطلع است و محل طـلـوع و ظهور آن در مقام تعین ثانى , قلب اعدل و روح صاحب استقامت حضرت ختمى است , و چون نبوت حضرت ختمى مانند ولایت وصى و ولى مطلق او کلى و مطلق است , فرمود: کنت نبیا و آدم بـین الما والطین ومقامات غیبى آن حضرت متحد است با درجات قرآن به وجود جمعى قبل از ظهور به صورت مثال مطلق و به وجود تفصیلى در عالم مثال مطلق و مقید.از آن جـا کـه صـعـود بـر طبق نزول است , انسان ناظر در کلمات و سور قرآنیه به حسب تحصیل کـمـالات وجـودیه و عبور از منازل واقع در صراط تکامل , و به اندازه فعلیت وجودى خود از فهم قرآن نصیب و بهره دارد.
مـقـدمـه دیگر که دراین بحث نافع است , آن است که به حسب علم نظرى شخص متفکر در آیات قرآنى , درمقام فهم کلمات الهیه از طریق درک ظواهر بدون احاطه به باطن کتاب , در مقام مفسر قـرار دارد, الـنـهایه حظ شخص کامل در برهانیات از مفسر واقف و متوطن در عالم لفظ, بیشتر و خطاى وى بسیار کمتر و لغزش آن قلیل است .
بـلـکـه مـى تـوان بـه ضرس قاطع گفت : بدون تحصیل کامل در الهیات و ربوبیات و علم اخلاق ومـبـاحـث نفس و معاد, به صرف فراگرفتن علوم ادبى شخص اصلا حق ندارد در سلک مفسران قرارگیرد.
یـجب علینا التنبیه على امور مهمه فى المقام , نذکرها على سبیل الاجمال ونفصلها فى موضع آخر ان شااللّه تعالى .

 

تنبیه و تحقیق

فى سر الکلام واحکامه ولواحقه وما یتعلق بذلک .

بـاید توجه داشت که هر کلامى نازل و مرتبط به متکلم و قائل داراى مرتبه و صورتى اصلى است و ظهورى خارجى و ظاهر که مرتبه اول , مقام خفا کلام و مرتبه دوم مقام ظهور آن مى باشد.و ان شئت قلت : کلام داراى مقام جمعى و اطلاقى و مرتبه اى تفصیلى و ظهورى خارجى است .

قال الشیخ البارع , المحقق الشیخ الکبیر فى المفتاح : اعلم ان الکلام من حیث اطلاقه واصالته صوره علم المتکلم بنفسه وغیره , او بغیره , والمعلومات حروفه وکلماته , ولکل منها مرتبه معنویه ب کلام به اعـتـبـارى از نسب موجوده بین ظاهرومظاهر است , از این باب که کلام از اجتماع حقایق بسیطه مـنـفـرد یـا به لحاظ تحقق آن با توابع و لوازم آن در صورت ترکیب حاصل مى شود ومفید صورت جمعیه اى است که از آن احکام , این حقایق بسیطه و مرکبه فهمیده مى شود.

چه آن که کلام در هر مرتبه اى از مراتب و درجات داراى مدلول یا مفاهیم است .اجـتـمـاع از حقایق بسیطه منشا تولید صورت و معنائى است که از آن به نکاح به اعتبارى ونتاج و تولد نشاتى از نشات وجودیه به لحاظى تعبیر شده است .چون جمیع کلمات وجودیه وحروف و کلمات تدوینى از بسائط حاصل شده است و بسائط به لحاظ تـرکـیب و تاثیر برخى از اجزا در بعض وانفعال برخى اجزا از بعض دیگر, منشا تولد وظهور صورت وحقیقتى مى شوند که قبل از این ترکیب حاصل نبود.

ولـى بـاید دانست که ترکیب و تاثیر و تاثر حروف صور وجودى و کلامى مختلف است و فرق است بین تاثیر و تاثر خاص مادیات وترکیب و توقف وتاثیر وتاثر در معنویات .اجـتـمـاع از بـسائط به لحاظ تناکح و به اعتبارى انتاج و ایجاد و تحصیل وجود اضافى و از جهتى کـتـابت و تحصیل نقوش و از جهت آن که مفهم معانى و منشا افهام حقایق لائق به هرمرتبه اى از مراتب ترکیب است ,کلام است .

ولایـظـهـر شـئ من المعلومات مرتبه کان المعلوم اوذا م فى ماده حامله وصوره تتحقق بهاالماده , واعـنـى بالماده ما به تظهرصوره الکلام فیتشخص فى الخارج , وسوا خرج اعنى المظهر المشار الیه عـن دائره الـمواد الجسمانیه اولم یخرج ,واعنى بالصوره مابه یتم ظهور الحقیقه المعلومه ـکانت ما کانت ـ بحیث یاتى لکل مدرک بجمعه وایاها موطن ماادرکها.

مـعـلومات مذکور به اعتبار ارتسام در نفس عالم به این معلومات , حروف باطن و به لحاظ انضمام مـفـردات ایـن معلومات هریک به دیگرى با توابع آن ازصفات و لوازم این حقیقت معلوم و مشهود کـلمه باطنى است ,اگر این حقیقت معلومه مجرد از حکم ترکیب اجزا نسبت به یکدیگر ملاحظه شـود, بـه اعـتـبـار مجرد ظهور هر جز به نفس متکلم , در هر مخرجى از مخارج وجودیه از مرتبه احدى و واحدى و مراتب عقول وبرازخ , آن را حروف نامند, اعم از حروف عالیات یاسافلات .

لـذا کـلام داراى مـراتـب متعدد است از معنوى و روحانى و مثالى و حسى , لفظى ورقمى خطى منقوش در لوح و کاغذ که مجموع محصورند در الهى و کونى .بـرخـى از مـظـاهـر کـلامـى از بـاب استعدادجهت قبول تجرد و تروحن به ملکوت وجود رجوع مى نمایند, برخى نیز غیر از عالم مواد و اجسام موطن و محلى ندارند.اصـول کـلمات وجودى حروف و صور مفهم معانى تامه کلماتند که از آنها به حقایق معلومه تعبیر مى نمایند.

واذا وقـع بـیـنها الترکیب والتالیف الذى هو عباره عن ظهور اتصال اللوازم بالملزومات , والصفات الـتـابـعـه لـلـحـقـائق الـمتبوعه لکمال الابانه والتفهیم , وایصال ما فى باطن المتکلم الى السامع الـمـخـاطـب , سـمیت ـحینئذـ کلمه وکلمات ,کلام به اعتبار وجود اطلاقى , شامل جمیع مراتب ومظاهر و مبدا کلیه رقوم و نقوش تکوینى و تدوینى در غیب اطلاقى ,شامل جمیع مراتب ومظاهر و مـبدا کلیه رقوم و نقوش تکوینى و تدوینى در غیب وجود مستور و مستقر درعلم حق است ((۵)) کـه از نـاحـیه تعین وجود حق مطلق به اسم المتکلم ظاهر مى شود و حقیقت حق مالا در جمیع مـظـاهـرغیبیه و شهادیه متکلم است به کلمات وجودیه و به این لحاظ کلام تدوینى نیز داخل در سعه کلام ت باللّه و به اعتبارى جمیع حروف و صور و کلمات وجودیه کلام و علم و قدرت حق اند به مـعـناى متکلمیت و عالمیت و قادریت حق , فهوالمتکلم المرید العالم القادر فى صفحات الوجود, فافهم ان کنت اهله .

بـنا بر آنچه که ذکر شد, حقیقت کلام نیز مانند جمیع حقایق از جهت اطلاق غیب و مستوراست و یتعین من باطن المتکلم بالحروف المتعقله اولا, ثم المتخیله , ثمالحسیه الظاهره فى شهاده .اما تعین اصل حروف و ظهور آن , به مخارج حروف و غایات آن مى باشد.

مـاده حـروف در کـلام الـهـى از آن جـا کـه اسم قائل و متکلم از اسماى ذاتیه و عین ذات است و مـثل علم و قدرت و اراده وسمع و بصر از اعراض قائم به حق نمى باشد, خلافا للاشاعره که کلام را قدیم و زائد و به کلام نفسى قائل شده اند, نفس رحمانى است و نفس رحمانى , اولین کلمه اى است که قرع و شق اسماع الممکنات و از مرور آن به مخارج حروف یعنى اعیان ثابته کلمات وجودیه اعم از تکوینى و تدوینى ظاهر شدند.

بنا على هذا مخارج حروف درکلام الهى مراتب معقوله است که فیض نخست و نفس رحمانى به آن قـبول تعیین مى نماید وکلمات روحانیه و مثالیه وحسیه على حسب درجاتها, در لوح وجود ظاهر مـى شود و در انسان قوه نطق ازناحیه اراده ومشیت منبعث از قلب به واسطه دم و نفس و صوت و مـرور آن به مخارج حروف به مدد زبان , مبدا حروف معقوله و بعد از مرور از خیال به تعیین لفظى متعین مى شود.ان الکلام لفى الفواد وانما جعل اللسان على الفواد دلیلا.

 

تحقیق مشرقى

صـور مـوجـودات ازعـقـل اول تـا حقایق متعینه , از ترکیب مواد و استعداد و صور حسیه مراتب و مـظـاهـر نـسب علم حقند که از آنها به صور کیفیات علمیه وحقایق تعبیر نموده اند و این حقایق داخل در وجودنمى شوند, مگر بعد از ترکیب و تالیف و امتزاج .بـنا اعلى هذا مراتب وجودى همانطورى که مظاهر نسب علم حقند, صور کلمات نفس رحمانى او نـیـز مـى باشند,یعنى از ناحیه وجود منبسط و دم رحمانى مرور آن به مخارج حروف و قرع اعیان متحقق شده اند ((۶)) .
چـون مـقـصـود از کلام و منظور از ایجاد کلمات تفهیم مخاطب است و این معنى باید در جمیع مـراتـب کـلام موجودباشد, شیخ کبیر در مفتاح فرموده است : واعلم ان الکلام المعنوى عباره عن مـلاقاه واجتماع واقع بین الاسما والحقائق ,بموجب احکام بعضها مع بعض , و بین الاسما والحقائق الـکـونیه عند من یرى ان الحقائق لیست من الاسما, وصوره هذاالنوع من الکلام و نتیجته تظهران , فـیضاف الکلام الى المرتبه ـناچار کلام در رتبه اول معنوى است ـتتعینان حسب المرتبه , التى تقع فـیهاالاجتماع والتلاقى والامد المقتضى لکلام ـ یعنى اراده خاص مقدم و قدرت لاحقه منشا تولید کلام ـفیضاف الکلام الى المرتبه ـ ناچار کلام در رتبه اول معنوى است .
والکتاب المرتقم من هذاالکلام الاول الالى الغیبى عباره عن الارواح , و مفهومات خطابات الحق لها حـاصـله على ما بینهامن التفاوت الذى اوجبته المراتب والوسائط, وحکم حال الجمعى وغیر ذلک مما مر.

لـذا پـاره اى از نـفوس در امتثال اوامر حق و احتراز از نواهى حق درنگ ننمایند وتکالیف حق را به جـا آورند و هرگز عصیان از آنها سرنزند, و برخى منعمر در تمرد وبعضى به معصیت رغبت بیشتر دارند و پاره اى به اطاعت متمایل ترند و بهرى حسنات و سیات آنان مساوى است , جمعى منکر مبدا وجـود و جـمـعـى مقر به مبدا وجودند, قبول یا رد, کفر و اطاعت تمرد و عصیان بالاخره ناشى از استعدادات نهفته در اعیان است که تجلیات اسمایى منشا ظهور وبروز آن مى باشد که خصلت هولا لـلـجـنـه وهـولا لـلنار ولاابالى ویلى الکلام الروحانى وهو تصادم القوى الروحانیه من حیث قیامها بالارواح , لامن حیث هى قوه مجرده , فانها بذلک الاعتبار معان مجرده معقوله . 

وهـذه المصادمه المشار الیها ملاقاه تتحصل بین الارواح فى مرتبه جزئیه من المراتب المتفرعه عن حضره الجمع والوجود, بحسب مقام الروح المتکلم , وحسب الارواح التى تقع بینها المخاطبه , ویفهم بـعضها من بعض بمعاینه کل منهابعض مافى نفس الاخر بموجب مابینها من المناسبه الرافعه حکم الـتـعـدد الـمستلزم للستروالامتیاز ـچه آن که سبب حاجت به مخاطبه غلبه حکم تباین است که حاجت وستر است بین دو مخاطب , از مشاهده آنچه که در هریک موجوداست و مستور.
پس براى رفع تباین و شهود و اطلاع از آنچه که مستور بین متخاطبین است , وسیله اى لازم است که به آن تفهیم و تفهم حاصل آید تا حکم امتیاز و جدائى از میان برخیزد.
هـرچـه جـهـات تـباین بیشتر باشد, ادوات موجب تفهیم بیشتر و هرچه جهات اشتراک و احکام ما به المناسبه کمتر, اسباب موجب تفهیم , جهت غلبه بر احکام غیریت , کمتر خواهدبود.
لـذا کـلام بین حق و ملائکه و تکلم بین ملائکه و حق به وسیله آلات و حرف جدا از وجود طرفین واقـع نـمى شود و هریک مرآت شهود دیگر است , ولى در عالم ماده که جهت تمایز بیشتر و کثرت غالب است ,تکلم با حروف و ادوات انجام گیرد.

بیان حقیقت مخاطبات الهیه مع الملائکه والعقول والنفوس مـسـالـه تـخـاطـب حق با ملائکه و عقول وارواح مجرده , نظیر قوله تعالى للملائکه : اذ قال ربک للملائکه انى جاعل فى الارض خلیفه مکالمه حق با انبیا مع الواسطه , توسط جبرئیل و دیگر وسائط و تکلم بدون واسطه , در احادیث معراج ومکالمه با موسى و مساله تکلم با الفاظ و صور جزئى نازل بر انبیا, کتب سماویه و احادیث قدسیه , از غوامض علم توحید و حکمت است .و ایـن مـسـاله که آیات تخاطب بین عالى و سافل و دانى و عالى برقرار است و یا آنکه بین عقول و ارواح غـیـر طـولیه و نفوس منسلخه از ابدان و نفوس جزئیه واقع در عالم برزخ نزولى و صعودى واقـع مـى شـود یـانـه ؟و اگر چنانچه بین دو شئ حجاب نباشد و هر کدام ذات خود را در وجود دیـگـرى مشاهده نماید, مکالمه متصور است یا نه , از عویصات و محتاج به تحقیق است و نیز نحوه تخاطب در هر موطنى به چه نحو و غرض از تخاطب در جمیع مواطن چیست ؟

باید در این مسائل بـحـث مـفـصـل نـمـود, مـا درایـن مـوضع به اختصار سخن گفته و به تفصیل در جاى مناسب خواهیم پرداخت .نکته ها چون تیغ پولادست تیز گر ندارى تو سپر.
واپس گریز بدون شک و شبهه , تکلم از طریق الفاظ موضوعه و کلمات ملفوظه و تحریر مقاصد و مطالب با این الفاظ در الواح , اختصاص به عالم ماده دارد, کما این که شنیدن و دیدن از راه سمع و بـصـر و دیگرادراکات به وسیله ادوات احساس , از طریق فعل وانفعال مادى نیز از مختصات عالم ماده و نشات صور حاله در مواد و استعدادات است .از آن جا که موضوع له الفاظ معانى عامه است , اصل حقیقت تکلم و اداى مقصود و مافى الضمیر به دیگرى و نیز حقیقت سمع و بصر در کلیه نشات وجودى تحقق دارد و القا معانى و حقایق موجوده در غیب وجود, به وسیله تجلى الهى کلام و خطاب الهى محسوب مى شود.

کـتـاب در نـشات ماده الفاظ و عبارات و کلمات موجود بین الدفتین است که واسطه پیدایش آن نـگـارش مـافى الضمیر است به وسیله قلم , اعم از نى و آهن و دیگر وسائل نگارش و ترقیم و یا القا مـافـى الـضـمیر به غیر در مقام تخاطب , به وسیله ایجاد الفاظموضوعه و این القا مافى الضمیر در حقایق ملکوتى نیز ثابت است .تـازه ازناحیه القا معانى به وسیله موجودى ملکوتى به موجودى دیگر, از سنخ خود و تازه از ناحیه نگارش حقایق بر صفحه وجود و لوحه ایجاد به وسیله کاتب ملکوتى وبه وساطت قلم ملکوتى .

وان تـامـلـت فـیـما حررناه تعرف معنى الکتاب المسطور والرق المنشور والکتاب الحکیم المبین وامالکتاب , وهوالنون الذى هوالدواه على مراتبها الخمسه .ونیز معانى دیگر الفاظ وارده در کتاب و سنت مثل بکلمه منه اسمه المسیح و اول ماخلق اللّه القلم و نـیـز وجـه تسمیه عقل اول به قلم , و وجه تسمیه حق نفس خود را به کاتب کتب اللّه على نفسه الـرحـمـه و اکـتب مافى علمى الى یوم القیامه واضح و روشن مى شود و فهم این قبیل از مطالب , احتیاج به بحث مفصل ندارد و با آشنایى به اصطلاحات اهل عرفان و ذهن لطیف و فهم غیر محوج و ممارست در کلمات قرآنیه و احادیث ولویه مى توان به مقصود رسید, نه با قیل و قال .

قـال الـشـیـخ الـکـبـیـر فى المفتاح : اعلم ان المخاطبات الربانیه والکتب الالهیه هى السنه احوال الـمخاطبین عنده سبحانه من حیث کینونتهم معه , والسنه احواله عندهم ومعهم , والسنه النسب والاضافات الناشئه من البین ب یعنى مخاطبان ربانیه وکتب الهیه تراجم والسنه وعباراتى هستند که از دو امـر خـبـر مـى دهـند: (۱) یکى احوال عباد که به اعتبار کینونت آنها باحق و معیت و احاطه قـیـومـه حـق بـا عـبـاد و بـه لـحـاظ تعین آنان در علم حق به اعتبار آن که اعیان ثابته به لحاظ کـیـنونت علمى اشیا در حضرت علم از مقتضیات اسما و لوازم صفات حق و استعدادات لازمه این اعـیان , ناشى از تجلى حق است در مرتبه واحدیت آنچه از خواص و افعال و صفات مترتب بر ذوات اعـیـان اسـت , از لـوازم و مقتضیات اعیان ثابته و کینونت علمى آنهاست در مرتبه و مقام مقدم بر وجود اشیا.از این جهت خطابات الهیه عبارات و تراجم والسنه احوال عباد است عندالحق ولذا قیل : انت مرآته وهو مرآه احوالک .چون مخاطبات ربانیه و تنزلات الهیه , ترجمه و زبان احوال مخاطبان است نزد حق , از باب آن که مـخـاطـبـان بـا حق معیت دارند به اعتبار تحقق آنها به کینونت الهى در مرتبه علم حق و معیت قـیومیه حق با حقایق ,در وجود علمى و خارجى که ملازم است با السنه نسب و اضافات متعینه از تـجـلـیـات حق در مظاهر خلقى , تعین بطون تنزلات الهیه و تجلیات ربانیه موازى است با بطون مـخاطبان , لذا احوال کلیه سعدا واشقیا ومتوسطان در سعادت و شقاوت , بلکه احوال کلیه خلایق در خـطـابـات تـدوینى حق و کتب نازله بر انبیا, به خصوص قرآن نازل بر قلب خواجه عالم امکان محمد مصطفى ر مذکور است .

آیاتى نظیر وهو معکم اینما کنتم , ونحن اقرب الیه من حبلالورید, و ما من نجوى ثلاثه وهو رابعهم اشـارات اسـت به قوله : من حیث کینونتهم معه ب واما تعین عباد در حضرت ارتسام و مثال مطلق , معلول تجلیات حق است .تـصـور اسـما و صفات به این اعتبار, اعیان ثابته متعین اند در مقام و احدیت به صورى که مقتضى استعدادات آنهاست .
فـیـض مـقدس هر عینى را به حسب استعدادات و لوازم غیر مجعوله آن وجود خارجى مى دهد و لـسـان ایـن حقیقت من جعله اللّه ((۷)) سعیدا لایصیر شقیا, ومن جعله شقیا لایصیر سعیدا وقوله : کـتب ربک على نفسه الرحمه , از این باب که هرعینى که امکان تحقق خارجى و تنور به نور وجود در ذات آن مستور است , از فیض وجود و تجلى حق به اسم رحمان محروم نمى ماند.

کـلـیـات احـوال مـخـاطـبـان بـه لحاظ تعین در حضرت ارتسام , هى الاحوال والامور المذکوره فـى الحدیث الناطق بانه یجمع خلق احدکم فى بطن امه الخ وهى : العمر والرزق والاجل والسعاده والـشقاوه بنا على ما حررناه واوضحنا کلام الشیخ ‌الکبیر, خطابات الهیه به اعتبارى السنه وعبارات وبیاناتى است که خبر از احوال عباد مى دهد به لحاظ کینونت عباد درعلم و معیت حق با عباد, بعد از قبول وجود.

(۲) دیـگـر آن کـه ایـن خـطـابات حاکى از احوال حق است به اعتبار ظهور اسما و صفات حق در مـجـالـى و اعـیـان عباد, لذا به اعتبارى عباد مرآت و نشان دهنده ذات و صفات و اسما حقند وبه اعتبارى حق مرآت احوال عباد است .مـظهر محل نمایش ذات و اسما و صفات ظاهر ومعلول به لسان حکمت حد ناقص علت است و از آن جا که علت منشا تحقق معلول است ومناسبت تامه شرط افاضت و استفاضت است و هر معلولى بـه وجـودى مـناسب با علت متحقق در علت و علت حد تام معلول و از ناحیه تعین آن در علت , از عـلـت خاص خود صادر مى شود, علت مشتمل است بر معلول با امرى زائد, لذا علم به علت ملازم است با علم به معلول , والعلم بالمعلول یحکى عن وجود عله ما.

لـذا اهـل مـعـرفـت گویند: اعیان در مقام علم به لسان استعداد طلب وجود نمایند و اسما الهیه طالب ظهورند به صورت اعیان , طلب در اعیان طلب قابلى و در اسما طلب فاعلى و ایجابى است .نـگـارنـده در مـقـدمه بر متشابهات القرآن ملاصدرا قسمتى از مباحث مناسب با این مقام را بیان نموده ام و به واسطه کسالت و ناخوشى از بسط کلام معذورم و از کسانى که در این مباحث تسلط ندارند, تمنا دارم ازمناقشه و ایراد خوددارى نمایند که نادان محکوم به سکوت است .فهم این قبیل از مباحث در عصر ما اختصاص به افراد نادر دارد.
و هو, وصلى اللّه على خیر خلقه محمد, والسلام على ذریته وآله واولاده الائمه المعصومین ـعلیهم افضل صلوات المصلین ـ واناالعبد جلال الدین الاشتیانى .

تفسیر سوره فاتحه الکتاب

بیان معنى فاتحه الکتاب .

فـاتـحـه الـکتاب , یعنى گشاینده کتاب ربانى , زیرا که کتاب ربانى را, مبدا و مفتتح و محل شروع جزوى نیست و افتتاح مصاحف بدوست , و آغاز تعلیم نورسیدگان مکتب تعلم ازو.
در نماز افتتاح قرائت ازو کنند و اول مکتوب در لوح محفوظ او بود.و در اول وحى نازل شد.و بـعـضـى فرموده اند که چون بدین سوره باب فتوح مناجات آن بر حضرت سید موجودات ـ علیه وعلى آله افضل الصلوات واکمل التحیات ـ مفتوح شد, او را بدین جهت فاتحه خوانند.و به حقیقت این سوره , گشاینده ابواب رحمت است بر وجوه احوال عباد, هم در تحصیل معاش و هم در کسب معارف معاد.

و بعضى برآنند که فتح به معنى نصرت است و استفتاح در لغت استنصار باشد, به دلیل قوله تعالى یـستفت حون على الذین کفروا ((۸)) پس معنى فاتحه , نصرت دهنده باشد مرقارى خود را و ظفر بخشنده بر اعادى صورى و معنوى و مر اورا سوره حمد و شکرخوانند, و در این تسمیه نظر به لفظ و معنى کنند, چون که مشتمل است به لفظ حمد و ثناى الهى و تعبد در تصدیق اوامر و نواهى .

و جمهور علما برآنند که حمد از افراد شکر است .و در اخبار مسطور است که الحمد راس الشکر و بدین جهت فاتحه را سوره حمد و شکر گفته اند.و ام الـقـرآن و ام الـکـتـاب نیز گویند و ام در لغت به معنى اصل است , و تسمیه مادر به ام , جهت اصالت اوست در قبول نطفه که ماده ولد است , و مکه را ام القرى از این جهت خوانند که گستردن زمـیـن و بـسط بساط آن از وى شده , کما قال اللّه تعالى : والارض بعد ذلک دحیها ((۹)) پس اصل , زمین وى باشد.

در مفاتیح الغیب آورده که خلاصه و مقصود از قرآن چهارچیز است :.
الـهیات و معادیات و نبوات و قدریات , و آیات فاتحه بر این چهار رکن مشتمل است , آیه اول و ثانى دلالت بر الهیات دارد, و ثالث بر معادیات , و رابع بر قضا و قدر و نفى جبرى و قدرى , و بواقى آیات بر اثبات نبوات , و چون مقصد اعظم از قرآن این مطالب اربعه است و فاتحه بر آن اشتمال دارد, او را امالقرآن گفتند.و جـمـعـى برآنند که مقصود از جمیع علوم , شناختن عز ربوبیت و ذل عبودیت است , و نصف اول سوره بیان اولى است و نصف ثانى نشان ثانى .پس بدین جهت او را اصل گویند.

و در فـتـوحـات آورده که فاتحه ام الکتاب است , یعنى جمیع معانى مصحف و کتب را در ضمن او نهاده اند و اورا هفت آیه مختصر به ما فرستاده اند, و این هفت آیه , محتوى است مرجمیع آیات را و رجـوع هـمـه بـدوست , چون صفات ثبوتیه الهیه که متضمن معانى جمیع صفتها و مرجع همه به اوست .

و گـفته اند هر نوع تعظیمى که مر حضرت عزت را در قرآن و سایر کتب سماوى مذکور شده , در حـمـد مـندرج است , چه آنچه از وجوه الوهیت و ربوبیت تواند بود در اللّه و رب مندرج است , تمام مخلوقات درعالمین داخل است وجمیع انعامات و غفرات سیئات را رحمن و رحیم شامل , سمات پـادشاهى وتصرف ملک وملکوت از مالک معلوم است , و صفات قیامت و مواقف و حالات آن از یوم الدین مفهوم .

ایاک نعبد جامع انواع طاعت و عبادت است , ایاک نستعین مستجمع اضافت توفیق و عصمت آنچه سـالـک را در طلب هدایت باید و عارف را در تعظیم شریعت به کارآید, در اهدنا معین است و آنچه در روش ایمان و پرورش صفت ایقان از دقایق کرامت و رقایق استقامت شاید در الصراط المستقیم موضح و مبین , تمامى انبیا و اولیا و اخیار و ابرار از صراطالذین انعمت علیهم بر حیطه فهم درآیند و هـمـگـى کفار و اشرار و اهل بدعت و ضلالت از غیرالمغضوب علیهم ولاالضالین روى نماید و به سبب این جامعیت , فاتحه موسوم به ام الکتاب است .
دیگر از جمله اسامى او سبع المثانى است , یعنى هفت آیه است که در نمازها به سوره اى دیگر مثنى مى گردد, یا آن که هفت آیه است که در نمازهاى واجبى و سنتى و حضرى و سفرى دوبار خوانده مى شود.

و بـعضى گفته اند که : هفت آیه است به اتفاق صحابه , و دوبار نازل شده : دفعه اى به مکه و مره اى به مدینه .و نـزد بعضى این توجیه ضعیف است , زیرا که مثانى جمع مثنى باشد, و مثنى دوباره دو است , پس باید که سه بار نازل شده باشد, مگر آن که او را جمع منطقى گیرند و اقل او را دو دانند.

و در غـرایب آورده که درو هفت لفظ باشد که هریک دوبار تکرار یافته : اللّه , الرحمن الرحیم , ایاک , صراط, علیهم , غیر,لفظ لا را به جاى غیر دانند.
و در تـفـسـیـر کـبیر آورده که : هفت آیه مثنى است بدان معنى که نصفى ازو, ثناى بنده است بر خداوند و نصفى دیگر عطاى خداوندست بر بنده .

و در تیسیر آورده که : تمامى معانى کلماتش به دو چیز بازمى گردد: الحمدللّه , حمد دو است : یکى بر صفات الهى ویکى بر نعما و آلاى نامتناهى , یا یکى به واسطه و دیگرى بدون واسطه .

رب العالمین عالم دو است : یکى عالم فنا و یکى عالم بقا, یا یکى عالم علوى و دیگرى عالم سفلى .
الرحمن الرحیم رحمت دو است : یکى در دنیا و دیگرى در عقبى , یا یکى شامل همه خلقان و دیگرى خاص به مومنان .
مـالـک یـوم الـدیـن جزاست , و جزا دو است : یکى بر وفا و یکى به رجا, یا یکى در رجعت صغرى و دیگرى در رجعت کبرى .
ایـاک نـعـبد عبادت دو است : یکى پوشیده و دیگرى پیدا, یا یکى عبادت اجرا و بندگان و دیگرى عبادت احرار ومخلصان .
ایـاک نـستعین استعانت دو است : یکى بر آداب امر و دیگرى بر تحمل قضایا, یکى استعانت در امور دنیا و دیگرى طلب اعانت در یوم نشور و جزا.
اهـدنـا هـدایـت دو است : یکى ابتداى آن و دوم ثبات بر آن , یا یکى هدایت صورى و دیگرى هدایت معنوى .
الـصـراط راه دو است : یکى راه اهل سعادت و دوم طریق ارباب شقاوت , که اول راه منحنى و ثانى طریق مستوى است .
الـمـسـتـقیم مستقیم راه راست است و راه راست نیز دو است : یکى راه اصحاب شریعت و دیگرى ارباب طریقت , یا یکى راه کوتاه و آبادان , و دیگرى راه دور و بیابان .
انـعـمـت عـلیهم سعدااند و ایشان دو فرقه اند: یکى انبیا و دیگرى اولیا, یا یکى سید ابرار و دیگرى اهلبیت آن بزرگوار.
غیر المغضوب علیهم ولاالضالین اشقی اند, و ایشان نیز دو گروهند: یکى یهود و دیگرى نصارى , یا یکى علماى معاندان و دیگرى مقلدان آن بی دینان .
و چون هریک از اینها به دو قسم انقسام یافته , بدین سبب او را مثانى گویند.

بدان که علماى امامیه , حصر عدد آیات فاتحه را در سبعه کامله دانند, و بسمله را آیتى ازو شمرند و اکثر علماى عامه ,بسمله را آیتى از فاتحه ندانند و صراط الذین انعمت علیهم را تا آخر آیتى دانند.

عـلـما گفته اند که فاتحه هفت آیه است , جهت آن که اصول اهل بدعت هفت فرقه اند: کافران که خـداى را نشناسند, خوارج که بندگان را از رحمت حق نومید گردانند, دهریه که حشر و نشر را مـنـکـر بـاشند, قدریه که خود را در عمل شریک بارى دانند, و ملاحده که از راه راست که ظواهر شریعت است منحرف کردند, فلاسفه که ارسال رسل را مسلم ندارند.

گمراهان که از راه و روش محمدى ربى بهره باشند, خداى تعالى بدین هفت آیه , رد اصول سبعه مـى کند, کافران رادعوت مى کند که مرا بشناسید که مستحق ثناى لایق و پرورنده جمیع خلایق منم که : الحمدللّه رب العالمین .
خوارج را منع مى فرماید که بندگان مرا شربت ناامیدى مچشانید که بخشنده و مهربان بر صغایر و کبایر منم که : الرحمن الرحیم .
دهـریـان را مى گوید روز بعث و جزا را منکر مشوید و به قیام قیامت اقرار کنید که پادشاه آن روز منم که : مالک یوم الدین .
قدریان را سرزنش مى کند که روى عبادت و سر تسلیم بر زمین نهید و استعانت از من طلبید که قادر مختار منم : ایاک نعب د وایاک نستعین .
مـلاحـده را تـوبـیـخ مى کند که روى از باطل گردانید و منهج مستقیم شرع را لازم گیرید که نماینده این راه منم : اهدناالصراط المستقیم .
فلاسفه را مى فرماید که فرستادن انبیا و بعثت اصفیا را منکر مشوید و دست ارادت در دامن طاعت ایشان زنید که نعمت دهنده برایشان منم : صراط الذین انعمت علیهم .

گمراهان را پند مى دهد و تهدید مى نماید که از بادیه خذلان و هاویه طغیان به ظلال نوال عنایت و سایه اقبال حمایت انبیاى برگزیده و اوصیاى پسندیده من , استظلال کنید که انتقام کشنده از بیراهان و غضب کننده برایشان منم : غیرالمغضوب علیهم ولاالضالین .
و بدان که عدد هفت که آیات سوره موافق آن افتاده , عددى است کامل و اقسام اعداد را شامل , چه عـدد در اصل یا زوج باشد یا فرد, و زوجش یا زوج الزوج بود که تا مبدا سلسله اعداد با زوج منقسم شود یازوج الفرد که آخر انقسامش به افراد کند و مجموع این اقسام در تحت عدد هفت هست , سه و پـنـج فـردنـد و چـهار زوج الزوج , و شش زوج الفرد, دلیلى دیگر بر کمال هفت آن است که اکثر مـعـظمات عالم علوى وسفلى و بعضى از اوضاع شرعى و حکمى سباعى افتاده , اما از علویات اول اکـابـر ملائکه ,

هفت طایفه اند:

فرقه اول که در شهود جمال حیرانند و از غایت اشتغال به مشاهده حق به خلق آدم مطلع نشدند, و به سجده او مستحضر نگردیدند.
فرقه دوم حجاب بارگاه الوهیت و وسایط فیض ربوبیت که در صف اول از ایشان روح اعظم است و در صف آخرروح القدس که جبرئیل (ع ) را گویند, و این دو طایفه کروبیانند.
سوم حمله عرش .
چهارم اهل ملکوت اعلى .
پنجم اهل ملکوت سفلى , و این دو گروه روحانیانند.
ششم سفره و برره که نویسندگان صحف منزله اند.
هفتم کرام الکاتبین که مباشر کتابت افعال واقوال آدمیانند.
دوم , از علویات آسمانها که صوامع مقربان بارگاه عصمت است , هفت است .
سوم , کواکب سیاره که اول ایشان زحل است که پاسبانى منظر هفتم مفوض بدوست .
دوم مشترى که منشور سرورى منظره ششم منوط به اوست .
سوم , بهرام خون آشام که مبارز منظره پنجم است .
چهارم آفتاب عالم تاب که سردار لشکر انجم است .
پنجم زهره شهره که خاتون حجله عشرت است .
ششم دبیر پیر ـتیرـ که مستوفى دیوانخانه حکمت است .
هـفـتـم مـاه با جاه که دایم شاهراه فلک را به قدم سر مى برد و هر شب بر منزلى از منازل والقمر قدرناه منازل ((۱۰)) مى گذرد.
امـا از سـفـلـیات : اول زمینها که بساط قدرت و مهاد مهد نفع و برکت است , به همین عدد معدد است .
دوم , درکات دوزخ که زیر هفتم زمین است , عددش به نص کلام الهى همین است .
سوم , دریاهاى مشهوره که منبع عجایب و مجمع غرایب است , هفت است .
چهارم , اقالیم که مساکن عالمیان و مواطن آدمیان افتاده , بدین عدد آمده .
و بدان که اول سوره اى که به تمامى شرف نزول ارزانى فرموده , این سوره گرامى و دیباچه سامى بـوده کـه دفـعه اى به مکه فرود آمد, در وقتى که نماز فرض شد و به مدینه نازل شد, هنگامى که قبله ازبیت المقدس به جانب کعبه تحویل یافت .

و علماى امامیه ـرضوان اللّه علیهم ـ در کتب اخبار از ائمه اطهارعلیهم صلوات اللّه الملک الجبارـ خواص این سوره مبارکه را زیاده از حصر و شمار بر ذمت قلم فرخنده , رقم ثبت و ضبط نموده اند و ایـن جـا چند خاصیت از مجموع این خواص که به تجربه پیوسته , یاد کرده مى آید:

اول شفاى همه دردهـا گـویند, شفاى هر مرض از امراض نفسانى وروحانى و دواى هر دردى از دردهاى قلبى و قالبى ازو توان یافت .و در تفاسیر مذکور است که این سوره بزرگوار را بر سر هر بیمارى که به اخلاص بخوانند, اگر در اجلش تاخیر بود, شفا یابد.و امام به حق ناطق , جعفربن محمدالصادق (ع ) فرماید که : هرکه فاتحه او را به نسازد, هیچ دوایى و دارویى چاره درد او ننماید.و ایضا از آن حضرت روایت کنند که : هرگاه این سوره را چهل نوبت بر قدح آب خوانند و قدرى از آن آب را بر روى صاحب حمى ریزند, از تب خلاص شود.

ابوسعید خدرى روایت کند که با جمعى از مسافران به قبیله اى عرب گذر کردیم , یکى از ایشان را دیـدیـم کـه مـارگزیده بود و به هیچ دوایى علاج او نمى شد, یکى از آنها از ما طلب چاره نموده و گـلـه اى گوسفند قبول کرد که به ما دهدتا چاره آن بیچاره نماییم , یکى از یاران فاتحه را بر آن مارگزیده خواند و دست بر آن عضو نهاد, فى الحال شفا یافت وگله گوسفند را به ما داد.

اى عـزیـز ایـن سـوره , چـنـانـچه دفع امراض و عللى که ظاهر مزاج را واقع شود کند و از امزجه , جـسمانى را از عوایق عروج به مراقى اعتدال انسانى حمایت کند, همچنین قلوب و ارواح را نیز از مـوانـع تـرقـى بـرمـدارج رتبه , که قبله توجه او بودى , محافظت مى نماید و شفاى بیمارى ایمان مـى کـنـد و بـیمارى ایمان مرد, مردن نور اوست به واسطه خواهش نفس تا وقتى که او را ضعیف گرداند و ضعف ایمان بدترین بیماریهاست , پس علاج ضعف او به تفکر آیات این سوره بایدنمود.

دوم , سـبـب حـفـظ و سـلامـتـى در سفر, چنانچه درریاض الجنان از امیرمومنان علیه وعلى آله صلوات اللّه الملک المنان ـروایت مى کند که چون سفرى خواهى کرد, سه نوبت فاتحه الکتاب بخوان تا در آن سفر محفوظ باشى و به سلامت به مقصد برسى .

سوم , ازدیاد قوت حافظه , در خواص تمیمى آورده که هر که بنویسد این سوره را به مشک خالص بر جـام زجـاجـى و به گلاب بشوید و هر روز بامداد به ناشتا بیاشامد, حافظه بر وجهى قوت یابد که هرچه شنود یادگیرد.

چـهارم , هرکه در شبانروزى دویست و چهل و هشت نوبت , بر قرائت این سوره مداومت کند, دفع غل و حسد و کبر و جمیع آفات نفس او نماید.

پنجم , جهت درد گوش بنویسد و به روغن گل , نوشته را محو ساخته , قطره اى از آن , در گوش چکاند, درد را ساکن گرداند.

ششم , جهت دفع نقرس و فالج و عرق النسا و لغوه و امثال آنها به ظرفى پاکى نویسد و به روغن به لسان خالص شسته , هفتاد نوبت بر آن روغن خواند و به وقت حاجت در آن عضو مالد, البته ان شااللّه تعالى و تقدس شفا یابد.

هفتم , بعد از هر فریضه جهت سعت روزى صد بار تلاوت نماید, ابواب معیشت بر وى فراخ گردد و از خلق مستغنى شود.از جـنـاب امـیـرمومنین ـصلوات اللّه علیه ـ مروى است که حق تعالى پیغمبر ما را از همه بندگان برگزید و او را به فاتحه الکتاب مکرم و بزرگوار ساخت , و هیچ پیغمبرى را درین بزرگوارى به او شـریک نساخت , مگر سلیمان بن داوودعلى نبینا وآله وعلیهماالسلام ـ که او را از جمله این سوره بسمله عطا فرمود.
چـنـانکه به زبان بلقیس از آن خبر داد که : انى القى الى کتاب کریم* انه من سلیمان وانه بسم اللّه الرحمن الرحیم ((۱۱)) .
حسنه اى به او کرامت فرماید که بهتر ازجمیع دنیا و مافیها باشد.حذیفه یمانى روایت کرده که قومى نزول عذاب برایشان واجب شده بود, طفلى از ایشان در مکتب , الحمد قرات کرد, حق تعالى به برکت آن , عذاب را از ایشان مدت چهل سال به تاخیر انداخت .
اى عـزیـز هـرگاه طفلى بر سبیل تعلم و حفظ, قرات فاتحه کند و این فایده بخشد که مستحقان عـذاب بـه بـرکت وى ایمن مانند, پس مومن موفق که این سوره را از روى اخلاص تلاوت فرماید, اگر کرم الهى او رااز عذاب نجات دهد موجب استبعاد نخواهدبود و این سوره را با نماز نسبت تامه و خصوصیتى کامله است , زیرا که قرات فاتحه در نماز, فرض عین است و ترکش بى عذرى , موجب فساد نماز است , چنانچه ازجناب مستطاب نبوى ر ر بفاتحه الکتاب .

بیان معنى استعاذه

بـدان که علماى ربانى قبل از تفسیر آیات قرآنى , ابتدا به تفسیر استعاذه نموده اند, زیرا که یکى از حـقـوق فرقانى آن است که چون قارى متوجه قرات قرآن شد, باید ابتدا به استعاذه نماید, تا از شر وسـوسـه شـیـطـان ایـمن باشد, لهذا اولا مترجم , در این ترجمه شریفه اشاره به معنى استعاذه و اختلاف قرات آن مى نماید.

نـافـع و ابـن عـامـر و کـسـائى گـفته اند که : لفظ استعاذه , اعوذباللّه من الشیطان الرجیم , ان اللّه هوالسمیع العلیم , وارد است .وحمزه بر این شده که : نستعیذ باللّه من الشیطان الرجیم , است .

و ابـن کثیر و عاصم و ابوعمرو, چنین دانسته اند که : اعوذ باللّه من الشیطان الرجیم است , و ظاهرا کـه مـختار از همه قراآت این است ,زیرا که نظم این کلمات با فحواى آیه استعاذه فاذا قرات القرآن فـاسـتعذباللّه من الش یطان الرجیم ((۱۲)) موافق افتاده , و ارباب تفسیر نیز متعرض تحقیق همین کـلمات شده اند و به روایات دیگر تعرض ننموده اند و تفسیر این کلمات را چنین ادا فرموده اند که اعـوذ باللّه من الشیطان الرجیم یعنى پناه مى گیرم به معبود یکتا و خداوند بیهمتا, ومى گریزم و الـتجا مى نمایم به او که پناه دل نیازمندان و ملجا ضعیفان وبى کسان است , از شر وسوسه شیطان گـمراه ازفرمان عزت , یا ناامید از رحمت که رانده شده از روضه هاى جنت به تیر لعنت , یا رمیده گشته از طبقات آسمان به واسطه شهاب درخشان دروقت استماع کلام فرشتگان .

 

بیان معناى لغوى استعاذه

اسـتـعـاذه در لغت به معنى استجاره است , یعنى پناه گرفتن و شیطان عبارت از هر متمردى از انـس و دواب و جـان , واشـتـقـاق او یا از شطون گرفته اند که به معنى بعد است , چنان که عرب گوید: شطت الدار اى بعدت , و بعد از درگاه عزت ,مجمع همه مذلهاست , شعر:.
چه گفتم که دورم زخاک درت —– همه رنجهاى جهان گفته شد.

و یـا از شـیط دانسته اند که عبارت از طغیان است , پس ترجمه شیطان ناپاک و بى باک بود و عرب اسب سرکش را شیطان گوید, و این وزن مبالغه است در صفت شیطنت و این بدترین صفتهاست از این جامعلوم مى شود که حکمت در اختیار این اسم در استعاذه با آن که حق تعالى ابلیس خبیث را صریح در قرآن به هفتاد اسم و صفت قبیح یاد کرده , تنبیه بندگان است که از آنچه موجب بعد و حـرمـان بـاشـد, احـترازنمایند و تا آن که از صفت شیطنت پاک نشوند, ایشان را استحقاق قرب درگاه عزت روى ننماید.

و رجیم فعیل به معنى مفعول است از رجم که به معنى رمى است , در این جا کنایه از لعن است .
نـکـتـه در ایـن که اختصار بر یک اسم ننموده و ذکر رجیم را ردیف او ساخته , آن است که موجب تـنبیه عباد شود اى بنده , ابلیس چندین هزار سال خدمت کرد, به یک نافرمانى رانده درگاه شد, برحذر باش و به فرمان او کار مکن که اگر لحظه اى به او درسازى , نیز مثل خود سازد,

شعر:.

ازین دشمن مشو غافل که ناگاه کمین
بگشوده آید بر سر راه 

بدامش افتى و بدنام گردى
چه بدنامى که دشمن کام گردى

بدان ایدک اللّه تعالى که هرگاه کسى سوال نماید که حق سبحانه , بنده را به استعاذه امر فرموده , او چـرا بـه لـفظ اعوذ که خبر است استعاذه مى نماید و حال این که از دایره امتثال امر خارج است , بایستى گفتى اعذنى تا به امر الهى کارکرده باشد.
جـواب گـویـیـم : اگرچه لفظ این کلمه خبر است , اما معنى او دعا است , چنانچه استغفراللّه , اى اغفرلى .و دعـا بـه لفظ خبر واقع مى شود براى فایده چندى که در علم معانى , بیان کرده اند و یکى از آنها تفال به وقوع است ,مى شاید که این جا این نکته را منظور گرفته باشد, یعنى گوییا که من استعاذه کـرده ام به حق تعالى و او اجابت فرموده ومرا در پناه خود آورده و خبر مى دهد که حال در پناه او مـى آیـم و بدو التجا مى نمایم , واین نیز مى شاید که امتثال رعایت ادب نموده باشد از صورت امر به خبر, چنانچه مملوک در وقت عرض احوال با مالک مى گوید که خواجه در من نگاه کند, این جا نیز بـنـده بـه مـقـتـضـى حرمت , خبر در موقع انشا ایراد مى کند و از روى ادب , کن مکن خود را در توقف مى دارد,

شعر:.

من که بوم کز دل شوریده راى
کن مکن خویش برم بر خداى

و اگـر کسى پرسد که : حکمت در تخصیص استعاذه به اسم اللّه از جمله اسامى سامى خداوند یکتا چـیـست ؟
گوییم : این اسم ابلغ است در زجر شیطان از سایر اسما و صفات , جهت آن که اللّه آن را گـویـنـد کـه مستحق عبادت باشد و استحقاق عبادت ثابت نیست , الا کسى را که قادر و علیم و حکیم بود و این سه صفت با هم جمع باید, تا کمال زجر حاصل آید.

و تـوضـیـح این سخن آن است که قدرت مجرد کافى نیست در زجر, براى آن که مثلا شخصى به دزدى قصد مال سلطان مى کند, با آن که قدرت وى بر قتل و قطع ید مى داند, به جهت آن که آن قـدرت بـا عـلـم جـمـع نـیست , یعنى سلطان نمى داند که آن سرقت از که واقع شده , این جرات مـى نـمـاید و اگر دانستى که مى داند و انتقام کشیدن مى تواند, مباشراین عمل نشدى و با آن که سـارق دانـد, تـعرض نرساند و نهى از منکر نکند, اما حکمت که مانع است از قبایح , چون به آن دو صفت دیگر انضمام یابد, زجرى کامل وجود گیرد.

پس استعاذه باللّه که متضمن معنى قدرت و علم و حکمت است , در زجر شیطان انسب باشد.و هـرگاه احدى شبهه نماید که استعاذه از شیطان , اظهار خوف است از غیر خداى و آن در روش عبودیت خالى ازخللى نیست , چه بنده باید که جز از خداى نترسد.مـحـققین دفع این شبهه به این طریق نموده اند که از دشمن تبرا نمودن , نشانه فرار است از غیر دوسـت بـه دوسـت وپـناه بردن به حق از غیر حق در طریق بندگى موجب کمال است , نه سبب نقصان .مخفى نماناد که استعاذه سبب معرفت آفریدگار است , زیرا که استعاذه اقرار است از بنده به عجز نفس انسانى واعتراف به قدرت کامله ربانى و متیقن شدن که به خود هیچ کار نمى توان ساخت و از حق سبحانه در هیچ حال مستغنى نمى توان بود.

پـس نفس خود را به عجز و انکسار موسوم دانستن و پروردگار خود را به اقتدار و اختیار موصوف شناختن , کمال معرفت است .
ایـن جـا بعضى از اسرار من عرف نفسه فقد عرف ربه ظهور یابد و جمال استغناى واجب و احتیاج ممکن از وراى نقاب واللّه الغنى وانتم الفقرا ((۱۳)) جلوه نماید,

شعر:.

توراست ناز که سلطان حسن و تمکینى
مرا هزار نیاز و هزار مسکینى

بدان که استعاذه سبب رستگارى دنیوى و اخروى است و کمال مرتبه , نزدحضرت بارى و انتساب بـه احـبـاب , جـهـت آن که دوستان رب الارباب از اکابرانبیا و اولیا, چون نوح و ابراهیم و یوسف و مـوسى و عیسى و حضرت خاتم الانبیار استعاذه فرموده اند و به وسیله استعاذه , به مقام قرب الهى رسیده اند و بر همه کفار غالب گشته اند, چنانچه کتاب کریم از آن خبر مى دهد.
نـوح وقـتى که عرض کرد: رب انى اعوذ بک ان اسالک مالیس لى به علم ((۱۴)) حق تعالى خلعت سلامت و برکت دروپوشانید و فرمود: یانوح اهبط بسلام منا وبرکات علیک ((۱۵)) و ابراهیم خلیل وقـتى که نمرود ضلیل او را به آتش انداخت گفت : اعوذ باللّه الذى خلقنى فهدانى من شر ماعصاه فاذانى حق تعالى , به آتش امر کرد که : یا نار کونى برداوسلاما على ابراهیم ((۱۶)) و او را خلیل خود ساخت که واتخذاللّه ابراهیم خلیلا ((۱۷)) .
یـوسـف صـدیـق (ع ) بـا حـق تـعـالى مناجات کرد که معاذ اللّه ((۱۸)) , حق تعالى او را از مکر زنان نگاهداشت , چنان که فرمود:کذلک لنصرف عنه السؤ والفحشا ((۱۹)) .

مـوسى (ع ) با حق تعالى مناجات کرد که انى عذت بربى وربکم ان ترجمون ((۲۰)) , حق تعالى او را کلیم نام نهاد که وکلم اللّه موسى تکلیما ((۲۱)) .و مریم در وقتى که گفت : انى اعوذ بالرحمن منک ان کنت تقیا ((۲۱)) حق تعالى , عیسى (ع ) را به او داد و بـه جـهـت رفـع تـهمت او به روح اللّه امر فرمود که در وقت تولد گفت : انى عبد اللّه آتانى الکتاب وجعلنى نبیا ((۲۲)) .

وحـضـرت خـاتـم الانـبـیـار وقتى که گفت : اعوذ بک من همزات الشیاطین* واعوذ بک رب ان یحضرون ((۲۳)) , حق تعالى اورا به مقام قرب رسانیده , در حق او فرمود: ثم دنا فتدلى* فکان قاب قوسین او ادنى ((۲۴)) , و به جهت استعاذه او بود که ذریه طاهره او را از ائمه معصومین گردانید و در حق ایشان فرستاد: انما یرید اللّه لیذهب عنکم الرجس اهل البیت ویطهرکم تطهیرا ((۲۵)) .پـس بـنـده مومن باید که استعاذه نماید تا به مقام ولایت ایشان رسیده , مقرب درگاه الهى شود,

شعر:.

هرچه با خود مى کشى آن جنس تست
وآن تو را هم مى کشد با خود درست

جزوها را رویها سوى کلست
بلبلان را عشقبازى با گل است

بدان که حضرت خاتم انبیار در وقت تجلى انوارتوحید افعال , بدین لفظ استعاذه نموده اند که اعوذ بـعـفوک من عقابک و در زمان طلوع اشعه توحید صفات , چنین اشاره فرموده اند که اعوذ برضاک مـن سخطک و به هنگام ظهور عظمت ذات این کلمات را افاده کرده اند که اعوذ بک منک ولمعه ایـن کـلـمه سوم جز در زمان وحدت نشان آن حضرت درخشان نشده , چه هر مستعیذى از اعاظم انـبیا[ استعاذه از آن جا کردند که ایشان بودند و حضرت ختمى منقبت ,اعوذ از آن جا گفت که نه او بـود, هـمـه مـى گـفـتـنـد پـنـاه بـر تـو از غـیر تو و آن صاحب همت , دیده غیرت از غیر فرو بسته مى گفت : پناه بتو از تو.
گفتم اعوذ هم به تو بردم زتو پناه عارف سالک داند که استعاذه , پناه گرفتن و پناه گرفتن عمل دل بـاشـد, و زبـان در اداى ایـن سـخن ترجمان دل باشد ((۲۶)) , چه قول به زبان بى حضور دل , صـدایـى بـاشـد و شـیطان به مجرد صدا دور نشود, بلکه از نور باطن و صفاى دل و شعاع معرفت مـنـهـزم گـردد, پـس تـا استعاذه قولى با فعلى که عبارت از ترک شهوات و لذات و ارتکاب انواع مجاهدات است , جمع نگردد و دل با تمامى جوارح و ارکان بر وفق زبان استعاذه نکند, هیچ نتیجه بر آن متفرع نشود.

شعر:.

تا زهر بد عنانت کوته نیست
یک اعوذت , اعوذ باللّه نیست

بلکه آن پیش صاحب قرآن
نیست الا اعوذ بالشیطان

گاه گویى اعوذ و گه لاحول
لیک فعلت بود مکذب قول

سوى خویشت دو اسبه مى راند
بر زبانت اعوذ مى خواند

طرفه حالى که دزد بیگانه
گشته همراه صاحب خانه

مى کند همچو او فغان و نفیر
در بدر کو بکو که دزد بگیر

بـدان کـه تـا نقش وسوسه نفس که نتیجه وسواس شیطان است , از لوح سینه به آب خشیت محو نـگـردد, مـسـتـعـیذ را ازخطرات شیطانى , امان کامل حاصل نشود و این مرتبه نباشد الا از براى صاحبان ریاضات و مجاهدات , زیرا که شیطان ,همیشه از دل عارف و پرتو عرفان , ترسان و گریزان اسـت , چون وقتى که شهاب ثاقب معرفت , از آسمان دل کامل درخشان گردد, با شعشعه آن , تاب نیاورد ورعبى و هیبتى براو مستولى شود.
حضرت مولوى از این معنى خبر مى دهد,

شعر:.

شهر را بفریبد الا شاه را
ره نداند زد شه آگاه را.

چون به نزدیک ولى اللّه شود
آن زبان صد گزش کوته شود

اسـتـعـاذه عـوام آن است که از وسوسه شیطان , پناه به حق جویند و استعاذه عرفا آن که از احوال شیطان پناه به حق برند,یعنى از صفت عجب که موجب طعن ولعن ابلیس شد و او را از اوج قرب و عـزت بـه حـضـیـض بعد و مذلت افکند, تعوذوالتجا کنند به حضرت ذى الجلال , از خیال پندار و کمال و تصور حسن و جمال که نتیجه انانیت است , و انانیت سبب اتصاف به صفات شیطنت ,

شعر:.

حق تعالى گفت با موسى به راز
کاخر از ابلیس رمزى جوى باز.

چون بدید ابلیس را موسى به راه
گشت از ابلیس موسى رمز خواه .

گفت دایم یاد دار این یک سخن
من مگو تا تو نگردى همچو من .

و از فحواى کلام بهترین انام در آن جا که مى فرماید:.

نعوذ باللّه من شرور انفسنا, چنان مفهوم مى شود که نفس را با شیطان اتحادى است کامل و به مدد هم , علم غوایت برافراخته و به معاونت یکدیگر, فرزندان آدم را در بادیه جفا و هاویه هوا سرگردان سـاخـتـه , یـکـى فـرمـانفرمایى اقلیم صورت را در میان بسته و دیگرى در مملکت درون بر سریر حکومت نشسته ,

شعر:.

نفس و شیطان هر دو یک تن بوده اند
در دو صورت خویش را بنموده اند

بـیـچـاره فـرزند آدمى که به دست مکروکید این دزد خانگى و این طرار بازارى درمانده نفس , از درون کارگر شیطان است و هوادار او و شیطان از بیرون کارفرمایى نفس است و مددکارى او:.
نفس از درون و دیو زبیرون زند رهم از مکر این دو رهزن پرحیله چون رهم ؟
.
پس آدمى را چاره احتراز ازین دو دیودنى به جز التجا و تعوذ به خداوند غنى نخواهدبود, باید ظاهر را بـه آداب شریعت آراسته گرداند و نهال باطن را از ثقه هاى تعلقات پیراسته نماید, تا از غایله این دو دیو رهزن , فراغتى حاصل آید, شعر:.
کان پرده صد هزار عابد بدرید —– وین توبه صد هزار عابد بشکست .
در تفسیر بصایر آورده که ابتدا به استعاذه در وقت قرات به جهت آن است که تابنده از حول و قوه خود تبرا کند و به حق سبحانه التجا نموده , بداند که در خواندن قرآن که عنوان نامه نیکوئیهاست , از دیـو وکـیـد او ایـمن نمى توان بود و جزبه فضل و رحمت او آن را دفع نمى توان کرد, پس بدان اعتبار گرفته دیگر کارها را بدان قیاس کند و به هیچ وقت در هیچ کار برین دشمن نابکار اعتماد و استفاده ننماید, او از خصم قدیم , دوستى چشم ندارد,

شعر:.

مجو محبت تازه زدشمنان کهن
که شاخ بیدگلى یاسمین نیارد بار

در جـواهـر الـتـفـسـیـر فرموده که : استعاذه مصباح ظهور مرادت است و مفتاح حصول برکات و سـعادات است , زاد روندگان راه است بدرقه قافله یقظه و انتباه است , تباشیر صبح هدایت از افق تلقین الهى ظاهرشده , تا ظلمت فریب نفس و هوا را که کارگران شیطانند منتفى گرداند, لمعه شـهـاب ثاقب محبت است از آسمان ایمان درخشان گشته تا دیو دنى را به شعله افتراق در کوره احتراق بسوزاند, نقاب اسرار غیرت است تا جمال حال قارى قرآن بدان محتجب شده , از چشم زخم وسـوسـه شـیـطان محفوظ ماند و صیقل انوار مکاشفت است تا آینه سینه را از زنگ غفلت مصفى سـاخـتـه , قـابـل انـعـکـاس انوار کلام گرداند, بدرقه راه سلامت است تا سالک منهاج قرات را از کـمـیـن گـاه نـزعـات نفسانى و همزات شیطانى , به دارالامان فوز و فلاح رساند, صداى پاسبان مـراقـبـت است تا دزد وساوس از حوالى خزانه جوهر معرفت که عبارت از دل است به واسطه آن , رمیده شود و دورباش چاوشان ایوان عظمت است تا آن بیگانه ابى واستکبر ((۲۷)) به سبب صولت حـمـله ایشان , پیرامن حریم دل آشنایان طوف ننماید, لشکر هوا و هوس که حزب شیطانند, جز به صدمت فارسان میدان استعاذه منهزم نشوند,

شعر:.

چون نور رحمان در رسد شیطان چسان تاب آورد
خورشید چون گردد عیان شب را نهان باید شدن

یحیى بن معاذ گفته : اى پسر آدم همواره شیطان به قصد تو مشغول است و تو از او فارغ و دایم تو را یـاد مى کند و تو او را فراموش کرده اى , پس آدمى را چاره ایمنى از مکر این دیودنى لازم است , و اکابر دین به دو طریق در تدبیر دفع او اندیشیده اند:.
اول مـجـاهـده و هـمـواره به مخالفت و مدافعت او متوجه بودن , و این راهى به غایت دراز است و سلوک در آن بى صعوبتى میسر نشود, چه اگر سالک یک چشم زدن غافل گردد, شیطان مقصود خود از او حاصل تواند کرد.
طـریـق دوم که اسهل است و خاطر به کلى از مکاید او ایمن مى شود, استعاذه است , چه مجادله و محاربه با شیطان , مانع است از خدمت رحمان .
پـس چون بنده به استعاذه اشتغال نماید و از شر شیطان پناه به حضرت سبحان برد, ایزد تعالى به محض عنایت وصرف حمایت , شرور شیطان را از او دور سازد.
از ایـن جـا گـفـته اند که : حقیقت استعاذه تسلیم شدن است و کار خود را به حق گذاشتن و به حـقـیـقـت شـیـطـان سـگـى است بر درگاه عزت بر کمین نشسته و هرکه متوجه آستانه کبریا مـى گـردد, به قصد او مشغول است , پس اگر کسى به محاربه یابه تدارک مجادله اشتغال نماید, باوجود رنج بسیار فرصت عمر, بدان وفا نمى کند و اغلب آن است که او ظفر یافته , به چنگال فریب و اضـلال و انـیـاب وسـوسـه و خـیـال , سالک را مجروح و مغلوب مى سازد, درین حال , رجوع به خداوندسگ نمودن و از ضرر او به صاحبش که بر دفع او قادر است پناه بردن , مناسب مى نماید.
پس طریق استعاذه و استغاثه به رحمان , از روش مجاهده و محاربه با شیطان انسب است و نیاز به درگاه خداوند بنده نواز, به ایمنى از ضرر آن فریبنده دغا اولى ,

شعر:.

خدایا درکف شیطان زبونم
زحیرانى نمى دانم که چونم

زچنگ این سگم آزاد گردان
به آزادى دلم را شاد گردان

از حضرت رسالت ر مروى است که هرکه در وقت صبح سه بار گوید: اعوذ باللّه من الشیطان الرجیم و چهار آیه آخرسوره حشر را به آن ضم کند, حق تعالى هفتاد هزار فرشته را بر او موکل گرداند که بـر او صـلوات فرستند و مکاید شیطان را از او دور نمایند و اگر در آن روز بمیرد, اززمره شهیدان محسوب گردد و اگر در وقت شام به این طریق استعاذه کند,این ثواب یابد.

اى عزیز چون قارى مرآت دل را از غبار فریب شیطان به مصقل استعاذه تجلیه دهد, صورت زیبایى بـسمله در او جلوه نماید و حرم دل , چون از لوح وسوسه شیطان پاکیزه گردد, مدد اعانت یزدان , قاذورات مکاید شیطان را از حاشیه بساط فواد که محل مشاهده است , منتفى سازد,

شعر:.

تا نشود پاک دل عیب ناک
بهره نیابد زسخنهاى پاک

مـحـقـقـان گـفـته اند که استعاذه احتراز است از ملاحظه نفس و مشاهده خلق که محل القاى شیطان , ایشانند و تسمیه استعانت است به رحمت حق سبحانه و اسماى حسناى او, بر حفظ معانى و فـهـم اسـرار قـرآنـى و رعـایت حقوق الهى ازاوامر و نواهى , پس استعانه را تالى استعاذه داشتن مناسب مى افتد.
از ابن عباس مروى است که حق تعالى و تقدس اول رسول ر را به استعاذه امر کرد, بعد از آن فرمود که افتتاح کلام به نام نامى و اسم سامى او به این وجه کند که

 

بسم اللّه الرحمن الرحیم .

یـعـنـى بـه نـام واجـب الـوجـود که جامع جمیع صفات کمالات ومستحق عبودیت است و بسیار بخشاینده است بر خلقان در دنیا به دادن وجود و حیات و ارزاق و سایر نعمت , و نیک بخشاینده بر بندگان در آخرت به مغفرت .

بیان آن که بسمله آیتى است جز سوره فاتحه

بـدان که علماى امامیه ـرضوان اللّه علیهم ـ اتفاق نموده اند بر این که بسمله آیتى است از فاتحه و جمیع سور قرآنى ,سواى سوره توبه و ترک او در نماز واجبى و سنتى موجب بطلان صلات است , و در نمازهاى جهریه , جهر به بسمله واجب است و در اخفاتیه مستحب است .
و در تـفـسیر امام حسن عسکرى (ع ) از حضرت امیر مومنان (ع ) مروى است که تسمیه در اول هر سـوره , آیـتـى اسـت از آن سـوره و اختتام هر سوره بر حضرت رسالت ر در نزد نزول بسمله ظاهر مى شد و تابسمله فرود نمى آمد, فتح سوره لاحق و ختم سوره سابق معلوم نمى گشت .
و از ابن عباس ـرضى اللّه عنه ـ منقول است که هرکه در وقت تلاوت فرقان بسمله را ترک کند, صد و سیزده آیه از قرآن را ترک کرده باشد.

و جمعى برآنند که بسمله آیتى است از فاتحه و بس , و در سایر سور براى فصل است .بـا حرف جر است , و حروف جاره موضوعند براى معنى مفعولیت , به جهت آن که مى کشانند معانى افـعـال را به سوى اسما و متعلقش محذوف است و محلش نصب به مفعولیت است , و قرینه حالیه دلالـت کـنـنده است بر ناصب وتقدیرش ابدووا, بسم اللّه الرحمن الرحیم او قولوا, بسم اللّه الرحمن الرحیم , است .

و بـرخـى چنین دانسته اند که محل با رفع است بر تقدیر مبتدا محذوف , و متعلقش خبر محذوف است , و تقدیرش چنین است که ابتدایى ثابت او ثبت بسم اللّه , پس حذف شد خبر و اقامه نمود با در مـقام او, پس بنابراین توجیه جایزنیست که متعلقش ابتدایى محذوف باشد, زیرا که ابتدایى مصدر اسـت وهرگاه , با متعلق او باشد, مى گردد از صله او وباقى مى ماند مبتدا بلاخبر, وظاهرا هرگاه نـاصـب مـحذوف را, اقر قصد نماییم و بعد از بسمله چنین تقدیرکنیم که ,بسم اللّه اقر, بهتر باشد, چون که متلو بعد از بسمله مقرؤ است , وتقدیرناصبى که تسمیه مبدا آن است , اولى و انسب است و تـقـدیـم مـعـمـول در ایـن مقام اهم و ادل بر اختصاص و ادخل در تعظیم و اوفق در وجود است وتـمـامـیـت فـعـل منوطاست بر تصدیر اسم اللّه چنان که منقول است : کل امرذى بال لم یبد فیه بسم اللّه , فهو ابتر و حرکت با, با آن که اصل در حروف بنابرسکون است , از جهت تعذر ابتدا به ساکن و امـتـناعش است و علت کسره با, با آن که اصل در حروف مفرده فتحه است , جنسیت عملش که جر باشد و لزوم حرفیت است .

علماى ظاهر را در باب افتتاح این کلام حقایق فرجام به حرف , سخنان بسیاراست و از آن جمله آن است که با, ازحروف شفویه است و مخرج حروف شفویه در مبدا طور نزول , مبدا مخارج واقع شده و ایـن حرف را براین مخرج اشتمالى زیاده از شفوات دیگر هست , چنانچه از التصاق شفتین مفهوم مى گردد, پس تقدیم حرف مشتمل بر مخرج اول در آغاز قرات اولى مى نماید.

و ایـن نـیز گفته اند که حروف سه قسمت است : شفوى که اظهارش بر شفه متقوم باشد و مخرج ایـن قـسم ظاهر است , وحلقى که قیام او به حلق و حنجره متعلق بود, و مخرج این قسم مخفى و وسـطـانى که زبان و دندان را در صدور آن ,مدخل باشد بى شفه و حلق , و مخرج این قسم متوسط است در ظهور و خفا, وچون قرات مضمار اظهار واقع شده هر آینه افتتاح او به حرفى که مصدرش مـخرج ظاهر است , اعنى شفویات لایق افتد و از مجموع آن به حرف با, که احاطه او به مخرج اتم و اکمل و اظهر است , مناسب باشد.

و بـعـضى گفته اند که افتتاح کلام ربانى به با و اختتامش به حرف سین بود, و این دو حرف , بس باشد, عرب گوید:بسک , اى حسبک و از نوادر اتفاقات آن است که این دو حرف در لغت پارسى به همان معنى حسب مى آید و حکیم غزنوى این معنى را باز نموده ,

شعر:.

اول و آخر قرآن زچه با آمد و سین
یعنى اندر ره دین رهبر تو قرآن بس

جمعى از محققان برآنند که تقدم وى به واسطه علو همت است , چه از جمیع نقاط که بر او عرض شـده , جـز یـکـى قبول نکرده و آن را نیز به تحت قدم همت درآورده , هرکه دولت سبقت جوید به حـکـم سبق المفردون , تا هرچه دارد در تحت قدم ننهد و بى خود روى به خلوت خانه قدم نیاورد, حصول مقصود و وصول مطلوب میسر نخواهدشد.

صاحب بحرالحقایق گوید که : اول لفظى که ذرات موجودات بدان تلفظ نمودند, لفظ بلى بود که درجـواب الـست بربکم از ایشان صادر شد, و افتتاح آن به لفظ باست , این جا نیز ابتداى کلام به با, مصدر ساخت تابنده یاد از جواب الست کند و داند که قرآن عهدنامه روز میثاق است ,

شعر:.

دست وفا در کمر عهد کن
تا نشوى عهد شکن جهد کن

از ابـن عـبـاس مـروى اسـت کـه حـضـرت امـیـر(ع ) از اول شـب تا آخرشب , از براى من تفسیر فـاتـحه الکتاب مى گفت , هنوز ازتفسیر با بسم اللّه نگذشته بود, بعد از آن فرمود که من آن نقطه ام که در تحت با بسم اللّه است .
وایـضا از آن حضرت منقول است که : آنچه در جمیع کتب الهى است در قرآن است و آنچه در همه سـور فـرقـانـى منطوى است , در بسمله محتوى است , و آنچه در بسم اللّه الرحمن الرحیم مندرج اسـت , بـا بسم اللّه بر آن مشتمل است وآنچه که در با بسم ثابت است , نقطه با برآن دال است و منم آن نقطه اى که در تحت با بسم اللّه است .

بیان معناى اسم و سر ابتدا به اسم الهى

امـا اسـم در نزد بصریین مشتق از سمو است که به معنى رفعت باشد و اصلش سمو است , زیرا که جمعش اسما است ,مثل قنو واقنا و مصغرش سمى , و از سما محذوفه الاعجاز است به جهت کثرت استعمال , و مبنى بر سکون است وعلت وصل همزه , تعذر ابتدا به ساکن است .
و در نزد کوفیین اشتقاقش از وسمه است که به معنى علامت باشد.
و قول اول اصح است , زیرا کلمه اى که فاالفعل او محذوف باشد و همزه وصل متصل به او شده , در کلام عرب مستعمل نشده , چون صله و وصل و عده و وعده .

شرح و بیان چه گویى نام و نشان چه جویى
آن جا که وحدت آمد بى نام و بى نشانست

شیخ فریدالدین عطار فرماید,

شعر:.

آن مریدى پیش شیخ نامدار
نام حق مى گفت بیرون از شمار

شیخ گفت او را که اى بس ناتمام
نیست حق را در حقیقت هیچ نام

زان که هرچش نام خوانى آن نه اوست
آن تویى و هرچه دانى آن نه اوست

 این نیز گفته اند که : آدمى را قلبى است و نفسى و روحى , نفس را هواى رزق و احسان , و دل را تمناى معرفت وایمان , و روح را داعیه رحمت و رضوان و هریک از اینها به اسمى از این اسما حظى خـود یـابـنـد, دل از نام اللّه ذوق معرفت و ایمان یابد, و نفس از اسم رحمن به رزق و احسان رسد, وروح از اثر رحیم غرقه روح و ریحان گردد.

در مـفـاتیح الغیب آورده که : مداخل وساوس شیطان در نفوس انسان سه است : شهوت و غضب و هوا, از شهوت , حرص و بخل زاید, و از غضب , کبر و عجب آید, و نتیجه هوا, کفر و بدعت باشد, پس حـق سـبـحانه , این سه اسم فرستاده تا سد مداخل این ثلاثه نموده , آدمى را از سلوک بادیه غوایت بـازدارد, هرکه بشناسد که اللّه اوست , از فرمان هوا که معبود گمراهان است و آیه کریمه من اتخذ الهه هواه ((۴۸)) شاهد بر آن است سر ارادت بپیچد, و هرکه داند که رحمن اوست و ملک از اوست , از غـضـب کـه مـنـشـاکبر و عجب است احتزاز کند و هرکه عارف گردد, به آن که رحیم است به واسطه تشبه به بهایم که سرکردگان بیابان شهوتند, بر نفس خود ظلم نکند.

در بحرالحقایق گفته که : اللّه از اسماى جلالیه باشد و دلالت به قهر صرف کند, و رحیم از اسماى جـمـالـیـه و دال بـر لطف محض , و رحمن دایر است میان لطف و قهر و جلال و جمال , پس چون دلالـت اللّه بـربطش و هیبت ظاهر است ودلالت رحیم بر انس و سلوت ((۴۹)) با هر و قهر و لطف ضـدانـنـد, لازم آمـد واسـطـه اى مـیان این و آن اسم رحمن است , دراین جا از سر مرج البحرین یـلـتـقـیـان ((۵۰)) کـه دو دریـاى لـطـف و قـهـر اسـت , شمه اى در توان یافت و به نکته بینهما بـرزخ ‌لایبغیان ((۵۱)) پى توان برد, و رمز یخرج منهما اللولو والمرجان ((۵۲)) معلوم توان کرد و از حقیقت فایده جمع اسماى ثلاثه باخبر توان شد.
از جـناب مستطاب نبوى ر روایت است که : چون امت مرا در روز قیامت به موقف حساب بدارند و عملهاى ایشان را درترازوى عمل نهند, حسنات ایشان بر سیئات بیفزاید, امتان پیغمبران گذشته گویند که امت محمد رار باوجود کمى عمل , چرا کفه حسنات ایشان , افزون شد؟
پیغمبران ایشان گویند: به جهت آن که ابتداى کلام ایشان سه نام از نامهاى الهى بود که اگر همان سه نام در کفه نهند وهمه حسنات و سیئات فرزندان آدم را در کفه دیگر گذارند, آن سه نام بر همه زیادتى کند و آن نامها نامهایى است که در بسمله است ,

شعر:.

خدایا طاقت قهرت نداریم
به لطف بیکران امیدواریم

در روح الارواح آورده که اللّه دلالت بر قدرت سرمدى دارد و رحمن بر رحمت ابدى چون با یکدیگر جمع آید, دانى که کدرت مشتى خاکى در میان پدیدناید و چون دریاى رحمت موج مغفرت برآرد, خس و خاشاک زلل و معاصى نابودگردد,

شعر:.

جامى اگر ختم نه بر رحمت است
به هرچه شد خاتمه آن رحیم ؟

آرى ذلـت ((۵۳)) و مـعـصیت نبود و پیدا شد و رحمت و مغفرت , همیشه بود و باشد, آنچه صفت حدوث دارد با آنچه صفت قدم دارد, مقاومت نتواند کرد,

شعر:.

آن دم که بحر رحمت موج کرم بر آرد
از لجه معاصى گرد عدم برآرد.

ابوسعید خدرى از حضرت رسالت ر روایت کرده است که چون گناهکاران مومنان را به دوزخ برند, آتـش بـرایـشان سردشود, تا وقتى که بیرون آیند, آنگاه خطاب اللّه به فرشتگان آید که ایشان را به فـضـل و رحـمت من به بهشت برید که دریاى مرحمت من و امتنان بى کران و فضل و احسان من , بى پایان است .
و از اهل بیت [ منقول است که چون روز قیامت رسد, حق تعالى جمیع اهل ایمان را در یک جا جمع کـنـد و خـطاب فرماید که من از حقوقى که در ذمه شما دارم گذشتم , شما هر حقى که در ذمه یکدیگر دارید, ابرا کنید تا به بهشت درآیید.

و نیز از آن سرور مروى است که چون روز قیامت شود, بنده اى از اهل ایمان را حاضر کنند, فرمان آیـد کـه اى بـنـده من , نعمت مرا سر بار معصیت ساختى وچندان که نعمت را بر تو زیاد کردم , تو عـصـیـان بیشترورزیدى , بنده از خجلت معصیت , سردرپیش افکند, خطاب عزت در رسد که اى بـنـده مـن سـربـردار کـه هـمان ساعت که معصیت کردى , من تو را آمرزیدم و قلم عفو بر سر آن کشیدم , و بنده اى دیگر را نزدیک آورند, آن بیچاره به جهت بسیارى معصیت سر در زیر افکند و از خـجـلـت بـه گـریـه آیـد, خـطـاب الهى در رسد که اى بنده من , آن روز که گناه مى کردى و مـى خـنـدیـدى شرمسار نساختم , امروز که خجالت مى کشى و گناه نمى کنى و زارى مى نمایى , چگونه تو راعذاب کنم , گناهت بخشیدم و رخصت دخول بهشت دادم .
و ایضا از حضرت رسول ر منقول است که حق سبحانه را صد جزو رحمت است , یک جزو از آن را به دنـیـا فـرسـتـاد ودرمـیان بندگان پراکنده ساخت ونود و نه جزو دیگر را در خزینه احسان خود نـگهداشت تا در آخرت , آن یک را به این نود و نه جزو ضم کند و آن را صد جزو کامل گرداند و بر بندگان نثار نماید.

و ایـضـا وارد است که چون بنده مومن را در قبر گذارند و سر قبر را بپوشند و دوستان و رفیقان مراجعت نمایند و او راتنها در کنج لحد اندازند, حضرت عزت از روى لطف و مرحمت به او خطاب کـنـد کـه اى بنده من , در این تاریکى تنهامانده اى و آنانى که به جهت رضاى ایشان از من عاصى شدى و رضاى ایشان را به رضاى من برگزیدى , از تو مفارقت نموده تو را تنها گذاشتند و رفتند, امـروز تـو را بـه رحـمت شامله خود بنوازم , چنانکه خلایق تعجب نمایند, پس به فرشتگان خطاب فـرماید که اى ملائکه من , بنده من غریب است و بى کس و بى یاور و دور از وطن و دیار, اکنون در ایـن لـحـد مـهـمـان من است , بروید و او را یارى کنید و درى از بهشت بر روى او بگشائید و انواع ریـاحـیـن و طعام نزد او حاضرکنید, وبعد از آن او را به من گذارید که مونس او خواهم بود تا روز قیامت .
و بـرخـى لـطـیفه جمع اسما ثلاثه را چنین دانسته اند که در اول قرآن که عهدنامه ازل و طغراى عنایت لم یزل است ,بندگان را تنبیه مى نماید که اللّه منم , اى دادخواهان .
اجابت دعاى شما بر من است مرا بخوانید, و رحمن منم , اى روزى طلبان , روزى شما بر من است , از من طلبید, و رحیم منم اى گناه کاران آمرزش شما بر من است , منتظر مغفرت من باشید.

ابـوعـبـداللّه انـدلسى آورده که : رحیم نعت حضرت رسالت است ر چنانچه در قرآن واقع شده که بـالـمـومـنـیـن رووف رحیم ((۵۴)) , پس تقدیر بسم اللّه الرحمن الرحیم , چنین است که به محمد وصلتم الى اللّه والى الرحمن , یعنى به واسطه رحیم که محمد است ر و متابعت او واصل مى شوید به ثـواب و کـرامـت من و این نکته غریب است و علما خواص , این کلمات طیبات را بسیار و بیرون از حصر و شمار روایت کرده اند و در این جا چند کلمه از خواص بسمله مذکورمى گردد.

بیان خواص بسمله

انس مالک نقل مى کند که : حضرت رسالت ر فرمود که :.
هرکه در روزى ده نوبت بگوید بسم اللّه ا باللّه العلیالعظیم از گناهان پاک شود, و ایزد تعالى او را از هفتاد بلا نگاهدارد که از آن جمله برص و جذام و فالج باشد.
وابـن عـبـاس گوید که : حضرت رسالت ر فرمود که : از قائل این کلمات هفتاد باب از بلا منصرف سازند که آسان ترین آنها, اندوه و ملال باشد.
در درالنظیم آورده که : بسیار گوینده بسمله را هیبتى روزى گردانند نزد اهل عالم از علویات و سفلیات که همه به نظراحترام در او نگرند.
و هـم ایشان نقل نموده اند که : براى قضاى حاجات و برآمدن مهمات و مرادات , دوازده هزار بار بر این وجه باید خواند که چون هزار بار تمام شود, دورکعت نماز گزارد و حاجتى که دارد بخواهد و باز به قرات رجوع نماید و بعداز هزار نوبت دیگر نماز گزارد بر وجه مذکور و باز به قرات عود نماید تا دوازده هزار نوبت به اتمام رسد, بى شبهه حاجت وى برآورده شود.
و نیز از حضرت ختمى منقبت منقول است که هرکه بسمله را بخواند, حق تعالى به عدد هر حرفى از آن چهار هزارحسنه بنویسد و چهار هزار سیئه , محو کند.
و از جناب على بن موسى ] مروى است که بسم اللّه الرحمن الرحیم , به اسم اعظم از سیاهى چشم به سفیدى آن نزدیکتر است .
خـوشـا صحیفه دیده که پیوسته ورق بیاضش به سواد این نام همایون انجام مزین باشد و خجسته صحیفه سفینه که همواره سطح بسیطش به لمعه این کلمات تامات منور بود.
و در خـبـر اسـت که هرکه در وقت طعام خوردن بسم اللّه بگوید, شیطان رفیق او نگردد و اگر به طـعام خوردن مشغول شود و ذکر این نام نیکو فرجام نکند, شیطان رفیق او باشد, و اگر در وقت جامه کندن بگوید, پرده میان او و جنیان پیداشود و از ضرر ایشان ایمن گردد.
و نیز مروى است که در روز قیامت چون بنده گناهکار را به جهنم امر فرمایند چون به کنار دوزخ رسـد, بـسم اللّه الرحمن الرحیم را بر زبان جارى سازد و قدم در آتش نهد, زبانیه از وى هفتاد هزار سال دور گردد.
و ایـضـا در اخـبار وارد است که در هر کارى بزرگى که ابتداى آن به نام الهى نکنند, آن کار تمام نرسد و انجام نپذیرد.
مـنقول است که عارفى در حین وفات وصیت کرد که بر کفن او بسم اللّه الرحمن الرحیم بنویسند کـه تـا چون روز قیامت شود و همه مردمان سر از قبر برآرند, حاضر شویم و گوییم بارالها براى ما کتابى فرستادى و در اول آن بسمله ثبت کردى , امروز به اول کتاب خود با ما معامله کن ,

شعر:.

اى که عنوان نامه کرمت بندگان راست خط آزادى 
تیر امید بر نشانه زدیم چون به رحمت نشان فرستادى 

و در روایـتى آمده که چون روز قیامت شود, بنده را به جایگاه آرند و نامه عمل وى که پر از گناه باشد به دست چپ وى دهند, بنده در وقت گرفتن نامه بر سبیل عادتى که در دنیا داشته , بسمله به زبان جارى سازد و نامه را بستاند, چون بگشاید آن را سفید ببیند و هیچ نوشته به نظر وى نیاید, گوید در این جا نوشته اى نیست تابخوانم , فرشتگان گویند که در همه این نامه سیئات و خطاها و بدى عملهاى تو نوشته بود, اما به برکت بسم اللّه الرحمن الرحیم , زایل گشت و حضرت عزت عفو فرمود.

و عـیـاشى به سند خود از جناب امام ناطق جعفر صادق (ع ) روایت کرده که آن سرور فرمودند که بکشد خدا عامه را که آیه بزرگ از کتاب اللّه را ترک نمودند و ظهور آن را بدعت دانستند.
و از جـنـاب باقر(ع ) روایت شده که آن حضرت فرموده که آیه بسمله را که کریمترین آیات قرآنى است , دزدیدند و حال آن که مبارک نخواهد بود هر امرى از کبیر و صغیر الا آن که ابتداى آن امر به بسم اللّه الرحمن الرحیم باشد و تبرک به آن جویند.

و در کـافـى از جناب مستطاب صادق (ع ) مروى است که ترک مکنید بسمله را, هرچند که بعد از وى شعرى بخوانید.و در تـوحـیـد و تـفسیر امام حسن عسکرى صلوات اللّه علیه وعلى آبائه وولده ـ مسطور است که هـرکه از شیعه ما ترک نماید بسمله را, امتحان سازد او را خدا به مکروهى و بلایى , به جهت آن که مـتنبه گردد و آگاه شود و شکر و ثناى الهى به جا آورد, تا تلافى تقصیرات او گردد و گناه او را ایزد تعالى عفو فرماید.

و در خـبر است که فرعون پیش از آن که دعوى خدایى کند, بسم اللّه الرحمن الرحیم را در کوشک خود نوشته بود, چون دعوى خدایى نمود و موسى (ع ) از ایمان او مایوس گردید و به حضرت عزت شکایت کرد, خطاب در رسید که اى موسى تو نظر به کفر او مى کنى و هلاکت او از من مى طلبى , لـیـکـن نظر من بر آن کلمه طیبه بسمله است که در کوشک خود نوشته است , سوگند به عزت و جلالت خود که تا آن نام در آن جا نوشته باشد, او را عذاب نکنم و دولت او را زایل نسازم , پس چون حق سبحانه خواست که عذاب را به او نازل سازد, آن نوشته را زایل گردانید و بعد از آن عذاب به اوفرستاد.

و آورده اند که قیصر روم را درد سرى عارض شد و اطبا از معالجه آن عاجز شدند, قیصر چون عجز طـبـیبان ملاحظه نمود, نامه اى به حضرت امیرمومنان (ع ) نوشت و عرض حال خود را در آن نامه درج نمود, حضرت طاقیه اى نزد وى فرستاد و فرمود که آن را بر سر نهد تا شفا یابد, قیصر چون آن طاقیه را بر سر نهاد فى الفور شفا یافت و از آن خلاص شد,وى از این معنى متعجب شده آن طاقیه را شـکـافت , در آن کاغذى یافت که بر آن نوشته : بسم اللّه الرحمن الرحیم ,دانست که شفاى وى از این کلمه طیبه بوده , فى الحال مسلمان شد.

و بعضى از ارباب عرفان نقل نموده اند که : هر که بسمله را سیصد و چهل بار بنویسد و با خود دارد, در همه جا معزز ومکرم و محترم باشد, و قلوب مردمان به محبت او میل نماید.
در شـرح اسـمـااللّه آورده کـه : هـرکـه هر روز هزار بار بگوید: یا اللّه , صاحب یقین شود و گفتن یا رحمن بعد از هر نمازى صد نوبت , غفلت وفراموشى و سختى از دل ببرد, و چون هر روز صد نوبت یا رحیم گوید, مشفق و مهربان گردد.

یـکى از عرفا گفته که : هرکه را مهمى باشد, و از تدبیر آن عاجز گردد در روز جمعه بعد از اداى فـریـضه عصر به هیچ وردى مشغول نگردد و با حضور تمام این دو نام را که خاصه حق است , یعنى اللّه و رحـمـن , بـه طریق ندا تا غروب آفتاب تکرار کند, و بعد از آن سر به سجده نهد و حاجتى که دارد بخواهد, البته برآورده شود.و دیـگرى فرموده که : اسم رحیم را در ایمن شدن از آفات زمان , خصوصا از غضب سلطان و ارباب عدوان , خاصیت عجیب است .

و شـخـصى را دیدم که از سلطان زمان خوف عظیم داشت , او را به ذکر رحیم دلالت کردم , هفت روز بـدان مـداومـت نـمود, در روز هشتم خدم سلطان او را گرفته نزد پادشاه بردند, چون نظر سلطان بر وى افتاد,به تلطف وملایمت با وى سخن گفت , وصله وخلعت یافت و به ایمنى تمام از خدمت سلطان مراجعت نمود.
ابـن عـبـاس از حضرت رسالت ر روایت کرده که چون معلمى به کودکى بسم اللّه الرحمن الرحیم تـعـلیم نماید, هم در آن ساعت خطاب مستطاب الهى به دبیران دبیرخانه ازلى رسد که سه برات آزادى دوزخ بنویسد: یکى به نام آن کودک , ودوم براى پدر و مادر آن کودک و سوم براى معلم او.

و در روایت آمده که حضرت رسالت ر روزى به قبرستان بقیع گذر کردند, نزدیک قبرى رسیدند, بـه اصـحاب امر فرمودند که زود بگذرید و شتاب کنید, ایشان به تعجیل گذشتند, چون در وقت مراجعت بازبدان مکان رسیدند, اصحاب خواستند که تعجیل کنند, حضرت منع فرمودند, اصحاب عـرض نـمـودنـد که یا حضرت در وقت رفتن امر شتاب فرمودى و در حین مراجعت منع نمودى سـبب چه بود؟

فرمود که دروقت گذشتن شخصى را به سبب افراط در فسق تا این ساعت عذاب مـى کردند, من طاقت فریاد و ناله او نداشتم , این ساعت خطاب عزت به فرشتگان عذاب در رسید کـه دست از این مرد بردارید, و وى را عذاب مکنید که در این زمان کودکى از وى مانده بود و او را بـه مـکـتب بردند, معلم او را تعلیم بسم اللّه الرحمن الرحیم داد, و آن کودک آن را بر زبان راند, مرا شرم آید که پدر او را عذاب کنم و پسر او در یاد ما باشد.

ابـن مـسعود از آن حضرت ر روایت کرده که هرکه خواهد حق سبحانه , او را از نوزده زبانیه دوزخ برهاند, به قرات بسمله که نوزده حرف است مشغول شود, تا حق سبحانه هر حرفى از آن را سپرى گـردانـد ازبـراى دفع هریک از آنان , چه آن نوزده زبانیه , نشانه غضب الهى اند و این نوزده حرف , علامت رحمت نامتناهى .
جـنـاب عـلـى بـن ابـى طالب (ع ) فرمود که : من از رسول خدا ر شنیدم که چون در ورطه شدتى گرفتار شوى و به مخاطره ومهلکه اى درمانى , بگوى بسم اللّه ا باللّه العلى العظیم که به برکت این کلمات , آفات و بلیات , از تو منصرف شود ومحفوظ و مصون بمانى .

آورده انـد که بشرحافى , در بدایت جوانى رندى بود, پرده حیا از پیش برداشته و به شوخ ‌چشمى و بى باکى , رایت فاسقى و ناپاکى برافراشته , پیوسته مسکن او در خرابات و مصاحب خراباتیان بودى و اسباب فساد مهیا ساختى , هر شام در پرده ظلام جام معصیت به کام رسانیدى و هر صباح از چنگ خمیده قامت نواى حى على الصبوح شنیدى ,

شعر:.

میکده از زمزمه اش پرخروش
زمزم او کوزه دردى فروش

روزى افـتـان و خـیزان چنانچه عادت مستان و طریق هواپرستان باشد, در کوچه اى مى گذشت , نـاگـاه در مـیـان راه کـاغذ پاره اى دید, افتاده و بسمله برآن نوشته , نفس بى ادب , چشم احترام فـروبـسته خواست که بگذرد, ناگاه پاسبان قصر دل که مدد توفیق رب انى است , هى بر او زد که اى بـشر, دلیرى بسیار کرده اى , خداوند خودرا بى شمار آزرده , راه صلح گشاده دار و بیش از این بـر دل تـیـره غـفـلت مگذار, اى غافل از نام دوست بر گذشتن ,ناجوانمردى تمام ,و با اسما الهى , بى حرمتى کردن , در مذهب مردى و مروت حرام ,

شعر:.

به سست آن همه کرده اى ناپسند
به کلى در آشتى در مبند

این نکته در دل بشر اثر کرده , دست فراز کرد و آن کاغذ را از خاک برداشته بوسید و بر دیده مالید و بـه قـدرى عـطـر,مطیبت گردانیده , در موضعى پاک نهاد و روى به خرابات آورده در گوشه مـصـطـبـه , مـاوى گرفت و مشغول عمل خودگردید, لطف ازلى , حسن معامله او را پسندیده , تـوفـیق را رفیق او گردانید, تا آن که توبه بر دست حضرت امام موسى کاظم (ع ) نمود و آن چنان بـود که آن حضرت از پیش خانه بشر گذشت و آواز ساز و غلغله دف , استماع فرمودند,کنیزکى را بـه در خـانه دیدند, از آن کنیزک پرسیدند که اى کنیز, صاحب تو آزاد است یا بنده , کنیزک عرض کـرد کـه آزاداسـت , آن سـرور فـرمـودند که راست گفتى , اگر بنده مى بود, بندگى مى کرد و بـى ادبـیـهـا نـمـى نـمـود و گـستاخیها نمى کرد و ازخداى تعالى , اندیشه مى کرد, پس از آن جا گـذشتند, کنیزک مراجعت نموده و به آقاى خود گفتگویى که فیمابین او و آن حضرت گذشته بود نقل نمود, بشر از کلمات آن حضرت از خواب غفلت بیدار شده , پاى برهنه از خانه , بیرون دوید وبـه شـتاب تمام , از عقب آن سرور روانه شد, تا به خدمت آن سید رسید, خود را درپاى مبارک آن حـضرت انداخت و بردست همایون او رایت توبه وندامت برافراخت , و همیشه پاى برهنه مى بود, تا به عالم بقا رحلت فرمود.

بشر حافى بدان یک حرمت دارى که به اسم حضرت بارى کرد, محتشم ومحترم هر دو سراى شد و دبدبه عزت و طنطنه حشمتش , در افواه والسنه افتاد وبنده مومن که در همه زمان به دل و جان , ایـن نـام رابرمى دارد و به طیب اخلاص , معطر گردانیده در درج دل , پاکیزه , محفوظ مى سازد, بنگر که چه روحى و راحتى و چه بشرى و کرامتى یابد,

شعر:.

امیدوار باش که لطفى است بى شمار
بگشا کف سوال که فیضى است بى کران

از حـضـرت خـتمى منقبت ر منقول است که ایزد تعالى عز شانه , کلمات طیبات را به قلم کرم بر جـبین مبین عرش نوشت و انهار اربعه : آب و شیر و خمر و عسل , که قرآن از آن خبر مى دهد, یکى از چشمه میم بسم و دیگرى از دایره ها اللّه وسوم از میانه میم رحمن و چهارم از حلقه میم رحیم , بیرون مى آیند و بر قوائم عرش حادث مى شوند و به ساحت باراحت بهشت داخل مى گردند.

خـلاصـه در کـلـمـه طیبه بسمله , چندان فائده اى مجرب هست که میدان بیان این نوع سخنان درعـرصه این ترجمه شریفه , چندان وسعتى ندارد, پس اولى آن که بدین قدر, اختصار آید و تفسیر آیـه حـمد, بیان گردد, چون که به برکت استعاذه , ایمنى از ضرر شیطان دنى حاصل شد و تفرقه وسـاوس بـى حـاصـلش برطرف گردید و خاطر را جمعیتى وفراغتى دست داد و آفتاب عالمتاب بسمله با اشعه معانى , از مطلع بیان طلوع نمود, صورت زیباى حمد و شکر الهى جلوه نماید.

 

تفسیر و تاویل کلمه الحمدللّه

پـس جـناب بارى , بعد از ذکر فضل و رحمت که سبب ثنا و شکرند بندگان را کیفیت حمد, بدین وجه تعلیم فرمودندکه : الحمدللّه .
یعنى که ماهیت و حقیقت همه ستایش جمیل و ثناى جلیل که از ازل تا ابد بود و خواهدبود, لایق بارگاه پادشاهى است که موصوف به همه اسما و صفات کمالات است .بـدان کـه مـشهور در نزد قرا, ضمه دال الحمد و کسره لام للّه است , و در شواذ, کسر دال نیز وارد است و قلیلى به ضم دال و لام , تلاوت نموده اند و به فتح دال و کسر لام , نیز روایت کرده اند.
الـحـمـدلله مبتدا است و عاملش ابتدائیت است که معنوى است , و خبرش جمله فعلیه است که مسند است به ضمیر مبتدا که متعلق جار ومجرور است , و جار و مجرور که للّه باشد, سد مسد خبر است و در این صورت ذکر منوب عنه لغو است , پس تقدیر چنین است که : الحمد حق او استقرللّه .

اما آنانى که به نصب دال قائل شده اند تقدیر را چنین کرده اند که : احمد اللّه , الحمد, در این صورت مـدح اخـتـصـاص به متکلم خواهد داشت و در صورت اول , مقتضى عموم از براى جمیع خلقان و بندگان , پس قرات رفع بهتر است .
وکـسانى که به کسر دال رفته اند, کسره اش را تابع حرکت لام گرفته اند, و آنانى که به ضم دال و لام تلاوت نموده اند, به عکس این دانسته و لام للّه , محتمل تحقیق و ملک است .
پس بنابر تقدیر اول , معنى چنین باشد که استحقاق حمد جز او را نشاید و حمد گفتن مر او را باید.
و به تقدیر ثانى معنى این بود که , ملک حمد, ملک اوست و هرجا حامدى است مملوک خدمت او.
و حمد در لغت ثنائى است به لسان بر جمیل اختیارى , نعمه کان اوغیرها.
ومدح ستایش به زبان بر جمیل , اختیاریا کان او اضطراریا, و شکر تعظیم منعم است به ازاى نعمت لاغیر قولا وفعلاواعتقادا, یعنى به زبان و ارکان و جنان .
پـس فـرق مـیـان حـمد و مدح آن است که حمد بر افعال حسنه اختیاریه است , چنان که گویند حمدت زیدا على علمه , ونگویند حمدته على حسنه , ومدح به آن مخصوص نیست , بلکه اضطراریه را نیز شامل است , و گویند مدحت اللولوعلى حسنه .
وحمد نمى باشد الا بعد از احسان , و مدح وقوع مى یابد قبل از آن و بعد از آن , و حمد مامور به است به حکم حدیث من لم یحمدالناس لم یحمداللّه و مدح منهى عنه است به روایت مقداد احثوا التراب فى وجوه المداحین .
وقـول صـاحب کشاف که هر دو را مترادفان داند, مردود است و حق آن است که هرچند هر دو در لفظ و معنى به هم نزدیکند و در ثنائى جمیل او وصف حسن شریکند, اما میان ایشان فرقى هست , چنانچه مذکور گشت .
پـس درایـن صـورت که معنى حمد, ثنائى ((۵۵)) به زبان باشد, حمدى که جناب حق سبحانه بر ذات خود نماید, بر سبیل مجاز باشد نه بر حقیقت .
پس هرگاه معنى حمد را اظهار صفات کمال گوییم قولا او فعلا, چنان که جماعتى از صوفیه بر این رفته اند و محقق شریف و علامه دوانى , متابعت ایشان کرده اند, حمد او را بر ذات خود به طریق حقیقت گیریم و بسط بساط وجود را برممکنات به کشف صفات کمالش دلالت دانیم , این معنى اولـى والیق است , زیرا که هر ذره اى از ذرات وجود بر صفات کمال او شهادت دهند و دلالت کنند کـه عـشرى از این دلالات را, عبارات نتوانند, پس از این جا معلوم گردید که حمدفعلى , اقوى از قـولى باشد, زیرا مثلا افعالى سخاوتى که صادر گردد از سخى , بر سخاوت او دلالت عقلى قطعى کند که خلاف سخاوت را نشاید, به خلاف اقوال سخى که بر سخاوت او دلالت وضعى دارد و دلالت وضعى تخلف را شاید.
اما حمدى که از زبان بنده جارى گردد, به مجاز حمل نماییم و گوییم که بنده باید حمد مجازى خود را تابع حمد حقیقى بارى سازد تا همان رنگ او گیرد,

شعر:.

چو گردد آب جو ممزوج با مى
شود در رنگ و بو ماننده وى

اما شکر به حسب موارد ثلاثه از حمد و مدح , اعم است و به حسب متعلق که نعمت تنها باشد اخص است .
و بـعـضـى حـمد را در مقابله ذم اطلاق نمایند, چنان که مدح را در مقابله هجا, و شکر را در برابر کفران استعمال کنند, وگاه الفاظ ثلاثه را مجازا به معانى یکدیگر ادا فرمایند.و در اخـتـیـار نـمودن حمد را در این جا بر مدح اشارتى است به این که جناب معبود فاعل مختار است , و انعام و اکرام او نه به ایجاب , بل به اختیار است و امتیاز او از شکر ایمائى است بر آن که حمد عـام اسـت بر جمیع نعم , خواه به حامد واصل باشد و خواه نى , به خلاف شکر که آن به حسب انعام است که به منعم علیه عایدآید, و بى شک که اول افضل است , و ثنا بر آن وجه اتم و اکمل است , چه بـنده در گفتن حمد معترف است به آن که الهى تو مستحق حمدى بر جمیع نعمتها, آنچه به من رسیده و آنچه به من نرسیده , و من تو را بر همه , حمد مى نمایم واهل آن مى دانم .

و دیـگـر آن کـه مـورد حـمـد زبـان اسـت , و لسان اظهار هر خفى مى کند و هر مشتبه را منجلى مى سازد, به خلاف عمل قلب و عمل جوارح زیرا که عمل قلب مخفى است و کسى را بر آن اطلاع نه , و عمل جوارح محتمل غیر تعظیم نیز هست , مثلا قیام منعم علیه دروقت ورود منعم , یمکن که نه از جهت تعظیم باشد, بلکه در آن محل , قعود معتذر بود, و حدیث الحمد راس الشکر بر این نکته دلالت دارد.

و اشـتـقاق حمد را ائمه لغت از حمده گرفته اند, و حمده آوازى باشد که از زبانه آتش بیرون آید, پـس چون آتش محبت الهى بعد از مشاهده انوار نعمائى نامتناهى , در کانون دل بنده مومن زبانه زدن گیرد,صورت آن ((۵۶)) بر زبان به صورت ثنا ظاهر گردد, آن را حمد گویند.

 

دربیان استدلال قدریه و جبریه به کلمه الحمد جهت اثبات مرام خود.

صـاحـب کشاف بر آن رفته که الف لام الحمد تعریف جنس است , و مى گوید: استغراق که جمعى توهم کرده اند,اعتبارى ندارد.و بـعـضـى عـلما قول او را رد کرده اند و مباحثات این باب به حد اطناب انجامیده و بناى بحث بر مـسـالـه خـلـق افـعال است , معتزله افعال عباد را مخلوق ایشان دانند و هر فاعلى را در فعل خود مـسـتـقـل و مختار شناسند, پس در این تقدیر,همه حمدها را از براى خداى ثابت ندانند, بلکه هر فـعـلـى که استحقاق ثنا داشته باشد, و فاعل آن را به سبب آن فعل حمد گویند, راجع به آن فاعل دانـند و گویند که اراده و قدرت خدا را در فعل بنده , اصلا تاثیر نباشد, سواى آن که او راآفریده و قدرت اختیار داده که به محض اراده و قدرت خود, هرچه خواهدکند.

 

ابطال مسلک مفوضه و بیان وجوه شرک جلى در مرام این طایفه

ایـن تفویض محض است و صاحب کشاف بر این مذهب است و این اعتقاد باطل است , اما بطلانش نـظـرى اسـت وبرهانش این است که فعل بنده از جمله ممکنات است و ترجیح بلامرجح بالبدیهه مـحـال است , و صدور هر ممکن بدون وجوب و تخلف معلول از علت موجب باطل است , پس فعل بـنده را ناچار است از علت موجبه که فعل به اوواجب شود تا صادر تواند شد و آن علت یا ذات عبد اسـت و مـسـتقل است در صدور فعل به حیثیتى که صدور فعل ازاو محتاج نیست به حدوث هیچ چیزى از خارج , لازم آید که بنده در تمام مدت عمر, آن فعل از او صادر شود بر سبیل دوام و اتصال که به قدر لمحه و آنى از او تخلف نکند و از آن فارغ نباشد, واین خلاف واقع است .

و ایضا از بنده , افعال متقابله متعارضه صادر مى شود, پس اگر ذات او در صدور این افعال متقابله مـتـعارضه صادرمى شود, پس اگر ذات او در صدور این افعال مستقل و موجب آنها باشد, خواه به اعـتـبـار واحد و خواه به اعتبار متعدد,لازم آید که در حال واحد, همه این متقابلات و متعارضات دراو مـجـتمع و اومتصف به همه آنها باشد, و یا ذات عبدمستقل و موجب صدور فعل خود نیست , بـلـکه صدور فعل از او در هر وقت , موقوف به حدوث امرى در آن وقت به خصوص از خارج ذات او بـى قـدرت و اختیار بنده که به آن امر, علت فعل تمام و صدورش واجب گردد, پس بنده درفعل خود مستقل نباشد و تفویض رسوا شود.

دیگر آن که این طایفه خدا را فاعل اعیان دانند و بنده را فاعل افعال , بالبدیهه افعال از اعیان بیش بود, آفریده هاى بندگان از آفریده هاى خداوند سبحان بیشتر باشد, و بر این تقدیر مخلوق به صفت خالقیت اولى بود از خالق , زیرا که چون فعل هر یکى از دو فاعل زیادتر باشد, هرآینه به مدح فاعلیت از آن دیگرى سزاوارتر بود.

و اول کسى که این مذهب آشکارا نمود عمروبن عبید بود و او به زهد و ورع شهرت تمام داشت .آورده انـد که روزى روستایى نزد وى آمد و گفت : اى شیخ , درازگوش مرا دزدیده اند, دعا کن تا خـداى تـعـالى او را به من باز رساند, شیخ دست به دعا برداشت و گفت یارب خر این مسکین را دزدیـده انـد و اراده تـو نـبـود که بدزدند, در دل دزدان افکن تا بدو بازپس دهند, روستایى فریاد بـرکـشـیـد و گفت شیخا مرا این دعا نمى باید, زیرا که چون نخواست بدزدند و دزدیدند هرچند خواهد که بازدهند باز نخواهند داد, عمروملزم شده هیچ نتوانست گفت .

 

بیان مرام اشاعره و ابطال مذهب آنان به وجوه عدیده

اما اشاعره جمیع افعال بندگان را آفریده حق گویند, پس هر فاعلى که حمد بر آن مرتب گردد, چـون آن فعل را به حقیقت مخلوق حق گیرند, رجوع آن حمد به حق خواهدبود و از آنجا لازم آید که مرجع همه حمدها حق سبحانه وتعالى باشد و جمهور اهل سنت و جماعت بر این قولند.

 

نقل مرام قاضى بیضاوى و تقریر ما یرد علیه

در تـفـسـیر قاضى مذکور است که همه چیزها مر حق راست , زیرا که هیچ چیزى نیست الا آن که حق تعالى , رساننده آن است به بندگان , گاهى به واسطه وزمانى بى واسطه , پس به حقیقت زبان هر حامد او راشاید اگرچه در ظاهر, اضافه به غیر او نماید و همین طایفه اشاعره گویند فرق میان افـعـال اختیاریه بنده واضطراریه ,چون حرکت مرتعش به محض مقارنت اختیار و اراده اوست در اول , و عـدم مـقـارنت در ثانى , بى آن که اصلا دخلى وتاثیرى در صدور فعل از بنده داشته باشد, و همچنین صدور جمیع آثار از موثرات را مثل حرارت از آتش و برودت ازآب و نور از آفتاب , خلاصه هـمـه افـعال را از هر فاعلى به محض قدرت و اراده واجب الوجود دانند و گویند: عادت اوچنین جـارى شده که هر فعلى را به مقارنت چیزى کند بى آن که مطلقا قوت و خصوصیت آن را در این , تاثیر و سببیتى باشد.

وایـن مقارنت اراده بنده را با فعل , کسب نام نهند و چنین دانند که بنده کاسب فعل خود است نه فاعل آن .و ظـاهر است که این جبر محض است و ایشان التزام جبر کنند و گویند بنده در فعل خود مجبور است , و بطلان این قول در غایت ظهور است و در مثنوى معنوى مسطور است ,

شعر:.

هرکه جبر آورد خود رنجور کرد
تا همان رنجوریش در گور کرد

هرکه جبر آرد کند خود را مریض
زانکه او مرگ آرد و گردد عریض

جبر چه بود؟بستن اشکسته را
یا به پیوستن رگ بگسسته را

چون درین ره پاى خود بشکسته اى
برکه مى خندى چوپا را بسته اى

چون هرگاه افعال عباد را خود کند و قدرت و اختیار ایشان را اصلا اثرى نباشد, تکالیف بى فایده و مـلـل و شـرایع وارسال رسل و وعد و وعید و ثواب و عقاب , همه باطل و لغو, بلکه عقاب ممتنع و محال خواهدبود, چه ایجاد فعل قبیح در دست بنده بى مدخلیت قدرت او, بعد از آن تعذیب او برآن فـعـل , قـبیح است عقلا و بى مرجح بلکه مرجوح ,چه به سبب تلافى این که خلق قبیح دردست او کرده و او را آلت آن گردانیده , احسان و ثواب به او لامحاله اولى است از عذاب .و ایضا ضرورى است مدخلیت اراده بندگان در افعال ایشان , چنان که گویند: اگر خواهیم کنیم و اگر نخواهیم نکنیم ,

شعر:.

این که فردا این کنم یا آن کنم
این دلیل اختیارست اى صنم

و این بدیهى است که به هیچ شبهه از خود دفع نتوان کرد, و به این سبب است که همه عالم حتى مجانین و صبیان و خود اشاعره نیز, اصحاب سیئات و قبایح را ملامت و مذمت کنند و از کسى که نسبت به ایشان بدى صادر کرد, انتقام کشند و ابلغ تعذیب کنند,

شعر:.

گر نباشد فعل خلق اندر میان
پس مگو کس را چرا کردى چنان

آن یکى بررفت بالاى درخت
مى فشاند آن میوه را دزدانه سخت

صاحب باغ آمد و گفت اى دنى
از خدا شرمیت گو چه مى کنى

گفت از باغ خدا بنده خدا
گر خورد خرما که حق کردش عطا

عامیانه چه ملامت مى کنى
بخل بر خوان خداوند غنى

گفت اى ایبک بیاور آن رسن
تا بگویم من جواب بوالحسن

پس ببستش سخت آن دم بر درخت
مى زدش بر پشت و پهلو چوب سخت

گفت آخر از خدا شرمى بدار
مى کشى این بى گنه را زارزار

گفت کز چوب خدا این بنده اش
مى زند بر پشت دیگر بنده خوش

چوب حق و پشت و پهلو آن او
من غلام آلت و فرمان او

گفت توبه کردم از جبر اى عیار
اختیار است اختیار است اختیار

و ایضا در غایت ظهور است تفاوت میان آنانى که به خواهش و رغبت روزه گیرند و صدقه وافعال خـیـر کنند, و کسانى که به جبر و قهر و وعد و وعید و تهدید کارى کنند و به زور چیزى به کسى دهـنـد, چه هر که را اندک شعورى باشد,بالبدیهه داند که آنان مستحق مدح و اجر و شکر باشند و این کسان اصلا مستحق هیچ چیز نباشند, پس اگر قدرت ومشیت ایشان را اصلا دخلى و اثرى در صـدور فـعـل نبودى , هیچ تفاوتى میان این دو طایفه نباشد, بلکه چنان که گفتیم همه مستحق احسان و تلافى باشند.
پس هرکس را اندک فهمى باشد بر او ظاهر است که این مذهب ثانى از مذهب اولى , رسواتر است و در نزد خرد قبحش بیشتر است , چنان که مولاناى رومى به اعتقادى که مى دانى گفته ,

شعر:.

در خرد جبر از قدر رسواتر است
زآن که جبرى حس خود را منکر است

 

بیان مرام حق در خلق اعمال و تقریر مشرب اهل بیت (ع ) و تابعان آنان

امـا مـذهب حق که حکما و جمهور امامیه اثناعشریه بر آن رفته اند, امر بین الامرین است و بیانش این است که : فاعل فعل بنده , ذات بنده است حقیقه و فعل حقیقه از او صادر مى گردد نه از خدا, اما به اراده و اذن ایزد تعالى مى شود وبى مشیت واذن او هیچ کارى نمى توان کرد.
و دلـیـل بـر ایـن که به این نحو باید, همان بطلان جبر و تفویض است , چه اگر فاعل حقیقه عبد نـبـاشـد جـبـر, و اگـر بنده مستقل باشد, تفویض لازم آید و چون این هر دو باطل شد, پس فاعل حقیقى عبد خودش است , اما مستقل نیست ,بلکه فاعلیت او به امور دیگر تمام شود خارج از ذات او کـه آن امـور از جـانـب خداى تعالى ومستند به اراده و قدرت او واین معنى امربین الامرین است , الحق پیررومى این معنى را در مثنوى معنوى خوب فرموده است ,

شعر:.

تو زقرآن بازخوان تفسیر بیت
گفت ایزد ما رمیت اذ رمیت

گر بپرانیم تیر آن نى زماست
ما کمان و تیراندازش خداست

این نه جبر این معنى جباریست
ذکر جبارى زراه زاریست

زارى ما شد دلیل اضطرار
خجلت ما شد دلیل اختیار

گر نبودى اختیار این شرم چیست
وین دریغ و خجلت و آزرم چیست

زجر استادان به شاگردان چراست
خاطر از تدبیرها کردن چراست

حسرت و زارى گه بیماریست
وقت بیمارى همه بیداریست

آن زمان که مى شوى بیمار تو
مى کنى از جرم استغفار تو

مى نماید بر تو زشتى گنه
مى کنى نیت که باز آیم بره

عهد و پیمان مى کنى که بعد ازین
غیر طاعت نبودم کارى گزین

پس یقین گشت این که بیمارى ترا
مى ببخشد هوش و بیدارى ترا

پس بدان این اصل را اى اصل جوى
هر کرا دردیست او برده است گوى

هرکه او بیدارتر پردردتر
هرکه او آگاه تر رخ زرد تر

گر زجبرش آگهى زاریت کو
جنبش زنجیر جباریت کو

بسته در زنجیر شادى چون کند
چوب اشکسته عمارى چون کند

کى اسیر حبس آزادى کند
کى گرفتار بلا شادى کند

ور تو مى بینى که پایت بسته اند
بر تو سرهنگان شه بنشسته اند

پس تو سرهنگى مکن با عاجزان
زان که نبود طبع و خوى عاجز آن

چون تو جبر او نمى بینى مگو
ورهمى بینى نشان دید کو

در هران کارى که میلستت بدان
قدرت خود را همى بینى عیان

وندران کارى که میلت نیست و خواست
خویش را جبرى کنى کاین از خداست

انبیا در کار دنیا جبریند
کافران در کار عقبى جبریند

انبیا را کار عقبى اختیار
جاهلان را کار دنیا اختیار

زان که هر مرغى به سوى جنس خویش
مى پرد او در پس و جان پیش پیش

کافران چون جنس سجین آمدند
سجن دنیا را خوش آئین آمدند

انبیا چون جنس علیین بدند
سوى علیین به جان و دل شدند

این سخن پایان ندارد لیک ما
باز گوییم آن تمام قصه را

پس هرگاه احدى گوید که فاعلیت بنده به ذات خود تمام نباشد و موقوف باشد به امرى از جانب خداى تعالى که تا آن امر صادر نشود, فعل از بنده صادر نتواند شد, اگرچه این معنى از این جهت کـه فاعل حقیقى عبد است جبر نیست , اما در مفسده با جبر شریک است , چه فرقى نیست در قبح تـعـذیـب میان آن که فعل را خداى تعالى خود کند یا بنده کند, اما صدورش از او به امرى باشد از جـانـب خـداى تـعالى که اگر آن نمى بود, بنده این فعل را نمى کرد و چون آن به هم رسید, بنده نتوانست مخالفت کرد, چه به سبب حدوث آن امر, علت فعل که عبد است تمام شد, فعل به جهت امتناع تخلف معلول از علت تامه وصدورش از بنده واجب گشت .

تقریر شبهه دوم و جواب آن

ولا محاله عالم از بندگان مستجاب الدعوه خالى نیست که در هر وقت از خداى خود هرچه طلب کنند به اجابت رسد, پس در این جا به صیغه جمع ورودیافت تا چون یکى از خواص در وقت تلاوت فـاتحه ,سایر بندگان از اهل ایمان را در دعا شریک گرداند, حکم دعاى او در همه سریان نماید و فیض فیاض على العموم همه را احاطه کند.
و ایـضـا در خـبـرآمـده کـه حـضرت رسالت ر فرمود که :خدا را به زبانى خوانید که بدان نافرمانى نـکرده باشید, عرض کردندکه یارسول اللّه این زبان , که را باشد؟
فرمود بخوانید بعضى از شما براى بعضى , یعنى درحق یکدیگر دعاى خیر کنید,تا دعوت همه به زبان بى گناه باشد, زیرا که هیچ یک بـه زبان دیگرى گناه نکرده و عصیان نورزیده , پس براى او دعاکردن , چنان باشد که به زبان او و آن زبانى است که نافرمانى از آن زبان از داعى صادر نشده .
و در صحیح دیگر وارد شده که : چون مرد مومن براى برادر مومن خود, دعا کند, ملک موکل براى او آمین گوید وفرماید که دعاى تو درحق او مستجاب است , و حق سبحانه تورا نیز به مثل آنچه از بـراى بـرادر مـومن خود طلب نمودى , شفقت فرمود, پس چون مومنان را شفاعت درحق یکدیگر ثابت شود, چرا کسى شک و شبهه نماید, درشفاعت پیغمبر آخرالزمان ر درحق اهل عصیان ,

شعر:.

ما عاصیان اگرچه نداریم طاعتى
داریم روز حشر امید شفاعتى

و ایـن نیز گفته اند: هرگاه بنده لفظ اعبد جارى ساختى وعبادت را خاص کردى , از آن جا رایحه اسـتـقـلال به مشام افهام رسیدى و نزدیک بدان بودى که سر رشته مهم به عجب و تکبر کشد, اما چـون بـه صـیغه جمع مى خواند, مى داند که درعبادت و استعانت شریک بسیار دارد, پس بر وفق ایـن عـقـیده مى گوید: خداوندا همه بندگان تو را مى پرستند و از تواستعانت مى جویند و من نیز یکى از ایشانم , این صورت به جانب تواضع وتضرع بیشترمى کشد,

شعر:.

به کام دل چو مى نوشى حریفان را صلائى زن
چو بزم عیش سازى دوستان را مرحبائى زن

و بـرخـى نون را نون تعظیم دانند و مى شاید که یک کس از روى تعظیم , خود را به لفظ جمع یاد کند و در این جا تعظیم بنده , مشعر به تعظیم خداوند است , گوییا بنده را تنبیه نماید که چون در خـارج نماز باشى از ما و من گذر, اما در وقت نماز که محل زمان عبودیت است , خود را به تعظیم یـاد کن تا بندگان را معلوم شود که هربنده عبادت کننده و استعانت جوینده را رسد که عظمت خود بر همه کائنات عرض کند.

بـدان کـه اول ایـن سـوره تـا این آیه به طریق غیبت نازل گردیده , در این آیه عدول از غیبت به خـطـاب شـده و اهـل بلاغت , عدول از غیبت به خطاب را التفات خوانند, و التفات در لغت واپس نگریستن باشد و دراصطلاح جمهور, تعبیر است از معنى به یکى از طرق ثلاثه که غیبت وخطاب و تکلم بود, بعد ازآن که تعبیر کرده باشداز این معنى به یکى دیگر از آن , چنانچه از غیبت به خطاب یا به تکلم روند و به عکس آن , یا ازخطاب به تکلم آیند وبرعکس .

امـادرنزد سکاکى اعم است از آن که نقل از یکى ازین طرق ثلاثه باشد به دیگرى یااز مقتضاى یکى از این طرق باشد,نقل کنند به اسلوب دیگر.پـس الـتـفـات درنزدسکاکى به تعبیر واحد متحقق شود و نزدیک جمهور به یک تعبیر تحقق پذیر نیست .

بـدان کـه الـتفات به زعم سکاکى اعم از التفات به زعم جمهور باشد, و وجه حسن التفات در نزد صـاحـب کـشـاف , آن بودکه نقل کلام ازاسلوبى به اسلوبى , نشاط سامع را تازه گرداند و میل به اصـغـاى آن کـلام نـماید, چه طبع آدمى از استماع یک نوع سخن ملول شود, پس چون کلام تازه شـنـود, مـوجـب رغبت او به استماع آن گردد, این فایده عام است و در هرکلام که التفات باشد, جـارى اسـت , امـا هـر الـتـفاتى را درهر موقعى فایده مختصه نیز مى باشد, چنانچه در همین آیه وافى هدایه که سواى نکته تنشیط سامع , فایده مختصه نیز دارد, و آن این بود که چون قارى بعد از ثناى الهى و فکر درربوبیت و ملکیت و رحمت بى تناهى , حجاب غفلت وپرده کثرت , از دیده شهود بردارد و از اهل مشاهده گردد, و ازمرتبه علم الیقین به درجه عین الیقین رسد, و ازبرهان به عیان انتقال نماید و از غیبت به شهود آید و بر سبیل مشافهه سخن گوید.

دیگر آن که از اول سوره تا این جا ثناست و ثنا درغیبت سزاست , و از این جا تا آخر سوره , دعاست و دعا در حضوراولى است و رد سوال از کریم به طریق مشافهه , دور مى نماید.
و یـکـى از مـفسرین مى گوید که : دراین جا مضمرى است ,تقدیرش آن که قولوا: ایاک نعبد وایاک نـسـتـعـین یعنى که اى بندگان چون دانستید که در این جهان رب العالمین و در آن عالم مالک یـوم الـدیـن مـنـم , پـس بـگویید که تو را درهر دو جهان یکى مى دانیم و درهر دو سرا از تو توفیق مى خوانیم .
در گـفـتـن این کلمات بزرگوار ثواب بسیار روایت شده , از آن جمله در خبرى آمده که هرگاه کاربربنده مومن تنگ شود و او به این آیه شریفه مداومت نماید, آن کار بر وى سهل و آسان گردد.

و ایـضـا ابـوطـلحه روایت کرده که : در بعضى از حروب در خدمت رسول خدار بودم که کار حرب بـراصحاب سخت شدوکارزار گرم گشت , ناگاه دیدم که آن سرور سربرداشت وبه آسمان کرد و گفت یا مالک یوم الدین , ایاک نعبد وایاک نستعین , در آن وقت مشاهده نمودم که سرهاى کفار از بدن آن اشرار جدا مى شد و روى به هزیمت نهادند و نمى دیدیم کسى را که شمشیر زند, پس حرب مـنـتـفـى شد, از آن حضرت از کیفیت آن حال مستفسر شدم , فرمودند که : فرشتگان به مدد من آمدند و گردن آن لعینان مى زدند.

اى عزیز حضرت خداوند عز شانه , بعد از تاسیس ضابطه عبادت و تمهید قاعده استعانت که موجب روا شـدن حـاجتهاست و برآمدن مرادها, تلقین بندگان مى فرماید که بزرگترین حاجتها, هدایت مـن اسـت مـر شـما را که باعث رستگارى دنیا و فیروزى عقباست , و هیچ عون وعنایتى بهتراز آن نـیست که اهل هدایت و اهتدا شوید, تا به منزل مقصود و موطن موعود توانید رسید که بى حمایت بدرقه هدایت از بادیه آرزو, راه به منزل مطلوب نتوان برد, پس طلب اهتدا کنید از معبود مستعان بـه راه راسـتـى کـه موصل به مطالب دنیا ومقاصد عقبى و کرامت در این و سعادت منزلین باشد, بدین وجه که : اهدنا الصراط المستقیم .

بیان و تحقیق در جمله اهدناالصراطالمستقیم

اهـدنـاالـصراطالمستقیم یعنى بنما به ما راهى راستى که وسیله رسیدن است به روضه رضوان و بهشت جاودان , و قدمهاى ما را بر آن قراردهى و دلهاى ما را بر آن پیشگاه بار دهى , آنچه نموده بر آن نگاهدارى وآنچه ننموده به ما نمایى و شفقت و مرحمت خود فرونگذارى ,

شعر:.

توفیق تو گرنه ره نماید
این راه به عقل کى گشاید

این عقل مرا کفایت از تو
جستن زمن و عنایت از تو

راه عجبست و من درین راه
گه بر سر تخت و گاه برچاه

هم تو به عنایتت الهى
آن جا قدمم رسان که خواهى

اهـد فعل است و فاعلش ضمیر متمکن است که راجع به اللّه است و همزه مکسور است و نا مفعول به است , و صراطمفعول ثانى , و لفظ اهدنا امر است که معنى دعا آمده , و صیغه امر و دعا در صورت یـکـى است ودر هریک از اینها معنى طلب هست , اما در رتبه متفاوتند, زیرا که رتبه آمر, باید اعلى بـاشـد از رتـبـه مـامور, چه در عرف و عادت قبیح دانند که بنده گوید خواجه خود را که این کار فرمودم , بلکه مى گوید از او استدعاى این نمودم و این معنى جهت دنائت رتبه اوست از رتبه آقاى او, و دعـا درخـواست ادنى بود از اعلى , یا از مساوى به مساوى , چنان که کسى در رتبه برابر باشد باکسى , از او خواهش نماید که این خط بنویس , یا این مکتوب برخوان .
بدان که صیغه امر در لغت عرب به هفده معنى مستعمل شده :.
اول به طریق ایجاب , چون اقیموا الصلوه وآتوا الزکوه .
دوم بر سبیل ندب چون فکاتبوهم ان علمتم فیهم خیرا.
سوم اباحه , چون واذا حللتم فاصطادوا.
چهارم تهدید, چون اعملوا ماشئتم .
پنجم انذار, چون قل تمتعوا فان مصیرکم الى النار.
ششم امتنان , چون وکلوا مما رزقکم اللّه .
هفتم اهانت , چون ذق انک انت العزیز الکریم .
هشتم تسویه , چون اصبروا, او لاتصبروا.
نهم تعجیب , چون اصبر بهم واسمع .
دهم اکرام , چون ادخلوها بسلام آمنین .
یازدهم تسخیر, چون کونوا قرده خاسئین .
دوازدهم تعجیز, چون فاتوا بسوره من مثله .
سیزدهم ارشاد, چون واستشهدوا شهیدین من رجالکم .
چهاردهم تمنى , چون الا یاایها اللیل الطویل انجلى .
پانزدهم تکوین و ایجاد, چون کن فیکون .
شانزدهم احتقار, چون القوا ما انتم ملقون .
هفدهم دعا, چون اهدنا الصراط المستقیم .

و اتفاق علماى اصول بر آن است که استعمال صیغه امر بر همه این معانى بر سبیل حقیقت نیست , و در مـاسـواى وجـوب و نـدب و ابـاحت و تهدید, به طریق مجاز است , و مجرد صیغه برآن معانى دلالت ندارد, بلکه به انضمام قرینه حالیه , دلالت نماید و اختلاف که فیمابین ایشان واقع شده , در وجـوب و نـدب و ابـاحـه و تـهدید است , و در این جاهشت قول است :

قول اول آن که حقیقت در وجوب است , واین قول حق است و اقرب به قواعد اصول است .
ثانى آن که حقیقت در ندب است .
ثالث آن که مشترک لفظى است بین این دو معانى .
رابع آن که مشترک است به اشتراک ((۸۶)) معنوى .
خامس آن که مشترک لفظى است بین وجوب و ندب واباحت .
سادس آن که مشترک معنوى است بین این ثلاثه .
سابع او را مشترک دانند بین معانى اربعه , یعنى وجوب و ندب و تهدید و اباحه .
ثـامـن اجراى این صیغه را در وجوب یا ندب بر سبیل قطع توقف نمایند و گویند: از براى ما علم قطعى حاصل نشده که این صیغه از براى وجوب , وضع شده یا ندب .
وادلـه هـریک از این مذاهب در مکان خود مذکور گردیده که ذکر آنها مناسب این ترجمه شریفه نباشد.
خـلاصـه در ایـن جا امر به سبیل دعا وارد شده , آرى مطلوب همه داعیان , قرب حضرت اوست و رجـوع همه آدمیان در اجابت دعا به فیض رحمت او, این کلمه تلقین حق است , اگر هدیه هدایت نخواستى داد,این کلمه نفرستادى و بندگان خود را تعلیم ندادى .
و حضرت مولوى در این معنى گفته است ,

شعر:.

این دعا هم بخشش تعلیم تست
ورنه در گلخن گلستان از چه رست

پـس طـلـب هدایت کنید از معبود مستعان به راه راستى که موصل باشد به مطالب دنیا و مقاصد عقبى و کرامت دارین و سعادت منزلین .
و اهدنا را از هدایت گرفته اند که به معنى راه نمودن در دین و راه یافتن در آن باشد, یا از هدى که به معنى راه یافتن است و بس .
پـس هـدایـت هـم مـتعدى مى باشد و هم لازم , و هدایت متعدى به لام آید, چون یهدى للتى هى اقـوم ((۸۷)) و بـه الى نیزمتعدى شود, چون وانک لتهدى الى صراط مستقیم ((۸۸)) ومتعدى به نـفـس نـیـز, چنانچه این جا واقع شده و علماى معانى بر آن رفته اند که این جا حرف تعدیه سمت حـذف یـافـته به جهت تخفیف , و حذف غیر مخل در حسن کلام مى افزاید, چون قول جناب بارى عزشانه واختار موسى قومه ((۸۹)) که تقدیر من قومه مى کنند.

در تـفـسـیر قاضى مذکور است که انواع هدایت خدا بسیار است و در حیز عدد نگنجد و به شماره درنـیـاید, اما اجناس اومنحصر است در چهار جنس مترتب بر یکدیگر:

اول افاضه قوتهایى که بنده مـتـمکن شود از اهتدا در مصالح خود, و آن قوت عاقله است و حواس باطنه و مشاعر ظاهره و غیر آن از آنـچـه بـنده را در آن باب به کارآید و این معنى از فحواى آیه وافى هدایه خلق فسوى والذى قدر فهدى ((۹۰)) مفهوم مى گردد.

هـدایـت ثـانـى بعد از عطاى این قوتها نصب دلایل فارقه است , میان حق و باطل و صلاح و فساد, چنانچه فرموده :وهدیناه النجدین ((۹۱)) یعنى طریق خیر و شر از آن خبر مى دهد.

هـدایت ثالث ارسال رسل و انزال کتب , چنانچه از آیه کریمه طیبه وجعلناهم ائمه یهدون ((۹۲)) و ان هذا القرآن یهدى للتى هى اقوم ((۹۳)) هدایت دعوت پیغمبران و اشتمال قرآن به بیان حجت و احکام , معلوم مى شود.

هـدایـت چهارم آن است که اسرار خود بر دلهاى ایشان , کشف کند و حقایق اشیا على ماهى علیه , بـدیشان نماید و این قسم هدایت , مختص است به انبیا و اولیا, ذکر انبیا آن جاست که اولئک الذین هدى اللّه فبهدیه م اقتده ((۹۴)) وشرح اولیا آن جا که والذین جاهدوا فینا لنهدینهم سبلنا ((۹۵)) .
در بـحـرالـحقایق مسطور است که هدایت , سه نوع است : هدایت عام , و آن راه یافتن اشیا است به جـذب مـنـافـع و دفـع مـضـار, چـنانچه در کتاب کریم مذکور است که اعطى کل شئ خلقه ثم هدى ((۹۶)) .

دیـگـر هـدایت خاص , و آن راه بردن مومنان است به درجات جنان ومنازل رضوان , قال اللّه تعالى : یهدیهم ربهم بایمانهم ((۹۷)) .
سـوم هـدایت اخص , و این سه گونه است : هدایت از حق ان الهدى هدى اللّه ((۹۸)) وباحق یهدى الیه م فهدى ((۱۰۰)) واین قسم هدایت خاصه حضرت ختمى منقبت است ر.
اگر عامى گوید: اهدنا, مقصودش طلب هدایت است و اگر به زبان عالم گذرد, مرادش زیادتى هدایت , و اگر عارف تلفظ نماید, مطلبش ثبوت هدایت , چنانچه امیرمومنان (ع ) فرماید که : معنى اهـدنـا آن اسـت کـه مارا به راه راستى که نموده اى , ثابت قدم دار تا دایم مطیع تو باشیم در اوامر و نواهى و یک لحظه به پرستش غیر تو نپردازیم .
یـکـى از بـزرگـان گـفـته که چون طریق ضلالت بسیار است و راه نمایان غوایت بى شمار, بنده مـى گـویـد: الـهـى دوسـتانم به راهى مى خوانند ودشمنانم چون نفس و شیطان , به راهى دیگر مـى کـشـنـد و هریک از اخلاق ذمیمه چون کبر و حسد و مانند آن راهى به من مى نمایند و طریق دیگر بر من مى گشایند و من متحیروار ندانم که کجاروم و به کدام راه میل کنم .

مصراع :.

مرد سرگشته چه داند که کجا باید رفت

 

پس مرا راهى نماى که از همه عنان بگردانم وبه عزم تمام و جدى مالاکلام به سوى تو آیم ,

 

شعر:.

راهها بى حد است و هر نفسم
به دگر راه مى کشد هوسم

اى به سوى در تو راه همه
از رهى بر مرا که در تو رسم

 

و گـفـتـه اند که نجات دین و دنیا به هدایت متعلق است و همه امور سالک , طلب هدایت است , تا لـحـظـه اى غـافل نباشدو ازراه راست به جاى دیگر میل نکند و لحظه به لحظه ـلحظه فلحظه ـ طـلـب هـدایت لازم است , تا دل به مدد ورودجنود هدایت که بر توالى و تعاقب رسد, از شبیخون جنود نامعدود غوایت و ضلالت ایمن ماند.
دیـگـرى آورده کـه هدایت دو است : یکى تعلق به اقوال دارد و دیگرى به اعمال , هدایت اقـوال آن اسـت کـه قـول را بـه سـداد مـتـصـف سـازد, تـا هرچه بنده گوید پسـندیده افـتد که قولوا قولا سـدیـدا ((۱۰۱)) وهــدایـت اعمـال آن بود که عمل رابه صـلاح متسم گرداند تا هرچه بنده کند ستوده باشد که یصلح لکم اعمالکم((۱۰۲)) .
امام همام ناطق جعفربن محمدالصادق ] اهدنا را به معنى ارنا فرموده , یعنى بنما به ما راه مستقیم را.
آرى هر طایفه اى فراخور خود رویتى مى طلبند تا بیان راه انابت مى جویند, عارفان طریق معرفت مـى پـویند, مخلصان از دقایق استخبار مى نمایند, محبان نعمات استعلام اعلام محبت مى سرایند, مریدان گویند بنما ما را راه عبادت تانفوس ما به خدمت و قلوب مابه محبت , قائم گردد.
اولیا گویند: بنما به ما راه خود تا به راه از رهنماى غافل نشویم .
پس در این جا توانیم که اهدنا را به معنى وفقنا گیریم و گوییم بار خدایا توفیق ده ما را بر سلوک راه راسـت ,چون هدایت دادى , مدد عنایت ارزانى دار و از ارتکاب اوامر شرع و اجتناب از نواهى آن , امـداد و اعـانـت فـرو مگذار که بى حمایت بدرقه توفیق , عبور برین طریق میسر نشود و بى کفایت دلـیـل , فیض سلوک این سبیل , صورت نبندد, از حق توفیق جوى و بس که او رساننده است به هر مـطـلـوب , هـرکه از او توفیق جوید, مطالب را جسته باشد و به تمامى مقاصد و مرامات پیوسته و بـى تـوفـیق , نه راه توان برد و نه به مقصد توان رسید, زیرا که طلب توفیق دعایى است شامل و بر همه مراتب ومقامات مشتمل .

و از ابن عباس نقل شده که اهدنا, اى الهمنا, یعنى ما را الهام ده بریافتن راه راست .و بـعـضـى بـه مـعنى اعصمنا نیز دانسته اند, یعنى نگاهدار ما را از استغواى شبهات ودر امان آر از استیلاى شهوات , تا به مددکارى عصمت تو که خضر راه سرگردانان ظلمت بشریت است , وصول به عین الحیاه طهارت که سرچشمه حصول مقاصد دو جهان همان تواند بود, میسر شود,

شعر:.

قطع این مرحله بى همرهى خضر مکن
ظلماتست بترس از خطر گمراهى

 

بیان معانى صراط.

اصـل صـراط, سـراط بـه سـین است و مشتق از سرط که به معنى بلع باشد یقال : سرطالطعام اى ابـتـلعه و به واسطه وجودحرف طا, که در این کلمه از حروف قلقله و استعلا و شدیده و جهریه و اطباقیه باشد که مخالف سین است که ازحروف سکون و تسفل و رخاوه و همس و انفتاح مى باشد, اورا بـه صـاد مـبدل ساخته اند, چون که صاد مجانس طا بوداز جهت استعلا و اطباق و با سین نیز مـتحدالمخرج بود درسکون و همس , پس ابدال سین به صاد مناسب نمود و رفع ناخوشى اجتماع ضدین شد.
یـکـى گفته که چون سین را به سبب تسفل ورخاوت , ضعفى بود و طا به واسطه شدت و استعلا قـوتى داشت , چون یک جا جمعند, پرتو عنایت قوى بر ضعیف افتاد, از حضیض مترقى گشته قدم به درجات قوت نهاد و به حرف صاد که ازحروف قویه مستعلیه بود, تبدیل یافت و این معنى تنبیه مى کند بر این که چون ضعیف به قوى پیوندد, ضعف او مبدل به قوت شود,

شعر:.

سیل چون آمد به دریا بحر گشت
دانه چون آمد به مزرع بذر گشت ((۱۰۳))

 

ابن کثیر به روایت قنبل و رویس به روایت یعقوب به سین که اصل کلمه باشد, مى خواند و حمزه , صـاد را به زا اشمام مى کند به جهت طلب زیادتى مجانست میان مبدل و مبدل منه , و باقى قرا به صـاد خـالـص تـلاوت مـى نمایند و صراط و سبیل و طریق و سرب و شعب , در لغت عرب به معنى مـطـلـق راه بـاشـد, و نهج و منهاج , ومرصد, ومرصاد, و شارع , و لقم و محجه , به معنى راه پیدا و روشن آید, و عاریه آورده اند صراط را که به معنى راه بوداز براى ـسراطـ که به معنى ابتلاع باشد, به جهت آن که گوییا راه فرومى برد مسافران را و ایشان را از نظر مجاوران غایب مى گرداند,یا آن که روندگان او را فرومى برند و مسافتش منطوى مى سازند.پس اختبار لفظ صراط جهت آن است که قارى دروقت تلاوت صراط, قیامت را به خاطر گذراند, چـون کـه صـراط دو است : یکى جسمانى در آن جهان روحانى و آن صراط عقباست , دیگر صراط روحانى دراین عالم جسمانى , و آن صراط دنیاست .

 

در کیفیت عبور از صراط.

صـراط جـسـمـانى در آن جهان روحانى بر وجهى که از شارع رسیده و دراخبار مذکور گردیده , راهـى اسـت بـر بـالاى دوزخ , از مـوى بـاریکتر و از شمشیر تیزتر, و مرور خلایق بر آن پل بر انواع مـخـتـلـف باشد,بعضى چون برق خاطف گذرند و برخى چون باد عاصف و گروهى چون اسبان دونده و طایفه اى چون پیادگان رونده , و زمره اى افتان و خیزان , و فرقه اى مانده و حیران .

امـا صـراط روحـانـى در ایـن عـالم جسمانى , شرایع وسنن پیغمبران و اوصیا در هر زمان , و الان شـریـعت کامله پیغمبرآخرالزمان واوصیاى اوعلیهم صلوات اللّه الملک المنان است که به جهت هدایت و ولایت ایشان , توان که از آن صراط گذشت , چنان که از آن حضرت ر منقول است که : مثل اهـل بـیـت مـن , مثل کشتى نوح است , هرکه در کشتى نشست از غرق نجات یافت و هرکه تخلف ورزیـد, غـرق گشت , پس بدان که صراط این جهان نیز به مثابه صراط آن جهان , دقیق تر است از مـوى وبـران تـر اسـت از شـمشیر دو روى , دقتش بر دقایق امور شرعیه وتجاوز نانمودن از اوضاع وسنن صاحب شریعت به مقدار جهد و طاقت وحدتش خط مستقیم که میان غلو و تقصیرو افراط و تـفـریط وتعطیل وتشبیه و جبر و قدراست , وروندگان این صراط را تفاوت بسیار است , بعضى به قدم یقین در این راه چون برق گذرند وجمعى به هر طرف لغزند وفرومانند, پس هرکه بر صراط شـریـعـت اسـتقامت ندارد, بر صراط قیامت مستقیم نمى ماند وانحراف از صراط شریعت , موجب افتادن است از صراط قیامت به زندان جحیم , ومبتلا شدن به عذاب الیم , هرکه امروز راه را برخود تـاریـک دیـد, فـردا آن راه در دیـده وى , بـاریـک خواهدنمود و آن که امروز به قدم همت , شارع شریعت را پیمود, آن جا گذشتن صراط, براو آسان خواهدبود,

 

شعر:.

میوه خواهد چید آن جا هرکه این جا دانه کشت
مزد خواهدیافت آن جا هرکه این جا کار کرد

نیک بخت از سعى فرمودن مهم از پیش برد
غافل از روى کسالت کار خود دشوار کرد

علماى عربیت , مستقیم را از استقامت گرفته اند که به معنى راست شدن و راست ایستادن باشد, پـس مستقیم به معنى راست شده وراست ایستاده بود که سالک خود را به بهشت رساند وسایر در آن راه قـایـم باشد, به حجت و برهان بروجهى که نه کید مکاران او را از آن راه بیرون برد و نه عذر شکاکان اورا متحیرسازد, و اهل هندسه , خط مستقیم را اقصر خط دانند که بپیوندد میان دونقطه , پـس صـراط مـسـتقیم اقصر راهى بود که سالک را به مقصود رساند, گوییالطف خداوند سبحان تـعـلیم بندگان مى نماید که شما ضعیفان را راه درازرفتن دشوار است , من شما را راهى کوتاهى دهـم بـه بـرکـت هـدایـت کامله محمدى ر و دلالت شامله احمدى ـعلیه وعلى آله السلام ـ که تا به مقصد زود توانید رسید, و چون امتان پیغمبران سابق [ راههاى دور و دراز پیش ننهید,

شعر:.

گر کند بدرقه لطف تو همراهى ما
چرخ بر دوش کشد غاشیه شاهى ما

و بـعـضـى گـویند که : مستقیم لغت روم است که به معنى روشن باشد, پس صراط مستقیم راه روشـن بود, و برخى به معنى حق دانسته اند و راه مستقیم را, راه حق گفته اند, و از جناب صادق ـعـلـیـه الـسلام وعلى آبائه واولاده ـ مروى است که صراط دین اسلام است , و از امیرالمومنین (ع ) مـنـقـول اسـت کـه صـراطـمـستقیم قرآن است , و درخبر صحیح دیگر است که صراط مستقیم امیرالمومنین علیبن ابى طالب است و کلمه طیبه صراط على حق موید آن است .

یـکـى از عـرفـاگـفته که صراط مستقیم خلق عظیم سیدالمرسلین ر واهل اطهار اوست ,دیگرى گـفـتـه صـراط مستقیم عبارت از اعتدال حقیقى است میان اخلاق متضاره , چون سخاوت میان اسراف وخست و چون عصمت میان خمودوشهوت , و چون تواضع میان تکبر و رذالت , و همچنین هـریـک از اخـلاق راطـرف افراط وتفریط مى باشد که این هر دومذموم است ,و میان این دو طرف وسـط است که محمود است , و اختلافى که در مذاهب واقع است منشا آن انحراف ازاعتدال است , چون دین پسندیده که مرتبه اعتدالیه توحید است که موضوع است میان دو طرف افراط و تفریط, تشبیه و تنزیه یهود که مظهر غضبند آثار تشبیه بر صفحات مقالات ایشان ظاهر است , و نصارى که مـعـدن ضـلالـتند, ارقام تنزیه از اوراق احوال ایشان واضح و باهر, وفى الحقیقه اگر صاحبدلى در اخلاق و احوال سید ابرار واهل بیت اطهار او ـعلیه وعلیهم افضل الصلوات والتحیات ـ تامل فرماید, بـه قـدر فـهـم و دانش خود بر صورت اعتدالیت که لازم اخلاق ایشان بوده , اطلاع یابد و داند که ایـشـان پـیـوسـتـه بـه طـریـق اعـتـدال ثـابـت بـوده انـد و از التفات به طرفین افراط و تفریط, اجتناب فرموده اند و از آن جا گفته اند: خیرالامور اوسطها.

در کـتب عامه مسطور است که روزى جناب مستطاب ختمى منقبت ر عمر را دید که به آواز بلند قـرآن مـى خـوانـد, پرسیدکه سبب رفع صورت چیست , عمر جواب داد که شیطان را از خود دور مى کنم و خفتگان را بیدار مى سازم , آن سرورفرمود که آواز خود را پست تر ساز, و روزى به در خانه ابـوبـکـر گـذر فرمود دید که به آواز پست , تلاوت مى نمود, فرمودکه جهت پستى صوت چیست , ابوبکر گفت یا رسول اللّه ر مى شنوانم آن را که به او مناجات مى کنم , آن حضرت فرمودبلندتر ساز آواز خـود را, عـمر را از میل به جانب افراط منع فرمود وابوبکر را از توجه به طرف تفریط ممانعت نمود.

یکى از اهل اشارت گفته که صراط مستقیم آن است که گواهى دهد بر صحت آن دلایل توحید و تنبیه کند بر شرف عزت آن شواهد تحقیق .
دیـگـرى آورده کـه ایـن طریق خوف و رجاست , خوف مذکر است و رجا مونث هر دو جمع شوند, حـقـیت ایمان از ایشان تولد کند و جامعترین سخنى که علماى شریعت گویند آن است که صراط مستقیم , راه حضرت رسالت و اهل بیت طهارت اوست [ که رونده این طریق از حضیض ذلت برهد وبـه اوج عزت برسد, ومال همه این اخبار که مذکور شد,یکى است در نزد آنانى که عارف به اسرار بـاشـند, و صراط مستقیم را عبارت از معرفت اصول دین از توحید و عدل نبوت و ولایت ومعاد که طریق محمدروآل اوست دانند که همیشه باهمند و از یکدیگر منفک نشوند,

شعر:.

مرد رهى دامن مردى بگیر
زنده دلى در غم دردى بمیر

دم نزد آن کو نفسى درنیافت
کس نشد آن کو که کسى درنیافت

فیض کاشى ـ علیه الرحمه ـ در تفسیر صافى فرماید که : هر فردى از افراد بشرى را از ابتداى حدوث تا انتهاى عمر, ازمهد تا لحد, انتقالات جبلى باطنى است در کمال و حرکات طبیعى همه نفسانى اسـت کـه ناشى شوند از تکرر اعمال وحادث گردد از اینها مقامات و احوال , وهمیشه نقل کند از صـورتى به صورتى و از خلقى به خلقى و از عقیده اى به عقیده اى و از حالى به حالى و از مقامى به مـقامى و از کمالى به کمالى تا آن که متصل شود به عالم عقلى و داخل گردددر حلقه مقربین و ملحق شود به ملا اعلى و سابقین , هرگاه توفیق رفیق او شود و به نهایت کمال رسیده باشد, یا آن که لاحق شود در زمره اصحاب یمین , هرگاه بوده باشد از متوسطین نه از کاملین , یا محشور شود با گروه شیاطین واصحاب شمال , هرگاه عارى باشد از کمال و مطاع او بود شیطان , دراحوال و قرین او گردد خذلان در مال ومعنى صراطرا این داند ومستقیم را راهى گوید که سالک خود را بـه جـنت کشاند وآن راه شریعت باشد که مشتمل است بر توحید ومعرفت و توسط بین اضداد در اخـلاق و الـتـزام صـوالـح اعـمال و متابعت امام مفترض الطاعه واقتداى به طریقت او که ازموى بـاریـکـتـر واز شـمشیر تیزتر است , وموید این است روایت که از جناب صادق (ع ) نقل مى کند که صورت انسانى طریق مستقیم به هر خیر است و جسر ممدود بین بهشت و جهنم است .

آرى انـسـان از حـیـثیت نشات مختلف و قواى ظاهرى و باطنى , اشتمال دارد بر صفات و اخلاق طـبیعى وروحانى , وهریک را طرف افراط و تفریط هست و واجب از آن معرفت وسط است و بقاى بر آن تا هواهاى نفس او را به چپ وراست نکشد و بر همین جاده وسطى راسخ ماند.

مستقیم را شش علامت است :

اول آن که به هنگام معامله با خداوند تقصیر نکند.
دوم در وقت مجاهده , کاهلى نورزد.
سوم در زمان مخالفت نفس چیزى مانع نبود.
چهارم هیچ یک از طاعات و عبادات را, وزن ننهد.
پنجم نیکویى که حق سبحانه با وى کند, اگرچه اندک باشد, آن را بزرگ شمارد.
ششم داد مسلمانان دهد و از ایشان داد نخواهد.

بزرگى فرمود که صراط مستقیم , راه خداست , از او پرسیدند که راه خدا چگونه است ؟
جواب داد که عطفتین و قدوصلت , یعنى راهى است که به دو جمله از پیش رود و به مقصد رسى , در عطفه اولى , دنیا رابا متعلقات او, درپس پشت افکنى , و در عطفه ثانى از عقبى ومضافات او درگذرى و خـطـوتـین قدوصلت , نیز روایت کرده اند, یعنى دو گام که به یک گام از تمامى ماسوى اللّه بباید گذشت و به گام دیگر خود را با همه هستى و پندار ببایدگذاشت .یـا یـک قدم بر نفس خود ودیگرى بر کوى دوست آرى , سالک باید که قدم اول را از آستانه هستى بردارد, و قدم دوم را در پیشگاه وصال نهد,

شعر:.

هرکه در راه تو اول قدم از خویش برید
هم به اول قدم آن جا که همى خواست رسید.

بـدان کـه چـون بـنـده ثنا و ستایش معبود خود نمود وشرط عبودیت به جاى آورد وزبان نیاز به اسـتـعـانت گشود و طلب هدایت راه راست کرد, هرچند راه راست یکى است و راه ضلالت بسیار است , اما راه راست نیز به نسبت سالکان متفاوت است , بعضى نزدیکتر و برخى دورتر, و از این است کـه قـوم مـومنان زودتر از گروهى دیگر به بهشت روند وسابقان از مقتصدان سبقت نمایند, پس گـویـیـا لـسان ربوبیت در وقتى که بنده مى گوید: اهدنا الصراط المستقیم مى پرسدکه راههاى مـسـتقیم متفاوت است , تو به کدام استقامت راغبى ؟

دیگر باره زبان عبودیت به عرض مى رساند: صـراطالذین انعمت علیهم , یعنى راه کسانى مى جویم که نعمت داده اى برایشان و صورت و معنى ایشان را به نعمت ظاهره وباطنه آراسته اى , نعمت صافى از کدورت غضب و تباهى , خالص از شایبه ضلال و بى راهى , وگرنه همه موجودات رامشمول نعم تو مى بینم , و تمام مبدعات را از فیض کرم تو مى یابم , لیکن نعمت ایشان را آمیخته به محنت مى دانم ونعمت آمیخته به محنت , چندان لذتى ندارد.

مصراع :.

نعمتى خواهم که محنت را نباشد ره بدو.

صـراطـالـذیـن , صـفت صراطالمستقیم است و جایز است که بدل کل باشد از براى صراط اول , و صـاحـب کـشـاف و قاضى بر این قولند, و فرق ما بین صفت و بدل آن است که بدل در حکم تکریر عامل است از حیثیت آن که بدل مقصود است به خلاف صفت , پس در صورتى که بدل دانیم تقریر را چـنـیـن کنیم که اهدناالصراط الذین انعمت علیهم و فایده بدل ,تاکید و تنصیص است برآن که صراط مستقیم صراط مومنان است واختصاص استقامت به اهل ایمان به بلیغ ‌تر وجهى وقوع یافته , چـون که در تفصیل بعد از اجمال مبالغه بیشتر باشد, براى آن که موصوف دوبار مذکور شده , یک دفـعـه مـجـمـل و دفـعـه دیگر مفصل , پس صراط در این جا تفصیل صراط اول واقع شده و بیان وتـفـسـیـراو باشد, الذین موصول است و انعمت علیهم صله اوست , وضمیر جمع عاید به موصول , وموصول در لغت به معنى پیوسته شده باشد, ودراصطلاح اسمى را گویند که بدون صله , کلام از او تمام نشود, وصله او جمله خبرى باید نه انشائى , زیرا که موصول مبهم است و به موضحى احتیاج دارد و جـمـله انشائى , ایضاح را نشاید و عاید به موصول را از آن جهت شرط کرده اندکه صله را به موصول مرتبط سازد.

والـذیـن مـجـرور بـه اضافه است و در حالت رفع نیز الذون استعمال نکنند, مگر بر سبیل شذود, بعضى الذین را موضوع از براى جمع مذکر دانند و برخى او را جمع الذى گویند و الف را در حالت رفع و یا را در حالت نصب و جر علامت اعراب گیرند.وحـق آن اسـت که اینها در این جا علامت اعراب نیستند, جهت آن که موصولات از قبیل مبنیات باشند و یا و نون درالذین علامت جمع نیست , بلکه جهت زیادتى دلالت است .و فـرقه اى اللذان را معرب دانسته اند و الذین را مبنى شمرده اند, جهت مشابهت او به من در عدم استعمال به صیغه تثنیه .عـلـیـهم حمزه و یعقوب به ضمها و اسکان میم قرات نموده اند و باقى قرا به کسر میم و اسکان ها تلاوت کرده اند.

اهـل حـقـیقت تکرار صراط واضافه او را به منعم علیهم چنین دانسته اند که راه دور است : یکى از بـنـده بـه حـق و دیـگرى ازحق به بنده , اما راهى که بنده را به خداوند باشد, راهى است به غایت بیمناک و خوفناک , چندین هزار قافله در این راه حیران و در هر گوشه اى سراسیمه و سرگردان , در ایـن طـریـق مـکـارى اسـت پـرفـن و غـدارى اسـت رهزن , علم دعوى لاقعدن لهم صراطک الـمـسـتـقـیـم ((۱۰۴)) بـرافـراخـته و صداى لاتینهم من بین ایدیهم ومن خلفهم وعن ایمانهم وعن شمائلهم ((۱۰۵)) درانداخته , وهرآینه از این راه , کم کسى به مقصد تواند رسید.

امـا راهـى کـه از حـق بـه بنده است , در آن راه نه اندوه باشد و نه پریشانى , نه خوف دزد و نه بیم سـرگـردانـى , سـالکان او رفیق بدرقه سلامت , سایران در او به نعمت و کرامت روندگانش را به سلسله عنایت کشان مى برند از بدایت تا نهایت .

مـلاى رومى گوید,

شعر:

اى آن که ما را مى کشى بس بى محابا مى کشى
تو آفتاب و ما چونم ما را به بالا مى کشى

هرسالک افسرده را اندر کشش جان مى دهى
ندانیان غصه را اندر تماشا مى کشى

زاهـد زکوشش دم زند عاشق نداند جزکشش
ما کرده از کوشش کران ما را تو بى ما مى کشى

و این راه , راه مـنـعـم عـلیهم است که فى الحقیقه راه حق است به بنده , نه راه بنده به حق , پس اضافت صـراط بـه ایـن جماعت , تشریف حق است بر بندگان و سالکان را تا متابعت این جماعت نموده به زودى قـطـع مـراحـل نـمایند و به منازل ابرار و مساکن اخیار فرود آیند, با آن که قطاعان طریق چون ابلیس و نفس وهوا در کمینگاه فریب نشسته , قصد آن دارند که سالک را از راه بیفکنند و در وادى نـامـرادى سـرگـشته سازند, لطف ایزدى دبدبه ان هذا صراطى ((۱۰۶)) در عالم افکنده , تا شیطان در قفا قطع طمع کرده , خایب و خاسرگشته , سر حیرت در گریبان نامرادى کشند.

بـزرگـى فرموده که : اضافه صراط به منعم علیهم دلالت مى کند بر اختصاص ایشان به هدایت , و اضـافـه انـعـام بـه خود دلیل مى شود بر آن که اوست خالق هدایت , و بدین نکته جبر و قدر باطل مى شود و جبرى وقدرى مخذول مى گردند.دیگر آن که سالک مبتدى هرگاه خواهد که به قوت قدم خویش قطع منازل ندیده نماید, به سالها طى مـسـافـت یـک مقام از مقامات این راه را نتواند, مگر آن که به مدد و قوت مرشد کامل به سر منزل مراد تواندرسید.

آرى راه نـیـافته را مقتدا باید و راه رو را پیشروى نیکو شاید, تا به مدد همراهى ایشان , راه از پیش بـرد و هـرکـه به اختیار خود بى مرشد کامل به راهى رود, بى شبهه هواپرست بود, پس بى موافقت انبیا و اولیا که اشارت انعمت علیهم بشارت حال ایشان است , قدم در این راه گذاشتن مشکل , بل متعذر است .
اى عـزیز چنان که موصول بدون صله تمام نشود وصله او جز جمله خبرى نشاید, انسان که اشرف مـوصـولات عالم است نیز دولت اتمام نیابد, مگر به جمعى پیوستگى یابد که باخبر باشند از احوال مـبدا و معاد, تابه برکت صحبت ایشان او نیز از بدایت و نهایت حال خویش خبر یابد و هرگاه مواد ردیـه فـاسده آرزوهاى او غلیان کند,به معالجه صایب ایشان , ازاله امراض و تسکین مواد نماید و با رویه نافعه ایشان , مزاج حالش به صحت اصلى آید.

بدان که اگرچه مفهوم آیه عام است و شامل هرکه خدا نعمتى به او داده و به وجهى از وجوه منعم گردانیده , چون که الذین مقتضى عموم است و انعمت علیهم مشتمل بر نعمت مطلق , و هیچکس نـیـسـت که او را از خوان نعمت بى کران بهرمند نگردانیده و قسمى از فوائد صورى یا معنوى بدو نرسانیده , اما از آیات اول و آخر این آیه , نعمت مقید به هدایت وایمان معلوم مى گردد, زیرا که در مطلع , سوال هدایت فرمود و در مقطع , استثنا از مغضوب علیهم وضالین فرمود.

دیـگـر آن که مطلق منصرف به فرد کامل مى باشد و فرد کامل نعمت , آن بود که ختم کار بنده به ایـمان و هدایت باشد که این نعمت خاصى است که خواص احدیت بدان اختصاص یافته اند, و عنان هـمـت سـایر عباد نیز به صوب استدعاى آن تافته و اهل صورت در میدان بیان آن نعمت , جولانها نـمـوده انـد و اربـاب معنى در اظهار اسرارش نکته ها فرموده ,بعضى نعمت را بر علم و فهم حمل کـرده انـد, یـعنى علم شریعت و فهم حقیقت , پس منعم علیهم نبود جز حضرت سیدمختار و اهل بـیـت آن بـزرگـوار ـعـلـیه وعلیهم صلوات اللّه الملک الجبارـ که حق تعالى , ایشان را به این دو صفت بیاراست , تا از معلم مکتب وما ینطق عنالهوى ((۱۰۷)) بیاموختند و آموخته را فهم فرمودند و مـومـنـان بـدیـن دعـا ثـبـات ورسوخ طلبیدند بر طریق متابعت سید ابرارو اهل بیت اطهار او ـصـلـوات اللّه عـلیهم اجمعین ـ که به حقیقت متابعان طریقت او, ایشان بودند و از این است که در مـعـانى از نبیر منقول است که : انعمت علیهم شیعه علیبن ابى طالب ـصلوات اللّه علیه وعلى اخیه وعـلـى زوجته وبنیه ـ مى باشند, زیرا که ایشان جماعتیند که حق سبحانه , منت نهاده به ایشان به ولایـت على بن ابى طالب ـصلوات اللّه علیه ـ و متابعت آن حضرت و فرقه ناجیه که در حدیث واقع شده و ازهفتاد و دو فرقه هالکه , مستثنى گشته , ایشانند.

و در تـفـسـیر امام از امیرالمومنین (ع ) مروى است که منعم علیهم , چهار طایفه اند که در این آیه مـذکـورنـد کـه ومن یطع اللّه والرسول فاولئک مع الذین انعم اللّه علیهم من النبیین والصدیقین والـشـهـدا والـصـالحین وحسن اولئک رفیقا ((۱۰۸)) و دربعضى تفاسیر مسطور است که مراد سه طـایـفـه اند: اهل نبوت و ارباب هدایت و اصحاب اجتبا که در این آیه مذکورندانعم اللّه علیهم من الـنـبـیـیـن مـن ذریـه آدم ومـمـن حـمـلـنـا مع نوح ومن ذریه ابراهیم واسرائیل وممن هدینا واجتبینا ((۱۰۹)) .
وبـرخـى گـفـتـه انـد که منعم علیهم ملائکه اند, وجمعى برآنند که مراد از طایفه منعم علیهم , مـومـنـانـنـد کـه حـق تعالى وتقدس منت نهاد بر ایشان به ایمان و دلهاى ایشان را از زیغ و میل محافظت فرمود و دولت ثبات و استقامت در دنیا به راه راست به ایشان کرامت فرمود.

و بعضى منعم علیهم آنانى را گویند که حق تعالى و تقدس نعمت طاعت و عبادت بدیشان ارزانى داشته .
بدان که انعام عبارت است از ایصال منفعت به غیر جذب منافع ودفع مضرت , زیرا که رسانیدن نفع کـه جـهـت دفع مضرت باشد, چون رشوت دادن به ظلمه و اعوان او, یا آن که جهت جذب منافع بـاشـد, چـنانکه مثلا تاجرى به بندگان خود نفع رساند و متاع دهد تا بفروشند و سود کنند, آن را انعام نگویند.
پس بر این تقدیر منعم حقیقى جز حق سبحانه نبود که نعمت دادن او به بندگان بى غایله غرض و شایبه عوض باشد,چون نعمتها همه از اوست که ومابکم من نعمه فمن اللّه ((۱۱۰)) , پس انعامها نیز از او بود.

و اگر به صورت , انعامى از مخلوق وجود گیرد, در حقیقت از خالق است که ایجاد آن نعمت کرده و اراده انعام , در دل منعم پدید آورده و منعم علیه را لباس استحقاق پوشانیده , واگر اینها نبودى , به هیچ وجه آن انعام , وجود نگرفتى و انعام الهى موقوف بر وجود منعم علیه نیست , چه هنوز که او را وجـودى نـبود, فیاض على الاطلاق عمت نواله به انعام عمیم از تنگناى عدمش به ساحت وجود رسانیده و نعمت حیات که اصل جمیع نعمتهاست بدو ارزانى فرموده ,

شعر:.

من نبودم که نعمتم دادى
وزعدم این طرف فرستادى

وین زمان هم درین سراى هوس
دمبدم نعمتم تو بخشى و بس

اى عـزیـز نـعمت در نزد محققان لذتى است صافى از شوایب محنت وعنا و خالى از کدورت توهم زوال , کـه اگـر چـنـین نباشد تصور عنا که از عقب نعمت آید, لذت او را سلب خواهدکرد و تخیل مـحنتى که یاد کردید در دنیا وجود ندارد,چه نعمت دنیوى مشوب به محنت است و شرب لذتش ممزوج به زهر مشقت , باهر مسرتى مضرتى است و با هرنوش محبتى , نیش محنتى .

یکى گفته که نعمت اعم است از آن که عقل او را پسندد وطبع او را کاره شمارد, یا آن که مرضى طبع بود و عقل از آن کراهت دارد.
اول چون مجاهدات و ریاضات که نعمتهاى حق است , وحق سبحانه خواص خود را بدان اختصاص داده و چون بلایا و رزایا که انبیا و اولیا به آنها مبتلا شده اند و آنها را از جمله اعظم نعما شمرده اند, چـنـانـچـه دراخـبـار آمده که اذا بلغ العبد حقائق الیقین فالبلا عنده نعمه وثانى چون نعمتهاى ناپاینده آمیخته به محنت که در این عالم است .
در انـوار مـسـطـور است که اگر چه نعم الهى از حد حصر تجاوز نموده , اما در دو جنس انحصار یـافـته :

اول نعیم دنیوى وآن دو قسم است : موهبى و کسبى , موهبى نیز دو قسم باشد: روحانى و جـسـمانى , روحانى چون روح لطیف در بدن کثیف و جسمانى چون بدن و قوى وهیات عارضه بر آنها.

امـا کسبى , تزکیه نفس است از اوصاف ذمیمه و اخلاق رذیله و تحلیه آن به ملکات فاضله وغیر آن از عادات مستحسنه .
قـسم دوم : نعمتهاى اخروى و اصل آن غفران الهى و رضوان پادشاهى است و جاى یافتن در اعلى علیین با ملائکه مقربین , ابدالابدین .
و مـراد از انـعـام در ایـن آیـه , قـسم اخیر بود و آنچه وسیله نیل این نعمت باشد از اموال و اسباب دنیوى , همه از قسم اخروى است , چنانچه از آن حضرت منقول است که الدنیا مزرعه الاخره .

یکى از بزرگان گفته که : مراد از نعمت در این آیت , نعمت خاص است که مراو را صورتى و روحى و سـرى اسـت و حـکم هریک از اینها در یک مرتبه از مراتب ثلاثه دنیا و آخرت , و واسطه که آن را بـرزخ ‌خـوانـنـد جـارى اسـت , صـورت آن نعمت اسلام و اذعان است که تعلق به ظاهر دنیا دارد, وروحـش ایـمـان و احـسان است که ایمان متعلق به باطن دنیا بود, و حکم احسان جارى بر برزخ باشد, اما سر آن نعمت , توحید و ایقان است که حکم او خاص باشد به آخرت .

وجمعى این نعمت را نعمت عشق دانسته اند و گویند حاصل این دعا آن بود که بنماى ما را راهى که در آن ترس و بیم نباشد و آن راه جز راه عاشقان و دوستان نبود.الا ان اولیا اللّه لاخوف علیهم ولاهم یحزنون ((۱۱۱)) .

و ایـن نـیـز گـفـتـه انـد که منعم علیهم کسانیند که ایشان را از ایشان فانى ساخته به خود قایم گـردانـیـده , تـا در راه بـه هیچ دام وقیدى بازنمانند, و مرکب همت را به فضاى منهاج مسرت و ابـتـهـاج رانـند, و شناسا گردانید ایشان را به کمین گاه مکایدشیطانى و روشن ساخت برایشان دامهاى خیالات نفسانى , تا به برکت این معرفت , از مخاطرات طریق و مخافات رهگذر حذر نموده , به سلامت به سر منزل کرامت نزول فرمودند.

صـاحـب کـشـاف جهت اطلاق نعمت را در این آیه چنین دانسته که تا شامل باشد همه نعمتها را, بـراى آن کـه هـرکـه را حق سبحانه , به نعمت اسلام منعم گردانید, هیچ نعمتى نماند که به وى ارزانى نداشته , چه این نعمتى است مشتمل بر همه نعمتهاى جاویدى و این مخصوص به اهل ایمان است و بس , کافر و منافق را شامل نباشد.
گروهى برآنند که منعم علیهم , شاکرانند, چه نعمت بدون شکر باقى نمى ماند و فى الحقیقه شکر نـعـمـت نعمتى است ازهمه نعمتها عظیمتر و بزرگتر, و نزد محقق , شکر نعمت بر طلب نعمت , مقدم است ,

 

شعر:.

گرم نعمتى دادخواهى نخست
ه شکر خودم ده زبانى درست

بـدان کـه کـامـلـتـرین نعمتها, نعمتى بود که از منعم علیه , سلب نشود و پیوسته از آن بهره مند گـردد, پـس عـنـایـت ازلـى بندگان را تعلیم مى دهد که چون راه راست منعم علیهم را از من درخـواسـت نـمـودیـد, کـه آن راه راسـت اهـل بیت [ باشد, نیز به زبان تضرع از هادى توفیق من درخـواهـید که نعمت را بر شما تمام گردانم و شما را از روش بیگانگان نگاهدارم , و از آشنایى به بـیـگـانـکى نیفکنم واز سرچشمه زلال وصال به بادیه هجران و حرمان نیندازم که : غیر المغضوب علیهم ولاالضالین .یعنى ما را از آنها نگردان که ایشان به خود بازگذاشتى وغضب و خشم خود بر ایشان واقع ساختى , تا به تیغ هجران خسته و به قید طرد و حرمان , دل بسته شدند,

شعر:.

زخود زائى تبه شد کار ما را
خداوندا به خود مگذار ما را

بـنا بر قرات مشهور, غیر را به کسر را تلاوت نموده اند و علت کسره را سه وجه فرموده اند:

یکى آن که غیر را بدل ازضمیر علیهم دانسته اند.

دوم آن که او را بدل از الذین گرفته اند و این مذهب ابوعلى است , پس دراین صورت که او را بدل گیرند, معنى را چنین گویند که منعم علیهم کسانیند که از غضب و ضلال , سالم مانده اند.

سـوم او را صـفـت الذین دارند و این قول سیبویه است , در این صورت مفهوم آیه این بود که منعم عـلـیهم غیرالمغضوب علیهم ولاالضالینند, یعنى آنانیند که جمع نموده اند میان نعمت مطلقه که نـعـمـت ایـمـان است و میان سلامت از غضب وضلال که علامت گمراهان است , وجهت صحت صـفتیت غیر را براى معرفه دو چیز دانسته اند, یکى آن که موصولى که معهود از او مقصود نباشد, جـارى مـجـراى نـکـره شـمـرده انـد, مـثـل مـحـلى به لام در ولقد امر على اللئیم یسبنى و در انـى لامـربـالرجل مثلک فیکرمنى , دیگر آن که غیر را از جهت آن که اضافه شده به چیزى که ضد واحد دارد, معرفه دانسته اند, چون علیک بالحرکه غیرالسکون , که غیرالسکون را معرفه گرفته اند, جهت آن که ضد واحد دارد که حرکت باشد.
اما آنانى که غیر را بدل دانند, احتیاج بدین تاویلات ندارند, زیرا که نکره بدل معرفه , واقع مى شود.
و بنابر روایت ابن کثیر که به نصب غیر قرات کرده نیز, سه وجه فرموده :.
اول آن که او را منصوب دانسته بر حالیت از ضمیر علیهم و عامل حال را انعمت گرفته .
ثـانى آن که نصبش را به سبب استثنا گفته و استثنا را منقطع دانسته , زیرا که مغضوب علیهم از جنس منعم علیهم نباشد.
ثالث آن که منصوب به اضمار اعنى داند.

کلمه غیر در کلام بر سه وجه آید:

اول به معنى مغایرت که در پارسى به معنى , جز باشد.
دوم به معنى لا, که پارسى آن , نه بود.
سوم به معنى الا که در پارسى , مگر آید, و در این جا صلاحیت هرسه معنى دارد و مغایرت , گاه در ذات بود و گاه دروصف , و در این مقام هر دو را شاید.

امـا غـضـب حـرکتى بود نفس را که مبدا آن از روى انتقام باشد, و این حرکت چون به عنف اتفاق افـتـد, آتـش خشم افروخته شود و در دل به مثابه اى که خون او در غلیان آمده , دماغ وشریانات از دخـانـى مـظـلـم مـمتلى گردد و عقل نورانى که کارفرماى وجود است , به سبب آن دود تیره و محجوب شود و افعال او روى به ضعف نهد.
و حـکـمـا گفته اند: بنیه انسانى در وقت خشم چون تنورى بود که مملو از آتش و دخان باشد, بر وجـهـى که از آن جز شعله و فریاد آتش و غلبه و التهاب او چیزى معلوم نشود و مضمون حدیث ان الـغـضـب من الشیطان وان الشیطان خلق م ن النار بر قول این طایفه حجتى است قاطع و برهانى ساطع .

و در حـدیـث دیـگـر آمده که بپرهیزید از غضب که آن جمره اى است افروخته شده در دل آدمى , نـمى بینید انتفاخ اوداج خشمناک را, یعنى برآمدن رگهاى گردن اورا که آن از کثرت دود آتش دل است که از بخارثوران دم قلب , به ظاهر بدن سرایت نموده است , و نمى نگرید سرخیهاى چشم خـشمگین را که آن از اثر حرارت دل است و شعله زبانه آتش او, پس غضب به اصطلاح اهل دانش غلیان دم قلب و هیجان اوست در وقت انتقام کشیدن .

و ایـن صفتى است به غایت مکروه و تنزیه جناب واجب الوجود, از آن صفت واجب است , پس چون حـق تـعـالـى صـفـت غضب را بر خود اسناد فرموده , کما قال : وغضب اللّه علیهم ((۱۱۲)) و این جا مـى فـرمـاید: غیرالمغضوب علیهم ,پس غضب را بر وجهى تاویل باید کرد که اسناد آن به حضرت عزت صحیح باشد.بعضى از علما مطلقا در بیان این نوع صفات شروع ننمایند و به ظاهر ایمان آورده , تفتیش حقیقت مـعـانـى آنها نکنند, اماجمع محققان گویند که : چون از این قبیل صفات را به خدا نسبت دهند, مراد منتهى و غایت بود در این جا اراده انتقام است از عاصیان و سخت گرفتن طاغیان و یاغیان .

در تـیـسیر آورده که غضب ربانى تحقیق وعید است , یعنى مواعیدى که در باب کفار و فجار وارد شده , به وفا رسد.
دیگرى گفته که غضب الهى , دریدن پرده هاست وبه آتش عذاب کردن به سبب کرده ها.
در بـحـر الـحقایق نقل کرده که : غضب جنسى است از عقوبت که ضد رضا و مخالف اوست , هرجا رضـا خیمه زند,شحنه غضب از آن جا رحلت کند, رضاى بى غضب , جز اهل بهشت را نخواهدبود و خـوشـنـودى صـافى از خشمناک ,جز در فردوس برین روى نخواهدنمود, چنانچه در حدیث وارد شـده کـه چـون مـومـنـان در منازل علیین اخوانا على سررمتقابلین قرارگیرند, نداى از بطنان سـرادقـات کـبـریـائى در رسـد که یا اهل الجنه , به یک بار فریاد از نهاد مستمعان برآید که ,لبیک وسـعـدیک , حضرت عزت از غایت دلنوازى و الطاف وذره پرورى فرماید: که : هل رضیتم آیا راضى شـدیـد؟
گـویند:خداوندا چه بوده است ما را که راضى نباشیم ؟
و حال این که بهشت را به ما عطا کـردى و رویهاى ما را سفید ساختى وترازوى اعمال نیکوى ما را گرانى دادى , چه ماند از مراسم کـرم کـه بـه ما ارزانى نداشتى , کدام است از وظایف نعم که درباره ما فروگذاشتى ؟
حق سبحانه گـویـد کـه از ایـن همه نعمتى عظیمتر ودولتى جسیمتر, در خزاین خود مخزون گردانیده ام تا امـروز نـثار شما کنم , گویند الهى آن نعمت کدام است و آن دولت پایدار را چه نام است ؟

خطاب مـسـتطاب در رسد که امروز خوشنودى خود را بر شما فرود آورم و طغراى عزت شما را به توقیع شـرف تـوشیحى بخشم که ابدالابدین از رقم خشم وسخط محفوظ ماند, و روضه رضا از آثار ربیع شاداب گشته به آسیب خزان غضب و جفاپژمرده و بى تاب نگردد.
در جواهرالتفسیر آورده که بعضى گویند: غضب نکوهیدن عاصیان باشد بر کردارهاى زشت ایشان و غـضـب الـهى به عصات مومنان نرسد, بلکه به کافران و دیوان لاحق گردد و در این جا بشارتى اسـت کـه مـجـرمـان امـت پیغمبر آخرالزمان ر را گرچه بعضى از ایشان را روز جزا به دوزخ برده فراخور گناه عقوبت کنند, اما از مذمت تقریع وسرزنش توبیخ سالم مانند و کردارهاى زشت ایشان را على رووس الاشهاد, جهت کرامت سید ابرار ـعلیه وعلى آله افضل الصلوات والتحیات ـ فضیحت نـخـواهـندساخت , چنانچه در اخبار آمده که حضرت سید اخیار ـعلیه وعلى آله صلوات اللّه الملک الـجـبـارـ از حـق سـبـحـانـه درخواست که حساب امت به دست من باشد, حق سبحانه و تعالى فـرمـود:سـبب چیست ؟

آن حضرت عرض کرد که : غرض آن است که محاسبان ملائکه و حاضران عرصه نشور, به گناهان ایشان اطلاع نیابند که اظهار آن موجب شرمندگى من باشد,خطاب آید کـه : اى سـیـد تـو مـى خـواهـى کـه فرشتگان و سایر خلقان بر جرایم ایشان مطلع نشوند, من نیز مى خواهم که تو بر آنها وقوف نیابى , شاید دل نازکت طاقت آن گرانیها نیارد,

شعر:.

گر تو مى خواهى که کس را در جهان
از گناه امتت نبود نشان

من چنان مى خواهم اى عالى گهر
کز گنه شان هم تو را نبود خبر

تو نیارى تاب آن چندان گناه
امت خود را رها کن با اله

تو بنه پا ازمیان رو بر کنار
امتان خویش را با من گذار

و عـلـیـهم در محل رفع است , زیرا که نایب مناب فاعل است و لا را بصریون زایده دانند که تاکید مـعـنـى نـفـى کـه بـر غیرمندرج است , مى کند و بر این تقدیر, آیه این بود که لاالمغضوب علیهم ولاالضالین .
امـا کـوفیون لا را دراین جا به معنى غیر گویند وغیرالضالین قرات کنند و ضلال در اصل لغت به معنى هلاکت و نابودشدن است , ودر این جا به معنى غوایت و عدول ازطریق مستوى عمدا او خطاا که به معنى اصطلاح اوست ,حمل کردن انسب .
اغلب مفسران برآنند که مراد از این دو فریق , یهود و نصارى اند, چنانچه خواجه عالم ر فرمودند که : مغضوب علیهم ,یهودند و ضالین نصارى .
ومـویـد ایـن سـخن آن است که حق تعالى در قرآن , یهود را حکم به غضب فرمود که من لعنه اللّه وغضب علیه ((۱۱۳)) ونصارى را نسبت به ضلالت داد که قد ضلوا من قبل ((۱۱۴)) .

و جناب امیر برره و قاتل فجره , یعسوب دین و امام مسلمین , فرماید که : مغضوب علیهم وضالین از اهل کفر و شرک نیزداخل یهود ونصارى اند.
و بـبـایـد دانست که هریک از این دو فرقه موصوف به صفت غضب و ضلال هستند و در قرآن حق سـبـحـانه , این هر دو گروه را بدین دو صفت متصف داشته , پس فایده تخصیص یکى از ایشان به غضب و دیگرى را به ضلال , جمعى چنین دانسته اند که مغضوب علیهم هرگز به مرتبه رضا نرسد, و آن را که خشم حق دریافت , خوشنودى بدو راه نیاید, و این حسب الحکم جهودان است که هرگز مـسـلمان نشوند و شرف ایمان بدیشان نرسد, اما گمراه امکان آن دارد که به راه آید و این مناسب حال ترسایان است که طبعا با اهل اسلام مایلند.

و در اخبار آمده که چون مسیح (ع ) درآخرالزمان از آسمان نزول نماید, ترسایان را به دین محمدر و شریعت او دعوت فرماید و ایشان به ملت اسلام درآیند.
و بـرخـى نکته را چنین گفته اند که : جهت غلبه استحقاق و کثرت قابلیت هریک از صفتین تواند بـود مـر هـریک را ازفرقتین , اما تخصیص یهود به غضب براى غلو ایشان است در تمرد و معانده و تـعـصـب و مـکـابره و تجاوز از حد ادب وحرمت نسبت با حضرت تعالى شانه که مى گفتند یداللّه مـغـلوله ((۱۱۵)) ولاف مى زدند که ان اللّه فقیر ونحن اغنیا ((۱۱۶)) , وتخصیص نصارى به ضلالت , بـراى آن اسـت کـه ایـشـان احـکام تورات مى دانستند و آیات انجیل مى خواندند و بعضى از ایشان سـوره هـاى فـرقـان اسـتـمـاع مـى کـردنـد و بـا وجـود دلالـت ایـن سه کتاب , از طریقه ان اللّه ثـالـث ثـلاثـه ((۱۱۷)) نـمـى گـذشـتـنـد, و از گفتار ان اللّه هو المسیح ابن مریم ((۱۱۸)) دست بـازنمى داشتند, و این غایت گمراهى ونهایت بى راهى است , با آن که بعضى دیده و جمعى شنیده بـودنـد کـه عـیسى (ع ) مى خورد و مى آشامید و مى رفت ومى آمد و مى آرامید, همچنان در ضلال صرف بوده , به ربوبیت او قائل بودند.

صاحب تیسیر مى گوید که : مغضوب علیهم , معاندان اهل کتابند و ضالین , مقلدان ایشان , معاندان بـه مـکـابـره , حـق مى پوشیدند و در تغییر و تبدیل و تحریف سخنان درست و راست مى کوشیدند وعلوم خود را سرمایه جاه و منصب مى ساختند, وبه مکر و حیله و غدر و خدیعه , کوتاه نظران تقلید را در دام فریب مى انداختند و مقلدان , پیروى ایشان مى نمودند و از سر کار و حقیقت حال , بى خبر بودند و در کمند اضطراب شیاطین افتاده , متابعت مقتدایان بیراه وپیشوایان دور انتباه مى کردند, و مـانـند نابینایان در یکدیگر آویخته در بادیه حیرت , راه به قدم جهل مى پیمودند,وفى الواقع اهل تـعـصـب و تـقلید, بدترین اشرار و ناکس ترین فجارند, متعصبان حق دانند و نهان سازند, مقلدان ندانند وبه دانستن نپردازند.

و برخى حمل کنند مغضوب علیهم را بر هر که خطا کند در اعمال ظاهر, یعنى فاسقان و فاجران , و ضالین را بر هر که خطا کند در عقیده , چون بیدینان و مبتدعان .
در عـرایـس آورده کـه : مغضوب علیهم , رانندگان از شوارع عبادت و ضالین مفلسانند از نفایس علم و معرفت .

در حـقـایـق مـذکور است که : مغضوب علیهم جمعى بى شرمانند که از لوازم حسن ادب , دانسته انحراف مى نمایند وضالین گروه غافلانند که زنگار غفلت را از آیینه دل نمى زدایند.

در بـحـرالحقایق مسطور است که : مغضوب علیهم آنانیند که بعد از نور ظهور در ظلمت گرفتار شـدنـد, و پس از سلامتى بر ساحل سرور, در گرداب محنت افتادند و ضالین کسانیند که به قید فسق و فجور گرفتارند, و از توبه وانابه به حضرت غفور غافلند.

و ایـن نـیـز گـفـتـه انـد که : فرقه اول مستهلکانند در بوداى متابعت شیطان , و طایفه ثانى دور ماندگانند از شوارع متابعت رحمان .

و بـعـضـى گـفـتـه اند که : گروه اول کافرانند که حق مى شناختند و به ظاهر پنهان مى کردند, وجماعت ثانى منافقانند که در صورت , اقرار مى کردند و به باطن منکر بودند.
جمعى از محققان برآنند که آدمى را سه قوت است :.

اول مـلکى که بدان تحصیل علم و معرفت نموده , طاعات وخیرات را مرتکب گردد و از ملاهى و مـنـاهـى مجتنب باشد,کارفرمایان این قوت مواید عواید انعمت علیهم , براى ایشان مهیا و حاصل باشد.

دوم غضبى و آن را سبعى نیز گویند, معدن حقد و کبر و ظلم و تفاخر و امثال آنها بود, مطاوعان این قوت نشان مغضوب علیهم در شان ایشان صادق آید.

سوم قوت شهوى که بهیمى نیز خوانند, و او منشا بطالت و کسالت خورد و خواب و استیفاى لذات بـود, مـتـابعان این قوت , اهلیت و صفیت ضالین , مناسب حال ایشان مى نماید, زیرا که از ذروه عز انسانى به حضیض ذل حیوانى که محض جهالت و عین ضلالت است , تنز ل نموده اند وفى الحقیقه منعم علیهم , شیعیان على بن ابى طالب (ع ) که مستمسک ((۱۱۹)) به کتاب خدا و عترت پیغمبرند, ومغضوب علیهم اهل بدعتند, وضالین تارکان شریعت , هر سینه اى که به نور ولایت آراسته نباشد, تیره است و هر دیده اى که به کحل متابعت اهلبیت حضرت رسالت ر مکحل نشود,ضعیف و خیره .

در اخـبار آمده که فردا, درانجمن قیامت و مجمع سیاست که اهل عرصات مدهوش وحیران , و از فزع محشر گریان ونالان باشند, ناگاه شخص نورانى , سروپا همه نور و سراسر همه فیض وسرور, بـیـرون خـرامد و تجلى فرماید, لمعه عالم افروز جمالش بر ارباب کمال افتد, و نسیم راحت بخش وصالش , به مشام اهل اسلام رسد, همه خوشوقت شده در طرب آیند و گویند: خدایا این چه کس است ؟

خطاب آید که این سید ما و پیغمبر شمامحمد بن عبداللّه است ر هرکه درراه شریعت متابعت او و اهـل بـیـت او نـمـوده , به همراهى او قدم امن در سراپرده عزت نهد, وهرکه از طریقت ایشان بیگانه و با غیر ایشان هم خانه بود, منزل خود را در دوزخ داند.
اى عـزیـز این سوره گنجى است مشحون به جواهر معارف و مملو از نقود حقایق و عوارف , و این گـنـجى بود که همه انبیاطالب آن بودند, اما نصیب حضرت پیغمبر ما محمد مصطفى ر و امت او شـد, جواهر معانى صدور چهار کتاب آسمانى را در صدوچهار سوره قرآنى ودیعت نهاده اند, و همه آنها را در فاتحه مندرج ساخته اند, و به خاتم انبیا فرستاده اند.

صـحـایـف آدم , مـشـتمل بر علم اسما بود که در این جا, بسمله از آن خبر مى دهد, وصحف شیث منطوى بر بخششهاى الهى و نعمتهاى نامتناهى که الحمدللّه , بیان آن بخششها ونعمتها مى کند, و در کـتـب ادریـس (ع ) ذکـر رحمت و عنایت حق سبحانه مذکور بود که از الرحمن الرحیم , مفهوم مى شود, و صحف ابراهیم (ع ) بر بیان معاد و کیفیت حشر و بعث اشتمال دارد که از مالک یوم الدین سر معاد موضح مى گردد.

و در تـورات موسى (ع ) احکام عبادت و تکالیف شاقه , مسطور شده که از ایاک نعبد وایاک نستعین , خبر تکالیف تورات به صحت مى رسد, و زبور داوود(ع ) از احکام خالى افتاده , و دراو شرح راه راست و وصف مرتبه توحید مودى گشته که اهدناالصراط المستقیم , کشف اسرار توحید مى نماید.واکـثـر انـجـیـل به رفعت حضرت احمدى ر و مدح دوستان آن حضرت محتوى بوده که از صراط الـذین انعمت علیهم , ستایش اولیا که در انجیل است , به خاطر مى گذرد و مذمت دشمنان ختم پـیـغـمـبـران و اهـل بیت او در بیشتر از سور قرآن وارد شده , و همه آنها از غیر المغضوب علیهم ولاالضالین به فهم درمى آید, پس مجمع لطایف همه کتاب الهى این سوره است .

در لـطایف مذکور است که : گنجى که پادشاهان ذخیره نهند یا جواهر باشد یا غیر جواهر, آنچه از جـواهـر قـیـمتى غالبا درگنجینه ایشان بود, هفت است : یاقوت رمانى , ولعل بدخشانى , والماس بـیـکـانـى , وفـیروزه رخشانى , ومرواریددرخشان , و زمرد ازهر, وزبرجد اخضر ونمودار این هفت گـوهـر در گـنـج خـانه فاتحه هست , کلمه بسمله نمودار یاقوت است , و یاقوت از همه جوهرها بـاقیمت تر باشد, و نام خداوند از همه چیز عزیزتر است , آتش بر یاقوت کارگر نباشد, وبه گوینده این نام خجسته فرجام نیز شعله دوزخ ضرر نرساند.

الـحـمـدللّه , نـمودار لعل است , چنان که لعل , دل را تقویت کند, شکر الهى نیز شاکران را به مزید نعمت تربیت فرماید.الـرحـمـن الرحیم , نمونه الماس است , والماس همه سنگها را بتراشد, رحمت نیز همه گناهان را محو کند.

مـالـک یـوم الدین , نشانه مروارید است , قطره باران مدتى در جوف صدف انتظار کشد تا روزى از خـلـوتخانه بحر به ساحت ظهور آید و شایسته تاج سلاطین گردد, قطره دل مومن نیز در صدف سـیـنه بسى وقت مترصد باشد, تا در وقت بعث از دریاى قبر به ساحل حشر شتابد و مالک روز جزا آن را منظور عنایت سازد.
ایـاک نـعـبد وایاک نستعین , نمودار فیروزه است , خاصیت فیروزه فرح دل وروشنایى چشم باشد, طـرب حـقیقى دلهاوروشنى دایمى دیده ها در عبادت حق سبحانه واستعانت از اوست , چنان که سرور بشرر فرماید: قره عینى فى الصلاه .

اهـدناالصراطالمستقیم , مانند زمرد است , زمرد چشم افعى را کور گرداند, زمردهدایت نیز دیده افعى هواى نفس که زهر الحاد, آب زخم اوست , روشنى نگذارد.
وصـراطـالـذیـن تـا آخر, نمونه زبرجد است , و در زبرجد دو خاصیت یافته اند: اگر در دهن نهند, تشنگى بنشاند و اگر به بازو بندند, از شر دشمن ایمن باشند, این جا نیز ذکر صفت اولیا و صحبت ایشان , عطش طلب را تسکین دهد, و تقریرمذمت اعدا و تبرا ازیشان , دشمنان را منکوب و مخذول سازد.

اما آنچه از غیر جواهر از نفایس در خزاین سلاطین یافت شود, آن نیز در اغلب هفت بود: تریاق اکبر, و اکسیر احمر, وزر خالص , ونقره پاک و عطریات لطیف و البسه نیکو واسلحه زیبا, در این گنج نیز فـیـض بـسـم اللّه الـرحـمـن الـرحیم تریاق همه زهرهاى بدعت و ضلالت است , ونتیجه الحمدللّه ربالعالمین اکسیر کمال نعمت است , برکت الرحمن الرحیم زرتمام عیارکان محبت است , سر مالک یوم الدین نقره خالص بوته عنایت است , رایحه ایاک نعبد وایاک نستعین عطرمشام سالکان عبودیت است .
شعار اهدناالصراطالمستقیم , لباس اهل تقوا وزهاد است .

سپر و جوشن صراط الذین انعمت علیهم سلاح اهل رحمت است .تیر و سنان غیر المغضوب علیهم ولاالضالین دفع کننده ارباب مخالفت است .اى عـزیز گنجهاى صورى دنیاوى , معیوب وفانى باشد و جواهرهاى معنوى قرآنى , باقى ومرغوب بود.

و گـفته اند پادشاهى پادشاهان را هفت گنج است که خلق از آن خبر دارند:

اول گنج نعمت که کافه مخلوقات از میان آن تربیت یافته اند.
دوم گنج رحمت که مفلسان بازار خطا و غفلت به امید آن , کیسه هاى آرزو دوخته اند.
سوم گنج عدالت که براى انعام مظلومان وانتقام ایشان از ظالمان ذخیره نهاده اند.
چهارم گنج عصمت که اهل عبـادت به استظهار آن به سرمنزل نجات رسیده اند.
پنجم گنج هدایت که راهروان طریق ایمان و اتقان , توشه راه نجات از آن ساخته اند.
ششم گنج ولایت که خلعت نوازش دوستان در او آماده کرده اند.
هـفتم گنج هیبت است که وظیفه دشمنان , بدان حوالت نموده اند ونقد هر گنجى از این کنوز, در سبعه آیات فاتحه توان یافت :.
الـحـمـد للّه رب الـعالمین گنج نعمت است الرحمن الرحیم گنج رحمت است مالک یوم الدین گـنـج عـدالـت است ایاک نعبد وایاک نستعین گنج عصمت است اهدناالصراط المستقیم گنج هدایت است صراط الذین انعمت عل یهم گنج ولایت است , غیر المغضوب علیهم ولاالضالین گنج هیبت است .

گنج اول نصیب حامدان آمد, گنج ثانى بهره راجیان شد, گنج ثالث قسمت خائفان افتاد, گنج رابـع ذخـیـره مـتوکلان مقررشد گنج خامس به طالبان رسید, گنج سادس , حصه آشنایان آمد, گـنـج سابع بخش بیگانگان داد, باز هریک از اینهامشتمل بر صدهزار گنج باشد از کنوز سعادات سرمدى , محتوى بر نقود حقایق ازلى و ابدى , و تا کس مفتاح این کنزهاکه عبارت از صفاى جان و دل , و فـناى تعلقات آب و گل است , به دست نیارد, از مکنونات این خزاین و مخزونات این دفاین , جز نام بهره نیابد,

شعر:.

اى پسر در ملک معنى گنجهاست
لیک با آن گنجها یک اژدهاست

کژدم آتش فشان زهر بار
مى رماند طالبان را زان دیار

گنج خواهى اژدها را دور کن
جان خود را از هوا مهجور کن

اژدها چون رفت گنج آید پدید
بى فنا در گنج کى خواهى رسید

این فنا خود گنج نقد است اى فتى
بى فنا ناید به کف نقد بقا

در عـیـون و تـفـسـیـر امـام (ع ) از جـنـاب صـادق (ع ) از پدران بزرگوارش الى امیرالمومنین و امام المتقین ـ صلوات اللّه وسلامه علیه وعلى اخیه وزوجته وبنیه ـ نقل فرموده که شنیدم از رسول خدار که فرمود:.
قالاللّه تعالى عز وجل : قسمت فاتحه الکتاب بینى و بین عبدى , ونصفها لى ونصفها لعبدى , ولعبدى مـاسـال , یـعنى حضرت عزت گفت که : بخش کرده ام فاتحه را میان خود و بنده خود به دو نیمه , یک نیمه از آن من است و نیمه دیگر ازآن بنده من , و بنده مراست آنچه از من درخواهد.

پـس آن حـضـرت ر فـرمـود که : چون بنده گوید بسماللّه الرحمن الرحیم حق سبحانه جل جلاله فـرمـایـد کـه بنده من ابتدانمود به اسم من , و سزاوار است بر من که تمام گردانم امرهاى او را و مـبـارک سـازم بـر او حالهاى او را, و چون گوید الحمدللّه ربالعالمین حق تعالى و تقدس گوید: سـتایش نمود مرا بنده من و دانست که جمیع نعمتها از من است و اندفاع بلایا ازاو به فضل و کرم مـن اسـت , پس اى گروه ملا اعلى , شما را شاهد مى گیرم بر این که چنان که نعمت دنیا را به او بـخشیدم ,نعمت آخرت را نیز به او عطا فرمودم , وچنان که بلاهاى دنیا را از او دور ساختم , او را از بـلاهـاى آخرت نیز محفوظداشتم , وچون گوید: الرحمنالرحیم خداوند کریم فرماید که شهادت داد, بـنـده من بر این که من رحمان و رحیمم , پس شما را شاهد مى سازم بر این که نعمت را بر او بـسـیار کنم و از عطاهاى خود نصیب او را کامل گردانم , وچون گوید مالک یوم الدین فرماید که شاهد باشید شما بر این که چنان که بنده من اعتراف نمود که منم مالک روز جزا, آسان گردانم بر اودر آن روز حـسـاب او را و قـبـول فرمایم حسنات او را وعفو کنم سیئات او را, چون گوید ایاک نـعبد, فرماید: بنده من راست گفت و به عبادت من مشغول است , شاهد باشید که او را ثواب دهم کـه هـمـه آن کسانى که در عبادت , مخالفت او نموده اند حسرت برند, چون گوید ایاک نستعین , فرماید:.

ازمن طلب اعانت کرده و به من ملتجى شده , شاهد باشید که در امر او اعانت اوکنم و در شداید به فـریاد او رسم , و درنوایب دست او را گیرم و چون گوید اهدناالصراطالمستقیم تا آخر آیه , فرماید که از بنده من است , و مراو راست هرچه خواهد و به او کرامت کنم , هرچه آروز دارد و ایمن گردانم او را از هرچه ترسد.
عـزیـزى فـرمـوده کـه : چنانچه این حدیث به فضیلت فاتحه دلالت دارد, دلیل شرف این امت نیز هـسـت , چـه نفرموده که بخش ((۱۲۰)) کردم با جبرئیل و میکائیل یا غیر ایشان از مقربان و امتان سـایـر پیغمبران ـصلوات اللّه علیهم اجمعین ـ بلکه این سوره را به امت پیغمبر آخرالزمان فرستاد و فـرمـود که بخش کرده ام ((۱۲۱)) میان خود و بندگان خود, و ایشان را بنده خود خواند وتشریف بندگى واضافه عبدى نه شرفى است که مزیدى بر آن تصور توان کرد,

شعر:.

بنده خویشتنم خوان که به شاهى برسم
مگسى را که تو پرواز دهى شاهینست

شـیـخ نـجـم گفته که : فاتحه مشتمل است بر حقایق مراتب ربوبیت و مراتب عبودیت ,

اما مراتب ربوبیت ده است :.

اول مرتبه ذات , وآن مدلول اسم اللّه است .
دوم مرتبه اسما و آن مفهوم لفظ بسم است .
سوم مرتبه صفات ورحمن ورحیم بر آن دال است .
چهارم ثنا والحمد عبارت از آن است .
پنجم الوهیت , و اللّه اشاره بدان است .
ششم ربوبیت و آن از رب العالمین , مستفاد مى گردد.
هفتم مالکیت , و از ملک یوم الدین معلوم مى شود.
هشتم معبودیت , ایاک نعبد متضمن آن است .
نهم هدایت , اهدنا متکفل بیان آن است .
دهم انعام ازلى , که انعمت علیهم مشیر بر آن است .

و مـراتـب عبودیت نیز ده است , معرفت مراتب مذکوره واقرار به ربوبیت حق و اعتراف به عبودیت خود, ومحتاجیت ,وعبادت , واستعانت , ودعا, وطلب هدایت , وطلب دوام نعمت , و استدعاى توفیق وعصمت , و مجموع اینها درفاتحه , مندرج است .
دیـگـرى آورده که بناى ابواب دین و مدار اقطاب عالم یقین بر هشت معرفت است , به عدد ابواب بهشت :.
اول – معرفت ذات الهى .
دوم – معرفت صفات کمال نامتناهى .
سوم – شناختن آن که موجودات صفت وجود, از فیض ذات واجب الوجود یافته اند.
چهارم شناختن افعالى که به رضاى الهى رساند.
پنجم دانستن گفتارى که وسیله نیل رحمت او باشد.
ششم آگاهى از اسرار یوم الحساب , مانند حقایق حشر و نشر و دقایق ثواب و عقاب .
هفتم یافتن راهى [راه , ظ] دوستان تا متابعت ایشان نماید.
هـشـتـم تحقیق نمودن احوال دشمنان , تا از مرافقت ایشان اجتناب کند و مجموع این معارف در فاتحه جمع است ,الحمدللّه , اشارت به معرفت ذات است و اثبات جمیع محامد از براى حق مى کند.
رب الـعالمین , تنبیه است بر این که جمله مکونات را کسوت هستى از او مى رسد, الرحمن الرحیم , صفت ربانیت است و افاضه رحمت را بر خاص عام مى رساند.
مالک یوم الدین تمهید مقدمات حشر و نشر و هرچه برآن مترتب باشد مى نماید.
ایاک نعبد وایاک نستعین اشاره به کردارى که سبب فوز و فلاح است , مى باشد.
اهدنا الصراط المستقیم عبارت از گفتارى است که موجب نجات و نجاح باشد.
صراط الذین انعمت علیهم نشان راه دوستان که نواختگان لطف ازلند, مى دهد.
غیر المغضوب علیهم ولاالضالین بیان روش دشمنان که گداختگان آتش قهرند, مى کند.

جـمـعـى فـرموده اند که : آدمى را هفت چیزاست که انسانیت او بدانها قائم باشد, جمعى و طبعى ونفسى وقلبى وروحى وسرى وغیبى .
وهریک از اینها را به چیزى بازبسته اند که کمال او در آن است , جسم را به پرورش و آرایش و طبع را به تمیز نیک و بد.
ونفس را به معرفت بندگى وافکندگى , دل را به شناختن مراتب رافت ورحمت .
روح را به تحقیق آثار معاد و جزا.
سر را به ادراک فواید هدایت وحمایت .
غـیـب را به دریافت عواید نعمت و حکمت , پس فاتحه را هفت آیه مبین کرد, وهریک از این سبعه مذکوره را از آیتى بهره مند ساخت .

جسمش را مى گوید که تربیت وتقویت از من دان که پرورنده منم , الحمد للّه رب العالمین , دلش را مـى فـرمـایـد کـه مدد ازفضل من شناس که بخشاینده منم , الرحمن الرحیم , روحش را اشاره مى کند که به حقیقت معاد رجوع به حضرت من باشد, که جزا دهنده منم , مالک یوم الدین , نفسش را راه مـى نـمـاید که به درگاه من بندگى پیش آر که مدد کننده منم ,ایاک نعبد وایاک نستعین سـرش را مـژده مـى دهـد کـه درجـات هـدایـت و برکات عنایت از حضرت مقدس من جوى که راه نـمـایـنـده مـنـم , اهـدنا الصراط المستقیم , باغیبش این رمز درمیان آورد که نواله نوال باقى ونـعـمـت لـذت تـلاقى , از عوایدمواید فضل من جوى که فیض رساننده منم , صراط الذین انعمت عـلـیـهـم , طبعش را خبردار مى کند که استدعاى خیر ازمن کن واستعاذه شر به من نماى که از زندان ضلال نجات بخشنده منم , غیر المغضوب علیهم ولاالضالین .

سـیـد على همدانى گفته که : قارى این سوره باید وقتى که اعوذ باللّه گوید, از کید ومکر اعدا از نـفـس وشـیـطـان وهوا به حصن عصمت خالق کائنات پناه گیرد, و از قرات بسمله ذات مقدس مسمى که قیوم کائنات است , متجلى داندوجمیع اشخاص وافراد وجود را به قوت فیض قیوم , قائم بـیـند ودر الرحمن الرحیم عموم الطاف امطار جمالى وخصوص آثار انوار کمالى بر ظواهر و سرایر مـتظاهر ومتواتر و متوالى یابد, و در الحمدللّه فیضان انعام وافضال وسریان جود و نوال آن حضرت , در جـداول اعیان وجود جارى بیند, وجمیع عوالم ملکى و ملکوتى وعلوى وسفلى را درتربیت آثار ربوبیت که ربالعالمین از آن خبر مى دهد, با پرورش تمام وفواید مالاکلام مشاهده نماید.

و در تکرار الرحمن الرحیم شهود تجدد امواج بحار رحمت بر حقایق علویات وسفلیات , قارى را در دریـاى تـوحیدغریق گرداند, وبدایت دایره ازل به نهایت نقطه ابد پیوندد, و این جا جمال طلعت مـالـک یـوم الـدیـن , از منظر عرفان جلوه گرى کند, پس حقارت حدوث , طالب را در آستانه نیاز اندازد, تا ملازمت آداب عبودیت بر خود واجب داند,سراى اک نعبد خلعت وقت او شود.

پـس چـون صولت عواطل عزت , سایه هستى عابد را در اشعه انوار معبود, محو گرداند و از مغازه فـنـا بـه عین الحیات بقارساند, غیر جناب احدیت را حولى وقوتى نبیند, وجز صمدیت را ناصرى و مـعـیـنـى نـداند, حقیقت ایاک نستعین ازصفحه صدق ویقین برخواند, پس در آیینه فاستقم کما امـرت ((۱۲۲)) اخـطار دواعى واوهام فاسده و آفات بواعث تصورات باطله که مزاحم منهج صواب ومـوقـد میزان ((۱۲۳)) حجابند, مشاهده افتد به زبان اخلاص در طلب تایید ربانى به دعاى اهدنا الصراط المستقیم گویا گردد, پس اقتضاى آثار مبارزان صفوف استقامت وسابقان منازل کرامت که مهتران بارگاه نبوت وسروران عرصه ولایتند, تمنا کند صراط الذین انعمت علیهم گوید.

۱- این نسخه را به دانشکده اهدا نموده اند.

۲- این نسخه نیز جز کتب اهدایى آقاى مولوى است .آقاى مولوى از صاحب منصبان قدیم آستان قدس رضوى است که با ایمان و عشق سالیان متمادى در کسوت مشاغل مختلف از صمیم قلب به آستان ملائک پاسبان امام هشتم خدمت نمود و روزى که بازنشسته شد, آه دربساط نداشت ومدتها نیز مبتلا به تبعات ناشى از راستى و درستى و صداقت در کار بود.
هـیچکس به اندازه آقاى مولوى به امور آستان قدس وارد نیست , ایشان کلیه املاک و مستغلات و تـمـامـى رقـبـات آستانه را به تفصیل با حدود و مشخصات مى شناسد و به جزئیات و خصوصیات متعلقات آستانه وارد است وبراین اطلاعات وسیع اثرى مترتب نمى شود (باتو روح القدس گوید نى منش ).
نـسـخـه خـطى یکى از آثار نایاب ابن عربى معروف به شیخ اکبر محیى الدین که جز مخطوطات کـتـابـخانه دانشکده است و با خط کم نظیر و بسیار زیباى نسخ نوشته شده , از کتب اهدایى آقاى مولوى است .

آثـار دانـشـمـنـدان خانواده سادات دشتکى که درزمان ما اغلب به منصورى معروفند, چند اثر از صـدرالـدیـن دشـتکى معروف به میرصدر ومشهور به صدرالمدققین و آثارى از فرزند برومند او غیاث الدین منصور(الذى کان سرابیه المقدس المنصور من ملکوت السما) و بعضى دیگر از فضلاى ایـن خاندان , از جمله کتبى است که آقاى مولوى طى سالیان دراز این نفائس علمى را جمع آورى نموده و فعلا در کتابخانه دانشکده نگهدارى مى شود.

حقیر به نوبه خود در این جا از آقاى مولوى که از حسنات زمان ما به شمار مى روند, تشکر مى نماید و توفیق و سلامت او را از خداوند خواستار است .یـکى از خادمان با اخلاص آستان قدس استاد دانشمند, جناب آقاى ولائى دامت برکاته است که سالیان دراز در کتابخانه مبارکه انجام وظیفه نمود و کلیه نسخ نفیس خطى کتابخانه را به خوبى مى شناسد.

آقاى ولائى متولد نجف است و پدر ایشان از فضلاى حوزه علمیه نجف اشرف بود.اسـتاد ولائى سالیان متمادى در نجف اشرف تحصیل نمود و در فقه و اصول از تلامیذ فاضل حوزه استاد محقق آقا ضیاالدین عراقى به شمار مى روند.سبب توفیق آقاى ولائى در کتاب شناسى تحصیلات عالیه اوست .به عقیده حقیر آقاى ولائى از مردان کم مانند زمان ماست که به فضائل اخلاقى آراسته و شخصى متورع و منیع الطبع و مبرا از خودنمائى و تظاهر است , درعین ابتلاى به شدائد خم به ابرو نیاورد و هرگز روح خود را آلوده ننمود.چـنـدین جلد فهرست کتب آستان قدس اثر آقاى ولائى است و هم اکنون نیز درکار تهیه فهرست کتب آستان رضوى است و بدون تظاهر و خودنمائى با کمال صمیمیت خدمت مى نماید.

مـرحـوم مـجـیـد فیاض , حاج میرزا سید عبدالحسین هم قطار و دوست قدیمى و صمیمى آقاى حـاجى مولوى , یکى دیگر از صاحب منصبان مومن وعاشق آستان قدس رضوى بود که در کسوت مـشـاغـل مـهـم صـادقـانـه خدمت نمود, آن مرحوم هم بعد از بیش از چهل سال خدمت , هنگام بازنشستگى با صعوبت زندگى ساده و کوچک خود را اداره مى نمود, براى آن که محتاج به کسى نشود, در دفتر گوهرشاد متصدى شغلى جزئى شد.آقـاى مـجـیـد فـیاض نیز شخصى وارد و ماهر در مشاغل مهمه آستان قدس و از روساى مومن و صدیق در کار بود که خدمت در آستانه مبارکه را عبادت مى دانست و جان و مال خود را روى این کار گذاشت .

۳- نـسـخـه نفیسى از اثولوجیا در کتابخانه دانشکده موجود است که چهار قسمت آن را با تعالیق حـکـیـم وعـارف فـاضـل قاضى سعید در منتخبات فلسفى چاپ , و هزار نسخه از آن نیز جدا, در دسترس دوستداران حکمت قرار مى گیرد.رساله اى در ولایت جز نسخ خطى آقاى مولوى از شیخ اکبر ابن عربى به نام الوعا المختوم على السر الـمـکـتـوم کـه از بهترین آثار عرفانى در دوران عرفان است , و مولف عظیم آن را در شوون ختم ولایت مطلقه محمدیه مهدى موعود(ع ) ونحوه ظهور آن حضرت تالیف نموده است .

۴- از سـرور اولـیـا عـلـى (ع ) نـیز به ام الکتاب وکتاب مبین تعبیر شده است , از این باب که به آن حضرت کلام و کتاب تکوینى حق افتتاح مى شود و به او نیز رجوع مى نماید.

۵- جـمـیـع درجـات وجـودى عـلم حق اند و کلام حق و اراده او به معنى عالمیت و متکلمیت و مریدیت حق نه به معناى معلومیت ومرادیت .
یعنى درجات وجود اگرچه به یک معنا علم و قدرت و اراده و کلام فعلى حق اند, ولى در اصطلاح اهـل تـوحـیـد ومـمشاى اهل اللّه حق بوجوده الاطلاقى در کلیه مراتب و نسبت به جمیع حقایق متکلم و قادر عالم و م هو.

۶- قـال الـشـیـخ ‌الـکـبیر فى کتاب تفسیره وتاویلاته على سوره الفاتحه : ب کل امر یظهر فى مراتب الـتـفـصـیـل لابـد ان یـکـون ظاهرا بین اصلین فى احدى حضرات النکاحات الخمس , والاصلان حضره الوجوب والامکان , اوقل :حضره الاسماوالاعیان ـچه آن که در این مرتبه , مقام تقدیر و قضاى الـهـى مـتـعین مى شود و هر اسمى مقتضى مظهرى است که در آن احکام و خواص خود را اظهار نـمـاید و هر صورت و عین ثابتى , طالب قبول تجلى اسمى خاص است تا استعدادات خود را ظاهر سـازد و طلب از دو طرف است , با این فرق که طلب از ناحیه اعیان , طلب قابلى و طلب منبعث از حق ,طلب فاعلى است .

و مـعلوم ان احدیه الحق لاتقتضى ایجاد شئ , بل الحق من حیثها غنى عن العالمین لایناسب شیئا, ومعلوم ایضا ان لاایجاد ولااثر بدون الارتباط, ولا ا بالمناسبه , والمناسبه انما تنشا من جهه التضایف الـثـابت بین الاله والمالوه ـیعنى حق در مقام احدیت ذاتیه به واسطه غنا ذاتى , هیچ تعینى ندارد و در مـقـام احدیت علم به حقایق اسمائیه و اعیانیه احدى الوجود است و اسمى از اسمى و صورت و عـیـنـى از عینى دیگر امتیاز ندارد و جهت سنخیت بین علت خالق و مخلوق معلول متمیز است , ظـهـور در بـطـون و بـطـون در ظهور مختفى است و لذا تجلى دراحدیت بماهى احدیت محال اسـت ـولـذا ثـبت هذا, فالاصلان لتکلیف : احدهما ایجابى ذاتى الهى سنه علیه قبل ان یظهر عین , ولسانه کتب على نفسه الرحمه , وحقت کلمه ربک ـامتیاز اله از مالوه و اسم از صورت و حق از خلق در مـقـام احدیت و تجلى حق به اسم اللّه در صورت علم و شهود و کثرت و امتیاز ظهور از بطون , اسـت ـ والاخر, ان التجلى الوجودى له الاطلاق التام عن القیود الامکانى ه , ومن حیث انطباعه فیها اضـیـفـت الیه الاوصاف المختلفه , وتقیدت بالقیود اللازمه باستحاله تعلقه مجردا عنها, غایه الامر الانتها الى قید واحد هوالامکان , فلاجرم اقضت الحکمه العادله وحکم الحضره الجامعه الکامله ظهور سـرالـمـجـازات بسر المناسبه المذکوره , فظهر للعباد کلهم وکل ما سواه عبدـ از آن جا که اعیان خـلائق طـالـب کـمالند و کمال به نحو اطلاق ظاهر نمى شود, مگر از طریق تکالیف الهیه شرعیه وحـق بـه حـسـب رحمت ذاتیه و عنایت ازلیه هیچ مستحقى را محروم نمى نماید, و اعیان خلائق درنـشـات مـاده غـیـرتـکامل ناشى از حرکت ذاتیه از ناحیه حرکت استکمالیه عرضیه نیز به اصل کـمـالات انسانى واصل مى شود, عنایت حق مقتضى ارسال رسل و انزال کتب و جعل احکام جهت نـهایت استکمال نوع انسانى مى باشد, ناچار تکلیف نیز مقضى بالذات و داخل در دایره عنایت حق وقضاى مبرم الهى است .

و ظـهـور تـکـالـیف ناشى از دولت اسماى حاکم بر مظاهر دنیویه به حسب اقتضاى اعیان ثابته و مقتضیات ذوات و استعدادات است و قبول تکالیف و امتثال یا رد و عصیان نیز از لوازم ذاتى اعیان است , لیهلک من هلک ویحیى من یحیى عن بینه .
فتعینت القیود الامریه والاحکام الشرعیه فى مقابله ماعرض للوجود من المقیدات العینیه الامکانیه الـتـى بـحسب مایقتضیه الموطن والزمان والنشاه والاحوال ـچه آن که وجود در مقام اطلاق تکثر نـدارد وخـلـق از نـاحیه قیود و تعینات عارض بر وجود ظاهر مى شود و علت از معلول و واجب از مـمـکـن , متمیز مى گردد وریشه و اصل امکان درعین ثابت قابل ظهور ومستعد قبول نور وجود نـهـفـته است و از ناحیه قیود متوارده بر عالم خاص انسانى , درنشات ماده موجودمى شود و لزوم جـعـل تـکـالـیـف الهیه به مقتضاى مقتضیات اعیان متبوعه و احوال تابعه ظاهر مى شود ـوبذکر التعین الامکانى لغیب الذات , یظهر سر ارتباط الحق بالانسان ـ چون اعیان ثابته متصفه به امکان از تجلى ذات در کسوت اسما پدید آید و از تجلى علمى واحد ظهرت الکثره کم شئت ـ احکام تکالیف از نـواحـى قیود مضاف به وجود به حسب قلت و کثرت و دوام یا انقطاع آن متفاوت مى شود ـفمن کـانـت مـرآه عـیـنـه الـثـابـته اقرب الى الاعتدال ,متناسبه الصفات والاحکام , وعلامته ان لایظهر فى المظهر حکم مخالف لما یقتضیه الامر فى نفسه لذاته , کان اقل المجالات تکلیفا, اتم ها استحقاقا لـلمغفره الکبرى التى لایعرفها اکثر المحققین , واسرعها انسلاخا عن الاحکام التقلیدیه ـ چون فوائد تکالیف انسلاخ نفوس از قیود و قرب به مقام اطلاق وجودى است , هرکه عین ثابت او مستعدترو به اعـتـدال نـزدیکتر باشد, سیر او سریعتر و قبول او تجلیات خاص حق را بیشتر و حظ او از فیوضات تمامترخواهدبود.
ولذا قیل فى حقه علیه وآله السلام : لیغفر اللّه ماتقدم من ذنبک وماتاخر.
به همین جهت تاثیر عبادات در کمل سریعتر و رجوع آنها به مقام اطلاق وجود والرجوع الى البدایه اسرع مى باشد کاین طفل یک شبه ره صد ساله مى رود.
لـذا شـیخ کبیر, صدرالدین رومى قونوى در کتاب مفتاح گوید: ب فان الشخص الذى یکون صوره ذلـک الـسـر ومظهره یصیرمن المجذوبین , وممن لایحوج الى کثیر من الاعمال والریاضات الشاقه کالنبى ر, وعلى (ع ), ومن شا اللّه من العتره .
(مصباح الانس , ص ۳۰۲ـ۳۰۰, چاپ سنگى ) ملاحظه مى شود که اکابر عرفا به کلى على وآل او را از دیگر صحابه ممتاز مى دانند.

۷- اى قدره سعیدا اوشقیا.

۸- البقره (۲) الایه ۸۹.

۹- النازعات (۷۹) الایه ۳۰.

۱۰- یس (۳۶) الایه ۳۹.

۱۱- النمل (۲۷) الایه ۲۹ ـ ۳۰.

۱۲- النحل (۱۶) الایه ۹۸.

۱۳- محمد (۴۷) الایه ۳۸.

۱۴- هود (۱۱) الایه ۴۷.

۱۵- هود (۱۱) الایه ۴۸.

۱۶- الانبیا (۲۱) الایه ۶۹.

۱۷- النسا (۴) الایه ۱۲۵.

۱۸- یوسف (۱۲) الایه ۲۳.

۱۹- یوسف (۱۲) الایه ۲۴.

۲۰- الدخان (۴۴) الایه ۲۰.

۲۱- النسا (۴) الایه ۱۶۴.

۲۲- مریم (۱۹) الایه ۱۸.

۲۳- مریم (۱۹) الایه ۳۰.

۲۴- المومنون (۲۳) الایه ۹۷ـ۹۸.

۲۵- النجم (۵۳) الایه ۸ـ۹.

۲۶- الاحزاب (۳۳) الایه ۳۳.

۲۷- باید ـ خ .

۲۸- البقره (۲) الایه ۳۴.

۲۹- چون تجلى به اسم اللّه متضمن تجلى به اسم قهار و ممیت و معید ومفنى است , خاصیت اسما مشعر به بطون ملازم است با اعاده اشیا به ممکن غیب قبل از ظهور در دار غرور یا عالم وجود, در حالى که معاد فرع مبتدا است .

۳۰- ابراهیم (۱۴) الایه ۲۷.

۳۱- المائده (۵) الایه ۱.

۳۲- الزخرف (۴۳) الایه ۸۷.

۳۳- یونس (۱۰) الایه ۱۸.

۳۴- از ایـن بـاب که کلیه اسما از کلیه وجزئیه از سدنه این اسمند و نزد ولى کامل هر اسمى , اسم اعظم است و رمزاجابت دعا.

۳۵- الجمعه (۶۲) الایه ۱۰.

۳۶- یونس (۱۰) الایه ۱۰.

۳۷- ولما کان رسول اللّه مظهر تجلى ذاتى ومجلى ظهور اسم اللّه , هر اسمى نزد او اسم اعظم است و به مذاق برهان جمیع اسما با ذات متحد و هر اسمى به حسب مصداق متحد است با کلیه اسما.
بـه مـشـرب ارباب توحید, سالک درمقام سیر فى اللّه بعد از سیرو سفر دراسماى ظاهریه و تحصیل تمکین و استقامت ازاسماى ظاهریه و نیل به مقام جمعیت اسم ظاهر و سیر در اسماى باطن و نیل بـه مقام جمع بین اسماى ظاهریه وباطنیه هر اسمى در نظر شهود او عین کلیه اسماست و سالک گـرفـتـار مـقام تلوین و سایر در اسماى جزئیه چون دایره شهود ضیق است از خواص همان اسم یا اسمایى که در وى متجلى است , آگاه است (جلال آشتیانى ).

۳۸- الروم (۳۰) الایه ۴.

۳۹- التغابن (۶۴) الایه ۱.

۴۰- الاخلاص (۱۱۲) الایه ۱.

۴۱- آل عمران (۳) الایه ۶.

۴۲- الفرقان (۲۵) الایه ۶۰.

۴۳- الرعد (۱۳) الایه ۳۰.

۴۴- الاسرا (۱۷) الایه ۱۱۰.

۴۵- بخشایش , ظ.

۴۶- در ایـن مقام مباحثى است که مولف از آن گذشته است و ما در مقدمه به تفصیل (ان شااللّه و بـه شـرط حـیات ) بیان خواهیم نمود, اولا باید این مطلب را دانست که رحمان و رحیم در بسمله مـضـاف به اسم و در سوره حمدیه مضاف به ذات است و ما مى دانیم که بسمله بنابر مشرب طایفه شیعه تبعا لائمتنا[ جز سوره است و اعتقاد به تکرار ولو به مناسبت نزد ما از سخائف اقوال است .

بـحـث دیـگـر آن کـه رحـمت رحیمیه و رحمانیه در ملائکه مهیمین به هم در آمیخته , چون در مجردات جهت غضب منفى است و دیگر آن که اصل رحمت , حقیقتى است کلى و نسبت به مظاهر و قوابل متعدد و دیگر آن که حکم اسم الرحمن در جمیع عوالم ومظاهر سارى است و همیشه نعم الـهـیـه مـمزوج است با نوعى کدورت ورنج و سخت وغضب وتلخیص و تمیز از خواص اسم رحیم اسـت و لـیـعـلم ان هاهنا تدقیقات رقیقه وتحقیقات عرشیه , یجب البحث عنهافى المقام ونذکرها فى المقدمه ان شااللّه الموفق .

۴۷- الزام کند, ظ.

۴۸- الزمر (۳۹) الایه ۳۸ وآیات دیگر.

۴۹- الجاثیه (۴۵) الایه ۲۳.

۵۱- الرحمن (۵۵) الایه ۱۹.

۵۲- الرحمن (۵۵) الایه ۲۰.

۵۳- الرحمن (۵۵) الایه ۲۲.

۵۴- زلت , خ .

۵۵- التوبه (۹) الایه ۱۲۸.

۵۶- ثناى جمیل , فى الاصل .

۵۷- سورت آن بر زبان ,ظ.

۵۸- طبیعت , خ .

۵۹- آنـچـه مـولف در این باب بیان نمود محتاج به تفصیل است , چه آن که انبعاث افاعیل از ذات انـسـان بـالاخـره نـاشى از استعدادات لازم اعیان ثابته واین استعدادات مانند اصل اعیان نیز غیر مـجـعـولند بلامجعولیه ذاته المقدسه الاحدیه وعقاب وثواب مترتب بر هیات ناشى از افعال ونیات ونیات مستندند به ذوات و استعدادات که الناس معادن کمعادن الذهب والفضه .

۶۱- العنکبوت (۲۹) الایه ۶۹.

۶۲- حـقـیر این رباعى را از حکیم دانا عمرخیام ـقدس اللّه لطیفه واجزل تشریفه ـ نمى داند, واقعا مـردم هرزه ونفوس تابع شهوات و اشخاص بى قید و بند, این فیلسوف عظیم را به آسانى در سلک مـردم لاابـالى درآورده اند, چه آن که هیچ فیلسوفى به جبر نگرویده و اعتقاد به جبر و تقریر شبهه آن از راه علم بارى , چه ما علم را علت معلوم و یا تابع آن بدانیم و یا آن که از جهتى علت و از جهتى تـابع بدانیم , استدلال به جبر از این طریق باطل و استدلال به جبر و نفى اختیار ازاین راه که حق چون مى داند, من جبرا فاعل فعل خود, والا ینقلب علمه تعالى جهلا, کار شیخ اشعرى و شان اتباع او ازمـتـکلمان مى باشد, چه آن که فعل اختیارى به مشرب حکما فعلى است که به علم و قدرت و اراده مـسـتـند باشد,نتیجه علم حق علت صدور فعل از عبد است مسبوقا به اراده العبد واختیاره , یـعـنـى عـلـم او عـلـت است که من به اختیارخود و از راه علم و اسبابى که بالاخره به او منتهى مى شود, فعل خود را انجام دهم .

بـایـد توجه داشت که اختیار واستقلال تام که به هیچ امرى غیر اراده واختیار فاعل متوقف نباشد, منحصر به حق اول است و ما در افعال خود یا مضطریم در صورت مختارکما علیه الشیخ الرئیس و یا مضطریم درعین اختیار و باید خیام برطبق فلسفه خود مشرب اول را اختیار نماید.
اما قول خواجه در این رباعى که علم را تابع معلوم دانسته با قواعدى که خود مقرر فرموده منافات دارد, چـون او عـلـم حق را عین ذات و علت اشیا مى داند نه تابع که العیاذ باللّه علم حق مستند به غیر باشد و از این باب این رباعى ازخواجه نیست , کما این که رباعى اول از حکیم خیام نمى باشد.
به فرض صحت مستند از غیر به خواجه باید قول او را توجیه نمود به آنچه عرفا و محققان از جمله مولف گفته است , ولى رباعى اول هرگز با مشرب حکیم دانائى مثل مولانا الخیامى سازش ندارد و توجیه پذیرهم نیست .تمام الکلام موکول الى المفصلات .(جلال الاشتیانى ).

۶۳- چـنانچه مقربان درگاه احدیت وجود گفته اند: اگر از جناب حق مامور به تسبیح و تحمید نـمـى شدیم , او را تنزیه مى نمودیم از این که او را حمد گوییم , چه آن که حمد وتسبیح ما به قدر وجود ماست نه مناسب با ذات الهى .سر این گفته در مقدمه آمد.

۶۴- مگر نزدیک , کذا.

۶۵- النجم (۵۳) الایه ۳۲.

۶۶- الاسرا (۱۷) الایه ۳.

۶۷- الرعد (۱۳)الایه ۳۹.

۶۸- ابراهیم (۱۴) الایه ۲۷.

۶۹- الشعرا (۲۶) الایه ۲۳.

۷۰- الشعرا (۲۶) الایه ۲۴.

۷۱- عالمیند,عالمى اند,ظ.

۷۲- بر هر تقدیر ,خ ‌ل .

۷۳- اعلام ,ظ.

۷۴- المومن (۴۰) الایه ۱۶.

۷۵- الفرقان (۲۵) الایه ۲۶.

۷۶- مشتبه .

۷۷- المومن (۴۰) الایه ۱۶.

۷۸- القصص (۲۸) الایه ۸۸.

۷۹- متنبه ,ظ.

۸۱- الزلزال (۹۹) الایه ۷ ـ ۸.

۸۲- اخلاق ظ.

۸۳- الانبیا (۲۱) الایه ۴۷.

۸۴- مراد قاضى بیضاوى , مفسر محقق اشعرى باید باشد.

۸۵- تقدیم دارد.

۸۶- جمعى همان جمع است و یا علامت کسره که در این تفسیر زیاد دیده مى شود.

۸۷- اشتراک معنوى بین وجوب واستحباب , چه آن که طلب اعم است ازاستحباب و وجوب .

۸۸- الاسرا (۱۷) الایه ۹.

۸۹- الشورى (۴۲) الایه ۵۲.

۹۰- الاعراف (۷) الایه ۱۵۵.

۹۱- الاعلى (۸۷) الایه ۲ـ۳.

۹۲- البلد (۹۰) الایه ۱۰.

۹۳- الانبیا (۲۱) الایه ۷۳.

۹۴- الاسرا (۱۷) الایه ۹.

۹۵- الانعام (۶) الایه ۹۰.

۹۶- العنکبوت (۲۹) الایه ۶۹.

۹۷- طه (۲۰) الایه ۵۰.

۹۸- یونس (۱۰) الایه ۹.

۹۹- آل عمران (۳) الایه ۷۳.

۱۰۰- الشورى (۴۲) الایه ۱۳.

۱۰۱- الضحى (۹۳) الایه ۷.

۱۰۲- الاحزاب (۳۳) الایه ۷۰.

۱۰۳- الاحزاب (۳۳) الایه ۷۱.

۱۰۴- الاعراف (۷) الایه ۱۶.

۱۰۵- الاعراف (۷) الایه ۱۷.

۱۰۶- الانعام (۶) الایه ۱۵۳.

۱۰۷- النجم (۵۳) الایه ۳.

۱۰۸- النسا (۴) الایه ۶۹.

۱۰۹- مریم (۱۹) الایه ۵۸.

۱۱۰- النحل (۱۶) الایه ۵۳.

۱۱۱- یونس (۱۰) الایه ۶۲.

۱۱۲- الفتح (۴۸) الایه ۶.

۱۱۳- المائده (۵) الایه ۶۰.

۱۱۴- المائده (۵) الایه ۷۷.

۱۱۵- المائده (۵) الایه ۶۴.

۱۱۶- آل عمران (۳) الایه ۱۸۱.

۱۱۷- المائده (۵) الایه ۷۳.

۱۱۸- المائده (۵) الایه ۷۲.

۱۱۹- متمسک .

۱۲۰- بخشش کردم .

۱۲۱- بخشش .

۱۲۲- هود (۱۱) الایه ۱۱۲.

۱۲۳- موقد میزان , موقد نیران .

۱۲۴- الاعلى (۸۷) الایه ۱.

۱۲۵- طه (۲۰) الایه ۵۰.

۱۲۶- العنکبوت (۲۹) الایه ۱۹.

۱۲۷- هود (۱۱) الایه ۱۲۳.

۱۲۸- المائده (۵) الایه ۱۸.

۱۲۹- الاعراف (۷) الایه ۱۵۶.

۱۳۰- اى کـان مطمح ابلیس اللعین الرحمه الرحمانیه که : اصل نقدش لطف و داد و بخشش است قهر بر وى چون غبارى از غش است .

۱۳۱- الاحزاب (۳۳) الایه ۴۳.

۱۳۲- الانعام (۶) الایه ۳۵و ۳۶.

۱۳۳- اى شرع .

۱۳۴- سرد, کارى پیوسته کردن و سخن نیکو و مسلسل گفتن قوله (س ۱۶) والمراد بالماهیه فى کلام ارباب المعرفه هوالعین الثابت فى مرتبه العلم .

۱۳۵- ومـن الـمکاشفین بسر نعمه , آنچه از سر ارباب ولایت حضرت امیرالمومنین على (ع ) منقول است که اگر خداى تعالى مرا مخیر کند میان مسجد و بهشت , من مسجد را اختیار کنم نه بهشت را, مراد آن است که : هجرى که بود مرادمحبوب / از وصل هزاربار خوش تر بعدى که مراد محبوب است , نزد من خوشتر آید از قربى که مراد من باشد.لانى فى الوصال عبید نفسى / وفى الهجران مولى للموالى .

۱۳۶- کـشـف کشفا وکاشفه عن الشئ : اظهره ورفع عنه مایواریه ـ الخ اکشف : ضحک حتى انقلبت شفته وبدت مغارس اسنانه کشر کشرا عن اسنانه , کشف عنها وابداها (عندالضحک وغیره ).

۱۳۷- الاسرا (۱۷) الایه ۴۴.

۱۳۸- کـما قال الشیخ الاجل العارف : خاموشى از ثنا تو حق ثنا تو است واوله سعدى ثنا تو نتواند به وصف گفت .

۱۳۹- والفنا عن الفنائین والصحو الثانى بل صحوالمعلوم ومحوالموهوم .

۱۴۰- وفـى الکریمه اشار الى محو جهه البشریه وغلبه جهه الحقیه , وفیها نفى فى عین الاثبات , لانه مارمیت اذ رمیت احمد بود.

۱۴۱- الانفال (۸) الایه ۱۷.

۱۴۲- سبا (۳۴) الایه ۱۳.

۱۴۳- واظن انه سقط من العباره شئ , وماقال المولف : وقلیل من عبادى الشکور اى المتوفر على ادا الـشکربجمیع الالسنه , اى لسان الاستعداد الذاتى , ولسان الحال , ولسان القال , ولسان الروح , وقوله تـعـالـى : اعـمـلـوا آل داود اى آل داودالـروح , اى الـبـالغه الى المرتبه الروحیه , وافضنا علیکم من نعم الکمالات شکرا.

۱۴۴- عـلـم در ابـتـداى تـعـلیم وتعلم راهنماست , ولى توغل دایمى در علم و دلایل عقلى , براى کـسـانـى که معتقد باشندانغمار در حجاب علم با حاق واقع و وصول به مقام عین الیقین منافات دارد.
این سخن در عمل نیز جارى است .بیشتر مردم همانطورى که در حجاب علم گرفتارند, در حجاب عمل نیز این اصل جارى است .امـیـرمـومنان (ع )به شخصى که طالب شرح صدر بود, فرمودند: علیک بالعمل فان العمل لایعدله شئ .

۱۴۵- سبا (۳۴) الایه ۱۳.

۱۴۶- البینه (۹۸) الایه ۵.

۱۴۷- الهتهم .

۱۴۸- الجاثیه (۴۵) الایه ۲۳.

۱۴۹- الفرقان (۲۵) الایه ۵۵.

۱۵۰- الفتح (۴۸) الایه ۱۱.

۱۵۱- واعـلـم ان مـعـنى السمع والبصر لایرجع الى العلم بالمسموعات والمبصرات کما علیه جمع من الحکماوجلالمتکلمین .والـسـمـع عـباره عن تجلى الحق بطریق افاداته من المعلوم , لانه سبحانه یعلم کل م تجلى علمه طـریـق حـصوله فى المعلوم ,سوا کان المعلوم نفسه اومخلوقاته , فافهم ان کنت اهله ب ویسمع العبد الذاتى عند مخاطبه الاسما والاوصاف والذوات فیجیبها.

۱۵۲- قـوله : ویبصر ما فى سر السرب اقول : وقد اشتهر عند ارباب المعرفه وائمه الکشف والیقین انه ت اذا اراد, وهذه نکته شریفه یجب ان نفهمها.
والاشیا غیر محجوبه عنه ابدا, ولکنه لایوقع نظره ا اذا شا.ومـن هـذا یـعـلـم مـعـنـى قـولـه : انى وجهت وجهى للذى فطر السموات والارض حنیفا وما انا منالمشرکین .

۱۵۳- مریم (۱۹) الایه ۴۲.

۱۵۴- فى نسخه لما یرون من التاثیرات ب .

۱۵۵- آل عمران (۳) الایه ۸۰.

۱۵۶- التوبه (۹) الایه ۳۰.

۱۵۷- آل عمران (۳) الایه ۶۴.

۱۵۸- فلو یعامل .

۱۵۹- ویشترک ب .

۱۶۰- الاعراف (۷) الایه ۱۵۶.

۱۶۱- الاحزاب (۳۳) الایه ۴۳.

۱۶۲- ویعبرون عن الرحمه الرحمانیه لعمومها وشمولها لجمیع الخلائق بالرحمه الامتنانیه لشمولها على کل مافى الوجود, حت ى تکون الرحمه الرحیمیه من سوادن الرحمه الامتنانیه .والـرحمه الامتنانیه غیر مقیده بالعمل وتشمل الکل , ولهذا کان مطمح اللعین هذه الرحمه , والحق امتن بالرحمن واوجب بالرحیم , ودخل الرحیم فى الرحمن .
قـال الامـام المحقق السابق على کل امام جعفربن محمد]: الرحمن اسم خاص اى باللّه بصفه عامه : اى صفه شامله للکل .

وقـال (ع ): الـرحـیـم اسم عام اى مشترک لفظا بین الحق والخلق بصفه خاصه بمن یستعد, فدخل الرحیم فى الرحمن دخول تضمن : اى دخول الخاص فى العام .
وقوله تعالى کتب على نفسه الرحمه الکتابه على نفسه امتنان .

۱۶۳- التوبه (۹) الایه ۱۲۸.

۱۶۴- آل عمران (۳) الایه ۲۶.

۱۶۵- المومن (۴۰) الایه ۱۶.

۱۶۶- ق (۵۰) الایه ۲۲.

۱۶۷- الانسان (۷۶) الایه ۱۳.

۱۶۸- سبا (۳۴) الایه ۴۲.

۱۶۹- الانفطار (۸۲) الایه ۱۸ و ۱۹.

۱۷۰- عندالتدبر یظهر زیاده هذه الجمله : [رویه المسبب الضارالنافع ].

۱۷۱- ابوبکر وراق از طبقه ثانیه است .نـام او مـحـمدبن عمرالحکیم الترمذى است و در مسقط الراس خود ساکن بود و قبر او نیز در آن دیار است و بزرگانى عالیقدر ازاین دیار برخاسته اند.

۱۷۲- جـنید اگرچه در بغداد متولد شد, ولى پدر او از مردم نهاوند است واز طبقه دوم از طبقات صوفیه .

۱۷۳- قـال الامـام الـمـحـقـق السابق جعفرالصادق (ع ): الجمع بلاتفرقه زندقه , والتفرقه بلاجمع تـعـطـیل , والجمع بینهماتوحید وماذکره الامام (ع ) دلیل على بطلان مسلک الاشاعره والمعتزله , لان الاشـاعره توغلوا فى التفرقه , ومابلغ معرفتهم الى جواز اسناد الافاعیل الحق والخلق , وقعوا فى مـخـمـصـه تـشـبـیـه , والـمعتزله وقعوا فى مخمصه التنزیه , وهوعین التحدید, والاشاعره توغلوا فـى الـتـشـبـیـه المحض , والامام جعفرالصادق قد جمع بین الامرین وهوالقول الفحل , وکان قائله فى المعارف سیدا.

۱۷۴- النسا (۴) الایه ۶۹.

۱۷۵- الانفال (۸) الایه ۱۷.

۱۷۶- قال الامام الصادق (ع ): وقد جز ناها وهى خامده .

۱۷۷- رمها الیوم : اشتدت .

۱۷۸- لایقیدهم الاقامه .والصحیح : لایقیدهم مقام .

۱۷۹- الشاو: الامد, الغایه , الشوط.

۱۸۰- مریم (۱۹) الایه ۱۶.

۱۸۱- القصص (۲۸) الایه ۴۴.

۱۸۲- البقره (۲) الایه ۱۴۲ ـ ۱۴۳.

۱۸۳- المائده (۵) الایه ۳.

۱۸۴- النسا (۴) الایه ۱.

۱۸۵- بـل هـو کـمـرآه تـنـجلى فیها جمیع الحقائق والاشیا, ویرى الکل فى ذاته , بمعنى ان علمه بـذاته سبب انکشاف الاشیا, ویعلم مایتنزل من الغیب الى الشهاده ,و یعلم ایضا الحقائق الخارجه عن الخلق والنسب .

۱۸۶- ان مولفنا المحقق من احفاد امیرالمومنین علیبن ابى طالب (ع ).

۱۸۷- مـضـامـین الابیات بنا على قول بعض العرفا من على , واما نظمه کان من على بن ابى طالب القیروانى .قد اطبق کل من فى سواد مملکه العقل ان علیا کان افضل الاولیا وافصح الفصحا على حد لایسبقه سـابـق , ولایـلـحـقـه لاحـق , وقالوا: ان فى دیوانه ابیاتا متوسطه من جهه الفصاحه , بل فیها ابیات لاتلیق بجنابه .

۱۸۸- الاسرا (۱۷) الایه ۱۴.

۱۸۹- فصلت (۴۱) الایه ۵۳.

۱۹۰- الذاریات (۵۱) الایه ۲۱.

۱۹۱- البقره (۲) الایه ۲ ـ ۱.

۱۹۲- الرعد (۱۳) الایه ۴۳.

۱۹۳- الفرقان (۲۵) الایه ۴۵.

۱۹۴- الـکـنـز مشتمل على انواع الجواهر التى فى المقام عباره عن اسما الذات التى لایعرف قدرها وقیمتها الااللّه العلى العظیم , و اسما الصفات , واسماالافعال .

۱۹۵- المط لع مایفید الاشراف على المنازل النازله .ولصاحب مقام او ادنى المتحقق بهذا المقام منزله مطلع کتاب الوجود.ومن کان حظه من البطون السبعه البطن السابع له اشراف على جمیع الحقائق , ولنبینا صلوات اللّه عـلیه ووارث علمه ومقامه اى على بن ابى طالب (ع ) والعتره مقام اعلى ـ مماذکره ارباب التحقیق ـ مـرتـبه فوق المطلع , وان شئت تفصیل ماحررناه فارجع الى ما حققه المحقق الفرغانى فى مقدمه شرحه على التائیه الکبرى القسم العربى .

۱۹۶- الاعراف (۷) الایه ۴۶.

۱۹۷- سال ابورزین العقیلى .

۱۹۸- کهف (۱۸) الایه ۱۰۹.