کشف الأسرار و عده الأبرار رشید الدین میبدى سوره الجمعه

۶۲- سوره الجمعه- مدنیه

۱- النوبه الاولى‏

(۶۲/ ۱۱- ۱)

قوله تعالى:

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ‏ بنام خداوند فراخ بخشایش مهربان.

یُسَبِّحُ لِلَّهِ‏ بپاکى مى‏ ستاید اللَّه را.

ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ‏ هر چه در آسمانهاست و در زمین‏

الْمَلِکِ الْقُدُّوسِ‏ آن پادشاه پاک ستوده بى عیب،

الْعَزِیزِ بى‏همتا [کس با او نتاونده‏]. الْحَکِیمِ (۱) داناى راست‏کار راست دانش.

هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ‏ اللَّه اوست که فرستاد در میان ناخوانندگان و نادبیران.

رَسُولًا مِنْهُمْ‏ فرستاده‏اى هم از ایشان.

یَتْلُوا عَلَیْهِمْ‏ آیاتِهِ‏ مى- خواند سخنان خداوند خویش برایشان.

وَ یُزَکِّیهِمْ‏ و ایشان را هنرى میکند و پاک‏

وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ‏ و در ایشان میآموزد قرآن [و دین‏] وَ الْحِکْمَهَ و علم راست [و سنّت‏].

وَ إِنْ کانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِی ضَلالٍ مُبِینٍ (۲) و نبودند از این پیش مگر در گمراهى آشکارا.

وَ آخَرِینَ مِنْهُمْ‏ و دیگران‏اند هم از ایشان.

لَمَّا یَلْحَقُوا بِهِمْ‏ که در نرسیده‏اند نیز با ایشان.

وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ (۳) و اوست بى‏همتاى دانا.

ذلِکَ فَضْلُ اللَّهِ‏ آن نیکوکارى اللَّه است.

یُؤْتِیهِ مَنْ یَشاءُ او را دهد که خود خواهد.

وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ (۴) و اللَّه با فضل بزرگوار است.

مَثَلُ الَّذِینَ حُمِّلُوا التَّوْراهَ ثُمَّ لَمْ یَحْمِلُوها مثل ایشان، که ایشان را گفتند که تورات بردارید، و برنداشتند [و نپذیرفتند و بآن کار نکردند].

کَمَثَلِ الْحِمارِ یَحْمِلُ أَسْفاراً راست سان ایشان چون سان خر است که کراسه‏هایى برگیرد.

بِئْسَ مَثَلُ الْقَوْمِ‏ بد مثل است [بخر] مثل این قوم.

الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِ اللَّهِ‏ ایشان بدروغ فرا میدارند سخنان اللَّه‏

وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ (۵) اللَّه راه‏نماى و کارساز ستمکاران نیست.

قُلْ‏ بگو [یا محمد].

یا أَیُّهَا الَّذِینَ هادُوا اى ایشان که جهود شدند [و از راه راست بگشتند]

إِنْ زَعَمْتُمْ أَنَّکُمْ أَوْلِیاءُ لِلَّهِ مِنْ دُونِ النَّاسِ‏ اگر مى ‏گویید که شما دوستان اللّه ‏اید جز از همه مردمان.

فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ‏ پس مرگ آرزو خواهید.

إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ (۶) اگر راست مى‏گویید.

وَ لا یَتَمَنَّوْنَهُ أَبَداً و هرگز بآرزو نخواهند مرگ‏ بِما

قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ‏ بآن [کارهاى بد] که دست ایشان پیش فرا فرستاد.

وَ اللَّهُ عَلِیمٌ بِالظَّالِمِینَ (۷) و اللَّه داناست بآن ستمکاران [بر خویشتن‏].

قُلْ إِنَّ الْمَوْتَ الَّذِی تَفِرُّونَ مِنْهُ‏: بگو آن مرگ که از آن میگریزید.

فَإِنَّهُ مُلاقِیکُمْ‏ آن شما را بر وى آمدنى است.

ثُمَّ تُرَدُّونَ إِلى‏ عالِمِ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَهِ: پس شما را باز برند با آن داناى نهان و آشکار.

فَیُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ (۸): تا خبر کند شما را بآنچه میکردید.

یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اى گرویدگان.

إِذا نُودِیَ لِلصَّلاهِ مِنْ یَوْمِ الْجُمُعَهِ: چون بانگ زنند نماز را روز آدینه.

فَاسْعَوْا إِلى‏ ذِکْرِ اللَّهِ‏ در ساز و آهنگ ایستید بیاد خداى [خطبه و نماز]

وَ ذَرُوا الْبَیْعَ‏: و خرید و فروخت بگذارید.

ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ (۹) این بهشت شما را اگر میدانید.

فَإِذا قُضِیَتِ الصَّلاهُ: چون نماز گزارده آمد.

فَانْتَشِرُوا فِی الْأَرْضِ‏:بپراکنید و بروید در زمین.

وَ ابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ‏: از فضل اللَّه [و رزق او] طلب کنید.

وَ اذْکُرُوا اللَّهَ کَثِیراً: و خداوند خویش را یاد کنید [بر هر حالى‏] فراوان.

لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ (۱۰): تا مگر بنیک روز بمانید.

وَ إِذا رَأَوْا تِجارَهً: و چون بازرگانیى بینند.

أَوْ لَهْواً: یا آواز بازى شنوند.

انْفَضُّوا إِلَیْها: بسوى آن پراکنند.

وَ تَرَکُوکَ قائِماً: و ترا بر پاى ایستاده فروگذارند.

قُلْ ما عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ: بگو آنچه نزدیک اللَّه است [از پاداش و روزى‏] آن به است.

مِنَ اللَّهْوِ وَ مِنَ التِّجارَهِ: از آن طبل و کاروان و بازرگانى.

وَ اللَّهُ خَیْرُ الرَّازِقِینَ (۱۱) و اللَّه بهتر روزى دهان است.

النوبه الثانیه

این سوره الجمعه یازده آیتست، صد و هشتاد کلمه هفتصد و بیست حرف، جمله به مدینه فرو آمد، باجماع مفسّران، و در مدنیّات شمرند. و درین سوره نه ناسخ است نه منسوخ. در فضیلت سوره مصطفى (ص) گفت‏ بروایت ابىّ بن کعب: «من قرأ سوره الجمعه کتب له عشر حسنات بعدد من ذهب الى الجمعه فی مصر من امصار المسلمین و من لم یذهب».

یُسَبِّحُ لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ‏، التسبیح: تنزیه اللَّه من کلّ سوء، و قیل: المعنى یذکّر اللَّه ما فی السّماوات و ما فی الارض من شى‏ء غیر کفّار الجنّ و الانس.

ثمّ نعت الربّ عزّ و جلّ نفسه فقال: الْمَلِکِ‏ اى- الّذى یملک کلّ شى‏ء و لا یملک فی الحقیقه سواه. الْقُدُّوسِ‏ اى- الطاهر عمّا یخلوه من الشریک و الصاحبه و الولد و الْقُدُّوسِ‏ و الْقُدُّوسِ‏ بضمّ القاف و فتحها واحد و قد قرئ بهما قرأه ابو السماک.

و زید بن على و غیرهما قال: رؤبه:

دعوت ربّ العزّه القدّوسا

دعاء لا یعبد الناقوسا.

و القدس، الطهر، و القدس فوق القدح کالسطل. و التقدیس: التّنزیه و قیل لعبد اللَّه بن المبارک: سئل عن خبر فروى انّ العدس قدّسه سبعون نبیّا، فقال: لا و لا نصف نبى! فمعنى هذا التقدیس الثناء؛ و قال عطاء بن السائب عن میسره هذه الآیه یُسَبِّحُ لِلَّهِ‏ الى قوله: الْعَزِیزِ الْحَکِیمِ‏ فى التوریه سبع مائه آیه.

هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ‏ اى- فی العرب. رَسُولًا مِنْهُمْ‏ یعنى:محمدا (ص) و سمّى العرب امیّین لانّه لم یکن لهم کتاب قبل القرآن، لذلک سمّى الیهود و النصارى، اهل الکتاب، لیمتازوا عنهم؛ و قیل: سمّیت العرب امیّین لانّهم کانوا على نعت امیّتهم مذ کانت بلا خطّ و لا کتاب نسبوا الى ما ولدوا علیه من امّهاتهم لانّ الخطّ و القراءه بالتعلیم دون ما جبل الخلق علیه و من یحسن الکتابه من العرب فانّه ایضا امّى، لانّه لم یکن لهم فی الاصل خطّ و کتابه الّا فی ثقیف اهل الطائف تعلموه من اهل الحیره، و قیل: تعلمه اهل الحیره من اهل الانبار و لم یکن فی‏ اصحاب رسول اللَّه (ص) کاتب الّا حنظله الّذى یقال له: غسیل الملائکه، و یسمّى حنظله الکاتب.

ثمّ ظهر الخطّ فی الصحابه بعد و کان معاویه بن ابى سفیان. و زید بن ثابت یکتبان لرسول اللَّه (ص) و کان ابن ابى سرح یکتب له ثمّ ارتدّ. هو الّذى قال سانزل مثل ما انزل اللَّه و هو من النفر الّذى امر رسول اللَّه (ص) یوم فتح مکه بقتلهم.

و کتب کتاب الصلح بین رسول اللَّه و بین قریش یوم الحدیبیه على بن ابى طالب (ع). و لمّا عرضت المصاحف على عثمان (رض) رأى فیه اشیاء لحن فیها الکاتب، فقال: ارى فیه لحنا و ستقیمه العرب بالسنتهم. و قال بعض العلماء: کان عثمان و على، رضى اللَّه عنهما، یکتبان الوحى بین یدى رسول اللَّه فاذا غابا کتب ابىّ بن کعب و زید بن ثابت و کان خالد بن سعید بن العاص و معاویه بن ابى سفیان یکتبان بین یدیه فی حوائجه و کان المغیره بن شعبه ینوب عنهما اذا لم یحضرا و کان عبد اللَّه بن الارقم و العلاء بن عتبه یکتبان بین الناس فی قبائلهم و میاههم و فی دور الانصار بین الرّجال و النساء و کان حذیفه بن الیمان یکتب خرص تمر الحجاز و کان زید بن ثابت یکتب الى الملوک مع ما کان یکتب من الوحى. و کان حنظله بن الربیع الکاتب خلیفه کلّ کاتب من کتّاب رسول اللَّه غاب عن عمله و کان النبى (ص) یضع عنده خاتمه. و اختلفوا فی رسول اللَّه (ص) انّه هل تعلم الکتابه بآخره من عمره أم لا؟ لعلمائنا.

فیه وجهان و لیس فی کونه حدیث یصحّ. قوله: یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ‏ اى- یطهّرهم من الذنوب و الشّرک، و قیل: یأخذ زکاه اموالهم. وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَهَ الکتاب: القرآن، و الْحِکْمَهَ: السنن. و قیل: الْحِکْمَهَ، الفقه فی دین اللَّه و معرفه الحلال و الحرام. وَ إِنْ کانُوا مِنْ قَبْلُ‏ اى- من قبل بعثه محمد (ع) لَفِی ضَلالٍ مُبِینٍ‏:کفر و جهاله.

قوله: وَ آخَرِینَ مِنْهُمْ‏ فى محلّ قوله آخرین و جهان: احدهما انّه فی محلّ الخفض، اى- بعث فی الامیّین و فی آخرین رسولا منهم، اى- من المبعوثین الیهم.

الثانى، انّه فی محل النصب و المعنى: یعلّمهم الکتاب و یعلم آخرین و اختلف العلماء فیهم فقال قوم: هم العجم و هو قول ابن عمر و سعید بن جبیر و مجاهد و الدلیل علیه ماروى‏ ابو هریره قال: کنّا جلوسا عند النّبی (ص) اذ نزلت علیه سوره الجمعه، فلمّا قرأ:وَ آخَرِینَ مِنْهُمْ لَمَّا یَلْحَقُوا بِهِمْ‏ قال رجل: من هؤلاء یا رسول اللَّه! فلم یراجعه النّبی (ص) حتى سأله مرّتین او ثلاثا، قال: و فینا سلمان الفارسى. قال: فوضع النّبی (ص) یده على سلمان ثمّ قال: «لو کان الایمان عند الثّریا لناله رجال من هؤلاء.

وفی روایه اخرى: «لو کان الدّین عند الثّریا لذهب الیه رجال من ابناء فارس حتى یتناولوه».

و قال ابن زید: هم جمیع من دخل فی الاسلام بعد النبى (ص) الى یوم القیامه لانّ النبى (ص) کان مبعوثا الى کافّه الخلق الى یوم القیامه

وفی الخبر عن النّبی (ص): «انّ فی اصلاب الرجال من اصحابى رجالا و نساء یدخلون الجنّه بغیر حساب، ثمّ قرأ:آخَرِینَ مِنْهُمْ لَمَّا یَلْحَقُوا بِهِمْ‏

وعن ابن ابى لیلى عن رجل من اصحاب رسول- اللَّه (ص) قال قال النّبی (ص): رأیتنى یتّبعنى غنم سود ثم اتبعها غنم سود، ثمّ اتّبعها غنم عفر، اوّلها یا با بکر قال: امّا السود فالعرب و امّا العفر فالعجم یتبعک بعد العرب.

کذلک عبّرها الملک سجر العفره فی اللّون بیاض کلون الظّبى. لَمَّا یَلْحَقُوا بِهِمْ‏ اى- لم یدرکوهم و لکنّهم یکونون بعدهم. و قیل‏ لَمَّا یَلْحَقُوا بِهِمْ‏ فى الفضل و السابقه لانّ التابعین لا یدرکون شأو الصحابه و کذلک العجم مع العرب. و من شرائط الدّین معرفه فضل العرب على العجم و حبّهم لمکان القرآن و الرّسول و القبله و الحجّ بمشاعره و الاذان و الخطبه و لفظه النّکاح و الصّید و هو الحکم العربیّ، و القیافه و السّلم و ضرب الدنانیر و الدّراهم.

امر رسول اللَّه بحبّهم و معرفه حقّهم، و فی الآیه دلیل على انّ رسول اللَّه (ص) رسول نفسه و بلاغه حجّه لاهل زمانه، و من بلغ لقوله عزّ و جلّ و من یکفر به من الاحزاب فالنّار موعده. وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ‏ اى- الّذى بعث هو العزیز الحکیم.

ذلِکَ‏ یعنى: النبوّه. فَضْلُ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ‏ على محمد و ذو الفضل العظیم على الخلق بارسال محمد الیهم و توفیقهم لمتابعته.

مَثَلُ الَّذِینَ حُمِّلُوا التَّوْراهَ ثُمَّ لَمْ یَحْمِلُوها یعنى: الیهود امروا بقبولها فلم یقبلوها و کلف العمل بما فیها فلم یفعلوا ما امروا فیها من اظهار صفه محمد و نعته بل غیّروها و حرّفوا الکلم عن مواضعها. کَمَثَلِ الْحِمارِ یَحْمِلُ أَسْفاراً فکما انّ‏ الحمار لا ینتفع بما یحمله من الکتب کذلک الیهود یقرءون التوراه و لا ینتفعون بما فیها. و الاسفار الکتب الکبار، واحدها: سفر. بِئْسَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِ اللَّهِ‏ اى- بئس المثل مثلهم، بئس القوم قوم هذا مثلهم‏ وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ‏ اى- لا یهدى من سمّاه فی علمه ظالما.

قُلْ یا أَیُّهَا الَّذِینَ هادُوا اى- عدلوا و مالوا سمّیت الیهود یهود لانّهم عدلوا عن الدّین المستقیم. إِنْ زَعَمْتُمْ أَنَّکُمْ أَوْلِیاءُ لِلَّهِ مِنْ دُونِ النَّاسِ‏ الزّعم:قول عن ظنّ. اى- ان قلتم ظنّا انّکم‏ أَوْلِیاءُ لِلَّهِ مِنْ دُونِ النَّاسِ‏ اى- من دون محمد (ص) و ذلک انّ یهود المدینه کتب الى یهود خیبر، انّ محمدا یدعونا الى دینه فما تقولون انتم؟- فقالت یهود خیبر: و نحن اولاد الانبیاء و ابناء اللَّه و احبّاؤه، فلا ندخل فی دینه فانزل اللَّه عزّ و جلّ هذه الآیه. قوله: فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ‏ اى- فادعوا على انفسکم بالموت. إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ‏ انّکم ابناء اللَّه و احبّاؤه فانّ الموت هو الّذى یوصلکم الیه.

فقال النّبی (ص): «و الّذى نفس محمد بیده لا یقولها احد منهم فیقوم من مقامه حتّى یغصّ بریقه فتخرج نفسه فأبوا ان یقولوها و علموا انّهم ان قالوا ماتوا،فقال اللَّه تعالى:وَ لا یَتَمَنَّوْنَهُ أَبَداً بِما قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ‏ من الذّنوب و المعاصى‏ وَ اللَّهُ عَلِیمٌ بِالظَّالِمِینَ‏ اى- بالیهود انّهم کذبه فی زعمهم نحن‏ أَوْلِیاءُ لِلَّهِ مِنْ دُونِ النَّاسِ‏ و فی ذلک دلاله على صدق الرّسول و صحّه القرآن لانّه اخبر انّهم لا یتمنّون الموت فکان کما اخبر.

روى عن ابى هریره قال: قال رسول اللَّه (ص): «لا یتمنّینّ احدکم الموت امّا محسنا فان یعش یزدد خیرا فهو خیر له، و امّا مسیئا فلعلّه ان یستعتب».

قُلْ إِنَّ الْمَوْتَ الَّذِی تَفِرُّونَ مِنْهُ فَإِنَّهُ مُلاقِیکُمْ‏ هذا کقوله: قُلْ لَوْ کُنْتُمْ فِی بُیُوتِکُمْ لَبَرَزَ الَّذِینَ کُتِبَ عَلَیْهِمُ الْقَتْلُ إِلى‏ مَضاجِعِهِمْ‏ و الفاء فی قوله فانّه جلبها ضمیر کانّه قال: إِنَّ الْمَوْتَ الَّذِی تَفِرُّونَ مِنْهُ‏ و ان امعنتم فی الفرار و استقصیتم فی الحذر فَإِنَّهُ مُلاقِیکُمْ ثُمَّ تُرَدُّونَ إِلى‏ عالِمِ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَهِ اى- الى اللَّه الّذى یعلم ما غاب عن العباد و ما شاهدوه فیخبرکم‏ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ‏ فى الدّنیا و یجازیکم علیه.

یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا نُودِیَ لِلصَّلاهِ مِنْ یَوْمِ الْجُمُعَهِ اى- فی یوم الجمعه. کقوله: «أَرُونِی ما ذا خَلَقُوا مِنَ الْأَرْضِ» اى- فی الارض و اراد بهذا النّداء، الاذان عند قعود الامام على المنبر للخطبه. لما روى الزهرى عن السائب بن یزید قال:کان النّداء یوم الجمعه اوّله اذا جلس الامام على المنبر على عهد النّبی (ص) و ابى بکر و عمر، فلمّا کان عثمان و کثر النّاس و بعدت المنازل، زاد اذانا فامر بالتّأذین الاوّل على دار له بالسّوق، یقال له الزوراء، لیسمع النّاس فیما غابوه على ذلک و اوّل جمعه جمعت بالمدینه کانت قبل قدوم رسول اللَّه (ص) قالت الانصار انّ للیهود یوما یتعبّد فیه و هو السّبت.

و انّ للنّصارى یوما و هو یوم الاحد. فنحبّ ان یکون لنا یوم. فقال لهم اسعد بن زراره اختاروا العروبه و هو یوم الجمعه فسمّوها جمعه لاجتماع النّاس فیه فاختاروا العروبه، فجمعهم اسعد بن زراره و صلّى بهم یومئذ رکعتین و ذبح لهم اسعد بن زراره کبشا و کانوا قدر ما یشبعهم کبش و ذلک لقلّتهم. ثمّ انزل اللَّه عزّ و جلّ فی ذلک بعد إِذا نُودِیَ لِلصَّلاهِ مِنْ یَوْمِ الْجُمُعَهِ الآیه … فهذه اوّل جمعه جمعت فی الاسلام،فامّا اوّل جمعه جمعها رسول اللَّه (ص) باصحابه ما قال اهل التواریخ: قدم رسول اللَّه (ص) مهاجرا حتى نزل بقبا على بنى عمر و بن عوف و ذلک یوم الاثنین لاثنى عشر لیله خلت من شهر ربیع الاوّل حین ارتفع النّهار فاقام بقبا یوم الاثنین لاثنى عشره لیله و یوم الثلاثاء و یوم الاربعاء و الخمیس ثمّ خرج من بین اظهرهم یوم الجمعه عامدا المدینه فادرکته صلاه الجمعه فی بنى سالم بن عوف فى بطن و ادلهم و هى اوّل الجمعه جمعها رسول اللَّه (ص) فخطب فقال: الحمد للَّه احمده و استعینه و استغفره و استهدیه و او من به و لا اکفره و اعادى من یکفر، و اشهد ان لا اله الّا اللَّه وحده لا شریک له و انّ محمدا عبده و رسوله، اوصیکم بتقوى اللَّه فانّه خیر ما اوصى به المسلم المسلم و احذروا ما حذرکم اللَّه من نفسه فانّه من یتّق اللَّه یکفّر عنه سیّآته و یعظم له اجرا و احسنوا کما احسن اللَّه الیکم و جاهدوا فی اللَّه حقّ جهاده هو اجتبیکم و اعملوا لما بعد الیوم فانّه من یصلح ما بینه و بین یکفّه اللَّه بینه و بین النّاس و لا قوّه الّا باللّه العظیم.

و اختلفوا فی تسمیه هذا الیوم جمعه: فمنهم من قال لانّ اللَّه تعالى جمع فیها خلق آدم علیه السّلام و به‏ قال النّبیّ (ص) فی روایه سلمان: «انّما سمّیت الجمعه لانّ آدم‏ علیه السلام جمع فیها خلقه،

و قیل: لانّ اللَّه تعالى فرغ فیه من خلق الاشیاء فاجتمعت فیه المخلوقات و قیل: لاجتماع الناس فیه للصّلوه. قرأ الاعمش من «یوم الجمعه» بسکون المیم.

و قراءه العامّه بضمّ المیم، و قیل: اوّل من سمّاها جمعه کعب بن لؤى و کان یقول له یوم- العروبه؛ و اوّل جمعه جمعت بعد الجمعه بالمدینه بقریه یقال لها جواثا من ارض البحرین.

قوله: فَاسْعَوْا إِلى‏ ذِکْرِ اللَّهِ‏ اى- فامضوا الیه و اعملوا له-. لیس المراد من السعى الاسراع، انّما المراد منه العمل و الفعل. و کان عمر بن الخطاب رضى اللَّه عنه یقرأ «فامضوا الى ذکر اللَّه» و کذلک هى فی قراءه عبد اللَّه بن مسعود و یقول: لو قرأت‏ فَاسْعَوْا لعدوت حتى یسقط ردائى و قیل: السّعى ها هنا قصّ الشّارب و نتف الإبط و تقلیم الظفار و الغسل و التطییب للجمعه و لبس افضل الثیاب. و السّعى فی اللّغه على ضربین احدهما العدو و الاسراع فی المشى کالسّعى بین الصفا و المروه. و الثانى القصد و العمل کقوله عزّ و جلّ: إِنَّ سَعْیَکُمْ لَشَتَّى‏ و سعى لها سعیها و هو مؤمن. فَاسْعَوْا إِلى‏ ذِکْرِ اللَّهِ‏

وفی الخبر الصّحیح عن ابى هریره قال: قال رسول اللَّه (ص): اذا اقیمت الصّلاه فلا تأتوها تسعون و لکن ائتوها تمشون و علیکم السّکینه فما ادرکتم فصلّوا و ما فاتکم فاتمّوا

قوله:فَاسْعَوْا إِلى‏ ذِکْرِ اللَّهِ‏ فالذّکر ها هنا الخطبه على قول الجمهور، و قیل: هو صلاه الجمعه؛ و المعنى: اجیبوا و اقصدوا الى صلاه الجمعه غیر متثاقلین. وَ ذَرُوا الْبَیْعَ‏ یعنى:

البیع و الشّرى لانّ اسم البیع یتناولهما جمیعا و انّما یحرم البیع و الشّرى عند الاذان الثّانی؛ و قال الزهرى و عند خروج الامام و کان ینادى فی الاسواق فی الزّمان الاوّل اذا اذن للجمعه حرم البیع و راى القاسم بن محمد بن ابى بکر امرأته تشترى عطرا فخرج القاسم الى الجمعه فوجد الامام قد خرج، فلمّا رجع امر اهله بردّ البیع. و مذهب الفقهاء انّ البیع یصحّ و ان کان محرّما. و قال عطاء بن ابى رباح: یحرم البیع و الرّقاد و اللّهو و الضیعاه و ان یکتب کتابا و ان یأتى الرجل اهله. ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ‏ اى- ذلک الّذى ذکرت من حضور الجمعه و ترک البیع و الاستماع الى الخطبه و اداء الفریضه خیر لکم من المبایعه. إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ‏ مصالح انفسکم.

روى عن ابن عمر و ابى هریره انّهما سمعا رسول اللَّه (ص) یقول‏ و هو على اعواد منبره لینتهینّ اقوام عن ودعهم‏ الجمعات او لیختمنّ اللَّه على قلوبهم ثمّ لیکوننّ من الغافلین.

وعن جابر انّ رسول اللَّه (ص) قال: «من ترک الجمعه ثلاثا من غیر ضروره طبع اللَّه على قلبه».

وروى‏ انّه صلّى اللَّه علیه و سلّم خطب فقال: «انّ اللَّه قد افترض علیکم الجمعه فی یومى هذا، فی مقامى هذا، فمن ترکها فی حیاتى و بعد مماتى و له امام عادل او جائر من غیر عذر فلا بارک اللَّه له و لا جمع اللَّه شمله الا فلا حجّ له الا فلا صوم له و من تاب تاب اللَّه علیه».

و عن میمون ابن ابى شبیب قال: اردت الجمعه زمن الحجّاج. قال: فتهیّأت للذّهاب ثمّ قلت این اذهب اصلّى خلف هذا؟ فقلت: مرّه اذهب و مرّه لا اذهب. فنادانى مناد من جانب البیت: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا نُودِیَ لِلصَّلاهِ مِنْ یَوْمِ الْجُمُعَهِ فَاسْعَوْا إِلى‏ ذِکْرِ اللَّهِ‏.

فصل

‏

اختلف اهل العلم فی موضع اقامه الجمعه و فی العدد الّذى تنعقد بهم الجمعه و فی المسافه الّتى یجب ان یؤتى منها. امّا الموضع فذهب قوم الى انّ کلّ قریه اجتمع فیها اربعون رجلا من اهل الکمال بان یکونوا احرارا عاقلین بالغین مقیمین لا یظعنون عنها شتاء و لا صیفا الّا ظعن حاجه، تجب علیهم اقامه الجمعه فیها. و هو قول عبید اللَّه بن عبد اللَّه و عمر بن عبد العزیز و به قال الشافعى و احمد و اسحاق. و قالوا: لا تنعقد الجمعه باقلّ من اربعین رجلا على هذا الصّفه و شرط عمر بن عبد العزیز مع عدد الاربعین ان یکون فیهم وال. و الوالى غیر شرط عند الشافعى.

وقال على (ع): «لا جمعه الّا فی مصر جامع.

و هو قول اصحاب الرأى. ثمّ عند ابى حنیفه تنعقد باربعه و الوالى شرط.

و قال الاوزاعى و ابو یوسف: تنعقد بثلثه اذا کان فیهم وال. و قال الحسن و ابو ثور:

تنعقد باثنین کسائر الصّلوات. و قال ربیعه: تنعقد باثنى عشر رجلا و الدّلیل على اقامتها فی القرى ما روى عن ابن عباس قال: انّ اوّل جمعه جمعت بعد جمعه فی مسجد رسول اللَّه (ص) فی مسجد عبد القیس بجواثا من البحرین.

و اذا کان الرّجل مقیما فی قریه لا تقام فیها الجمعه. او کان مقیما فی برّیّه فذهب قوم الى انّه کان یبلغهم النداءو من موضع الجمعه یلزمهم حضور الجمعه و ان کان لا یبلغهم النداء فلا جمعه علیهم و من هذا قول الشافعى و احمد و اسحاق. و الشرط ان یبلغهم نداء مؤذّن جهورىّ الصّوت، یؤذن فی وقت تکون الاصوات هادئه و الریاح ساکنه. فکلّ قریه تکون من موضع الجمعه فی القرب على هذا القدر یجب على اهلها حضور الجمعه. و قال سعید بن المسیّب یجب على من آوه المبیت.

و قال الزّهرى یجب على من کان على ستّه امیال. و قال ربیعه: على اربعه امیال. و قال مالک و اللیث: ثلاثه امیال و قال ابو حنیفه: لا جمعه على اهل سواد قریه کانت القریبه او بعیده. و کلّ من یلزمه صلاه الجمعه لا یجوز ان یسافر یوم الجمعه بعد الزّوال قبل ان یصلّى الجمعه، امّا قبل الزّوال بعد طلوع الفجر، یجوز غیر انّه یکره الّا ان یکون سفره سفر طاعه من حجّ او غزو، و ذهب بعضهم الى انّه اذا اصبح یوم الجمعه مقیما فلا یسافر حتى یصلّى الجمعه.

و الدّلیل على جوازه،روى عن ابن عباس، قال: بعث النّبی (ص) عبد اللَّه بن رواحه فی سریّه، فوافق ذلک الیوم الجمعه فغدا اصحابه و قال: اتخلف فاصلّى مع رسول اللَّه (ص). ثمّ لحقهم. فلمّا صلّى مع النّبی (ص) رآه، فقال: «ما منعک ان تغدو مع اصحابک»؟- قال: اردت اصلّى معک. ثمّ الحقهم فقال: «لو انفقت ما فی الارض، ما ادرکت فضل غدوتهم».

وروى‏ انّ عمر بن الخطّاب سمع رجلا علیه هیأت السّفر یقول: لو لا انّ الیوم یوم الجمعه، لخرجت.

فقال عمر: اخرج فانّ الجمعه لا تحبس عن سفر.

امّا فضل یوم الجمعه. فقد روى عن ابى هریره قال: خرجت الى الطور، فلقیت کعب الاحبار، فجلست معه. فحدّثنى عن التوراه. و حدّثته عن رسول اللَّه (ص). فکان فیما حدّثته ان قلت له:قال رسول اللَّه (ص): «خیر یوم طلعت علیه الشمس یوم الجمعه فیه خلق آدم و فیه اهبط و فیه مات و فیه تیب علیه و فیه تقوم الساعه. و ما من دابّه الّا و هی مسیخه یوم الجمعه من حین تصبح حتى تطلع الشمس شفقا من السّاعه الا الجنّ و الانس و فیه ساعه لا یصادفها عبد مسلم و هو یصلّى یسأل اللَّه تعالى شیئا الّا اعطاه ایّاه»

و قال کعب: ذلک فی کل ستّه یوم. فقلت بل فی کلّ جمعه.

قال: فقرأ کعب التوراه. فقال: صدق رسول اللَّه. قال ابو هریره: ثمّ لقیت‏

عبد اللَّه بن سلام. فحدّثته بمجلسى مع کعب الاحبار. و ما حدّثته فی یوم الجمعه، قال عبد اللَّه بن سلام قد علمت ایّه ساعه هى؟ هى آخر ساعه فی یوم الجمعه. قال ابو هریره: و کیف تکون آخر ساعه فی یوم الجمعه

وقد قال رسول اللَّه (ص): «لا یصادفها عبد مسلم و هو یصلّى و تلک ساعه لا یصلّى فیها»؟

فقال عبد اللَّه بن سلام:الم یقل رسول اللَّه (ص): «من جلس مجلسا ینتظر الصّلاه فهو فی صلاه حتى یصلّیها»؟

قال ابو هریره: بلى. قال: فهو ذلک.

وروى مرفوعا، قال صلّى اللَّه علیه و سلّم: «السّاعه الّتى یستجاب فیها الدّعاء یوم الجمعه بعد العصر الى غروب الشّمس اغفل ما یکون النّاس».

وفی روایه اخرى. قال: «التمسوا الساعه الّتى فی الجمعه بعد العصر الى غیبوبه الشمس»

وقال: «اذا طلب احدکم حاجه فلیطلبها قبل مغیب الشّمس یوم الجمعه».

وفی روایه ابى برده عن ابى موسى عن رسول اللَّه (ص): «تلک الساعه ما بین ان تجلس الامام الى انقضاء الصّلاه»

وعن عبد اللَّه بن رافع عن ابى هریره قال: قال رسول اللَّه (ص): «الیوم الموعود: یوم القیامه، و المشهود: یوم عرفه، و الشاهد:یوم الجمعه لا طلعت الشّمس و لا غربت على یوم افضل من یوم الجمعه لا یوافقها عبد مسلم یسأل اللَّه فیها خیرا الّا اعطاه و لا یستعیذ من شى‏ء الّا اعاذه).

وعن اوس بن اوس قال: قال النّبی (ص): «انّ من افضل ایّامکم یوم الجمعه، فیه خلق آدم و فیه قبض و فیه النفخه و فیه الصعقه، فاکثروا علىّ من الصّلاه فیه. فانّ صلوتکم معروضه علىّ»:فقالوا: یا رسول اللَّه، و کیف تعرض صلوتنا علیک و قد ارمت؟- فقال: «انّ اللَّه عزّ و جلّ حرّم على الارض ان تأکل اجساد الانبیاء».

وقال (ص) «اذا کان یوم الجمعه نادت الطیر الطیر، و الوحوش الوحوش، و السباع السباع، سلام علیکم، هذا یوم صالح کریم».

وقال صلّى اللَّه علیه و سلّم: «انّ لیله الجمعه و یوم الجمعه اربعه و عشرون ساعه للَّه فی کلّ ساعه ستّمائه الف عتیق من النّار».

وعن انس بن مالک قال: سمعت رسول اللَّه (ص) یقول: «اتانى جبرئیل (ع) و فی یده کهیئه المرأه البیضاء فیه نکته سوداء فقلت: ما هذه یا جبرئیل؟- قال: هذا لجمعه بعث فیها الیک ربّک عزّ و جلّ تکون لک عیدا و لامّتک من بعدک و قلت: ما لنا فیها؟- قال: خیرا کثیراانتم الآخرون السّابقون یوم القیامه و فیها ساعه لا یوافقها عبد یصلّى یسأل اللَّه شیئا الّا اعطاه ایّاه.

فقلت: ما هذه النکته السوداء؟- قال: هذه السّاعه تقوم یوم الجمعه و نحن نسمّیه عندنا یوم المزید.- قلت: و ما المزید؟- قال: انّ ربّک اتّخذ فی الجنّه وادیا افیح من مسک ابیض، فاذا کان یوم الجمعه من ایّام الآخره هبط الرّبّ تبارک و تعالى عن عرشه الى کرسیه. و حفّ الکرسى بمنابر من نور فجلس علیها النّبیّون و حفّت المنابر بکراسىّ من ذهب فجلس علیها الشّهداء.

و یهبط اهل الغرف من غرفهم فیجلسون على کثبان المسک لا یرون لاهل الکرسىّ و المنابر علیهم فضا فی المجلس و یبدو لهم ذو الجلال و الاکرام فیقول: «سلونى» فیقولون: نسألک الرضا یا ربّ فیقال: «رضاى احلّکم دارى و انا لکم کرامتى» ثمّ یقول: «سلونى» فیقولون باجمعهم نسألک الرّضا، فیشهد لهم على الرّضا. فیقول: «یا اهل الجنّه انّى لو لم ارض عنکم لم اسکنکم جنّتى؟ فهذا یوم المزید. فسلونى فیجتمعونى على کلمه واحده قد رضینا فارض عنّا» قال: ثمّ یتبعها علیهم- «ما لا عین رأت و لا اذن سمعت و لا خطر على قلب بشر»-.

وعن ابى هریره قال: قال رسول اللَّه (ص): «اذا کان یوم الجمعه کان على کلّ باب من ابواب المسجد ملائکه یکتبون النّاس على منازلهم: الاوّل فالاوّل فاذا خرج الامام طویت الصّحف و استمعوا الخطبه و المهجر الى الصّلاه کالمهدى بدنه ثمّ الّذى یلیه کالمهدى بقره. ثمّ الّذى یلیه کالمهدى کبشا»حتى ذکر الدّجاجه و البیض». و عن علقمه بن قیس قال: خرجت مع عبد اللَّه بن مسعود الى الجمعه.

فوجد ثلاثه قد سبقوه. فقال: رابع اربعه و ما رابع اربعه ببعید. ثمّ‏ قال سمعت رسول اللَّه (ص) یقول: «انّ النّاس یجلسون من اللَّه یوم القیامه على قدر رواحهم الى الجمعه الاوّل، ثمّ الثانى، ثم الثالث؛ ثم الرّابع» و قال: «ما رابع اربعه ببعید».

و فی روایه ابن عباس عن النّبیّ (ص) قال: «انّ اهل الجنّه یزورون ربّهم عزّ و جلّ فی کلّ یوم جمعه فی رمال الکافور. و اقربهم منه مجلسا اسرعهم الیه یوم الجمعه و ابکرهم غدوّا».

فَإِذا قُضِیَتِ الصَّلاهُ اى- اذا فرغ من الصّلاه. فَانْتَشِرُوا فِی الْأَرْضِ‏ للتّجاره و التّصرّف فی حوائجکم. وَ ابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ‏ یعنى الرّزق. و هذا امر اباحه کقوله: وَ إِذا حَلَلْتُمْ فَاصْطادُوا. قال ابن عباس ان شئت فاخرج، و ان شئت فاقعد، و ان شئت فصل الى العصر. و قیل: فَانْتَشِرُوا فِی الْأَرْضِ‏ لیس لطلب الدنیا و لکن لعیاده مریض، و حضور جنازه و زیاره اخ فی اللَّه، و قیل: ابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ‏ هو طلب العلم. وَ اذْکُرُوا اللَّهَ کَثِیراً اشکروه على ما وفّقکم لطاعته و اداء فرائضه.

لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ‏ تظفرون بما تریدون.

وَ إِذا رَأَوْا تِجارَهً قیل فی التفسیر: اصاب اهل المدینه جوع و غلاء سعر فقدمت عیر دحیه بن خلیفه الکلبى من الشام و معه میره و کان رجلا تاجرا. و کان ذلک قبل ان یسلم. فوافق قدومه وقت صلاه الجمعه. فانفضوا عن النّبی (ص) و ترکوه قائما فی الخطبه على المنبر و لم یبق مع النّبی (ص) الّا اثنى عشر رجلا. و فیهم ابو بکر و عمر و قیل: لم یبق معه الّا ثمانیه نفر.

فقال النّبی (ص): «و الّذى نفسى بیده لو ابتدرتموها حتى لا یبقى معى احد، لاشتعل الوادى علیکم نارا»و انّما قال: أَوْ لَهْواً لانّ العیر کان یضرب بین یدیه الطّبل و المزامیر، یعنى: إِذا رَأَوْا تِجارَهً او شیئا یلهیهم و یشتغلهم عن الطّاعه و ذکر اللَّه‏ انْفَضُّوا إِلَیْها اى- الى التّجاره و تفرّقوا عنک و خصّ التجاره برجوع الکنایه الیها. لانّها هى الاهمّ لهم. و انّما الطبل تبع للتّجاره وَ تَرَکُوکَ‏ اى على المنبر قائِماً تخطب. قال علقمه: سئل عبد اللَّه أ کان النّبی (ص) یخطب قائما او قاعدا؟- فقال: اما تقرأ وَ تَرَکُوکَ قائِماً

روى عن جابر بن عبد اللَّه قال: کان النّبی (ص) یخطب یوم الجمعه خطبتین قائما یفصل بینهما بجلوس.

وعن جابر بن سمره قال: کنت اصلّى مع النّبی (ص) فکانت صلوته قصدا و خطبته قصدا

وفی بعض الاخبار فرضت الصّلاه فی الاصل رکعتین زیدت فی الحضر الّا فی الجمعه لمکان الخطبه.

قُلْ‏ یا محمد، ما عِنْدَ اللَّهِ‏ ممّا اعدّه لاولیائه من الثواب. خَیْرٌ مِنَ اللَّهْوِ وَ مِنَ التِّجارَهِ اى- تنفضّوا عن النّبی (ص) لطلب الرّزق‏ وَ اللَّهُ خَیْرُ الرَّازِقِینَ‏ فایّاه فاسألوا و منه فاطلبوا فانّه الرّازق. على الحقیقه لانّه المبدع للرّزق المخرج له عن حدّ العدم.

النوبه الثالثه

قوله تعالى: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ‏ اسم عزیز ازلى، جبّار صمدى لکنّه للمؤمنین ولىّ، و بالعاصین حفىّ، لیس له فی جماله کفىّ و لا فی جلاله سمىّ و للعصاه من المؤمنین ولىّ. اینست نظم لطیف و آراسته تام، دل را انس است و جان را پیغام، از دوست یادگار و بر جان عاشقان سلام، اللَّه است یگانه یکتا، در ذات و صفات بیهمتا، از هم مانستى‏ جدا، و در حکم بى چرا. شنونده رازست، و نیوشنده دعا، در آزمایش باعطاست و در ضمانها باوفا.

سمیع است بسمع و بصیر ببصر، مرید باراده، متکلّم بکلام، باقى ببقا، رحمان است مهربان، که بر بنده بخشاید و جافیان را با همه جفا برّ پیش آید. بنده اگر چه بدکار است و از جرم گرانبار است، رحمان او را آمرزگار و جرم او را در گذار است، خوب نگارست و در گفتار است، عالم را صانع و خلق را نگهدار است، دشمن را دارنده و دوست را یار است، بصنع در دیده هر کس و در جان احبابش قرار است. هر امیدى را نقد، و هر ضمان را بسنده کار است، رحیم است که رحمت خود بر مؤمنان باران کرد و عطاى خود بر ایشان ریزان کرد. هر کس را آنچه صلاح و بهینه آن کس دید آن کرد، معاصى خلق زیر حلم خود پنهان کرد.

امروز ستر او نقد، و فردا عفو او وعد. هر زبان که بنام او ناطق است پاک است، هر دل که بمهر او ذاکر است آباد است. و یاد کننده او در این جهان و در آن جهان آزادست:

چون یاد تو آرم از غمان آزادم‏

جز یاد تو هر چه بود رفت از یادم‏

قوله‏ یُسَبِّحُ لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ الْمَلِکِ الْقُدُّوسِ الْعَزِیزِ الْحَکِیمِ‏ هو الملک و الملیک، مالک الملک و ملک الملوک. پادشاه بحقیقت اوست که ملکش را عزل نیست، و جدّش را هزل نیست، و عزّش را ذلّ نیست، و حکمش را ردّ نیست، او را ندّ نیست، و ازو بدّ نیست. بنده مؤمن معتقد چون داند که مالک بحقیقت اوست جلّ جلاله لوح دعاوى بشکند، بساط هوس در نوردد، دامن از کونین درکشد، و مالک مطلق را ملک و ملک مسلّم دارد، بر مراد خود مقدّم دارد. ننگش آید که هیچ مخلوق را تذلّل کند، یا از بهر حبّه‏اى و لقمه‏اى گردن برافراشته خود بشکند:

و من قصد البحر استقلّ السواقیا

من عرف اللَّه لم یحتمل دلال الخلق‏

هر که جلال حقّ بدانست، بدلال خلق تن در ندهد، دست صدقش از کونین کوتاه بود، پاى عشقش همیشه در راه بود، دلش در قبضه عزّ پادشاه بود، سرش معدن سرّ ذو الجلال بود، در پیشانیش نشان اقبال بود. در دیده یقینش نور اعتبار افعال بود.

در مشامش نفخات روضه وصال بود. خلق با حال و با کام و با نام بود، و او بى حال و بى کام و بى نام بود، چه زیان دارد او را چون فردا در سراى آخرت عندلیب باغ عندیّت بود. و باز راز احدیّت بود.

حسین منصور را از زهد پرسیدند. گفتا: تنعّم دنیا بگذاشتن زهد نفس است. و نعیم آخرت بگذاشتن زهد دلست. و بترک خویش بگفتن درین راه زهد جانست. آنها که در دنیا زاهد شدند، در سراى رضوان فرو آمدند. آنها که در بهشت زاهد شدند، بحظیره قدس فرو آمدند. و آن طایفه که در خودى خود زاهد شدند؛ ایشان را سیلاب وادى لا اله الّا اللَّه در ربود، در این سراى از ایشان خبر نه، در آن سراى ایشان را اثر نه. در سرا پرده غیرت فرو آمدند، در قبّه قرب صمدیّت ایشان را بار دادند.

هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولًا مِنْهُمْ‏ الآیه … البسه لباس عزّ و توجّه بتاج الکرامه و خلع علیه حسن التولّى، آثار البشریّه عنه مندرسه و انوار الحقائق علیه لائحه. صفت آن مهمتر عالم است و سید ولد آدم، درّى یتیم بود از صدف قدرت برآمده، آفتابى روشن بود از فلک اقبال بتافته، درختى شگرف بود از بوستان دولت برآمده، آسمان و زمین همه بدو آراسته، ربّ العالمین او را بحقائق نبوّت مزیّن کرد، و بخصائص قربت گرامى کرد، و بخلقى فرستاد نادانان و نادبیران و از حقّ بى خبران، همه در عالم حیرت و در ظلمت فکرت سرگردان سید چون قدم در عالم بعثت نهاد، بساط شرع باز گسترد. و چنان که میزبان از بهر مهمان سفره نهد، و صدا و آواز دهد، سید سفره دین اسلام نهاد و صلاء دعوت آواز داد.

جان پاکان گرسنه عدل تو بود از دیر باز

سفره اندر سد ره بنهادى و در دادى صلا

اى یتیمى دیده اکنون با یتیمان لطف کن‏

و اى غریبى کرده اکنون با غریبان کن سخا.

سید سفره دعوت بنهاد و صلا آواز داد، خواجگان قریش اجابت نکردند؛ گفتند: ما را عار بود بر سفره گدایان و درویشان نشستن! فرمان آمد که اى سید بایشان چه رنج مى‏برى؟ طینت خبیثه ایشان نه از آن اصل است که هرگز نقش نگین تو پذیرد.

مثلهم‏ کَمَثَلِ الْحِمارِ یَحْمِلُ أَسْفاراً مثل ایشان مثل خر است که در بار وى دفتر بود. خر را از آن دفترچه سود؟ که هوش و گوش دریافت ندارد. ایشان را نیز از دعوت تو چه سود؟ که بر گوش و بر دل ایشان مهر بیگانگى است و بر دیده ایشان حجاب غفلت. نه زبان ایشان سزاى ذکر ماست، نه دل ایشان بابت مهر ما.

اگر نقد دین میجویى، و سوز عشق ما مى‏طلبى، از دلهاى درویشان صحابه جوى، عمّار و خباب و سلمان و بو ذر و صهیب و بلال که در دل ایشان سوز عشق ماست و در سر ایشان خمار شراب ذکر ما. دل ایشان حریق مهر و محبّت ما، جان ایشان غریق نظر لطف ما:

این درویشان ز وصل بویى دارند	گویى ز شراب مهر جویى دارند
در مجلس ذکرهاى و هویى دارند	مى نعره زنند کز و چنویى دارند

یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا نُودِیَ لِلصَّلاهِ مِنْ یَوْمِ الْجُمُعَهِ. ربّ العالمین جلّ جلاله و تقدّست اسماؤه و تعالت صفاته در این آیت مؤمنان را بکارى میخواند از کارهاى دین که تمامى دین ایشان در آنست، و رستن از عقوبت بآنست. و یافتن بهشت جاودان در گزاردن آنست. و آن نماز آدینه است. میگوید: اى شما که گرویدگان و دوستان و آشنایان اید، پیغام پذیرفتید و پیغام رسان براست داشتید و مرا بر غیب استوار گرفتید، و فرمان برداشتید.

إِذا نُودِیَ لِلصَّلاهِ مِنْ یَوْمِ الْجُمُعَهِ هم نصیحت است و هم وصیّت و هم فرمان؛ نصیحت است، از نیکوکارى؛ وصیّت است، از دوست دارى؛ فرمانست ازنیکخواهى. میگوید: بندگان من نیکوکارم. نصیحت من شنوید، دوست دارم وصیّت من پذیرید، نیک خواهم فرمان من بجاى آرید. ملکا آن چه فرمانست؟

إِذا نُودِیَ لِلصَّلاهِ مِنْ یَوْمِ الْجُمُعَهِ فَاسْعَوْا إِلى‏ ذِکْرِ اللَّهِ‏ چون شما را بخوانند بنماز آدینه، قصد و آهنگ آن کنید که شما را بمن میخوانند، پاسخ کنید، آهسته آئید و بوقار آئید. سعى اینجا بمعنى قصد است و عمل، یکى بغسل دیگر بسواک، سدیگر بوى خوش، چهارم جامه بهتر، پنجم بگاه آمدن، ششم چون حاضر آمدید مسلمانان را نرنجانیدن، هفتم خطبه نیوشیدن. امّا غسل فرمانست و سنّت.

مصطفى (ص) گفت:«اذا اتى احدکم الجمعه فلیغتسل».

وقال صلّى اللَّه علیه و سلّم: «غسل یوم الجمعه واجب على کلّ مسلم».

امّا سواک، رسول گفت صلّى اللَّه علیه و سلّم:رکعه بسواک خیر من سبعین رکعه بغیر سواک.

امّا طیب، بکار داشتن بوى خوش و جامه بهتر پوشیدن و مسلمانان را نرنجانیدن و خطبه نیوشیدن، مصطفى (ص) بر جمله گفت:«من اغتسل یوم الجمعه و لبس من احسن ثیابه و مسّ من طیب ان کان عنده. ثمّ اتى الجمعه فلم یتخطّ اعناق النّاس. ثمّ صلّى ما کتب اللَّه له. ثمّ انصت اذا خرج امامه حتى یفرغ من صلوته، کانت کفّاره لما بینها و بین جمعته الّتى قبلها»

وقال صلّى اللَّه علیه و سلّم: «ما على احدکم ان وجد ان یتّخذ ثوبین لیوم الجمعه سوى ثوبى مهنته».

امّا بگاه آن، خبر درست است که فریشتگان بر درهاى مسجد باشند، با قلمها و ورقها، نامهاى بندگان مینویسند. پنج جوق‏ را نویسند: جوق پیشین را هر یکى شترى قربان نویسند و دعا کنند. جوق دیگر را گاوى نویسند قربان و دعا کنند.

جوق سوم را کبشى قربان نویسند و دعا کنند. جوق چهارم را مرغى قربان نویسند و دعا کنند. جوق پنجم را خایه‏اى قربان نویسند و دعا کنند. چون خطیب بر منبر شود، درهاى مسجد فروگذارند و بشنودن خطبه آیند و پس از آن نام کس ننویسند و نه قربان. و در خبر است که فریشتگان یکى را پیوسته معتاد همى‏دیدند.

پس یک آدینه او را نه بینند گویند:اللّهم انّ فلانا لم یأت فان کان ضالّا فاهده، و ان کان عائلا فاغنه، او مریضا فاشفه. وگفته ‏اند: ربّ العالمین در روز آدینه بنده مؤمن را ده چیز وعده داد: یکى آنست که چون بنماز آید بهر گامى و قدمى که بردارد، وى را نیکى در دیوان نویسد، دیگر بهر قدمى گناهى از دیوان وى بسترد، سدیگر گناه یک هفته از وى درگذارد، چهارم ساعتى است در روز آدینه که در آن ساعت هر چه بنده از اللَّه خواهد بوى بخشد، پنجم اگر سوره الکهف برخواند در آن روز تا دیگر آدینه از همه آفات نگه دارد، ششم اگر بشب آدینه سوره الدّخان برخواند هم در آن شب وى را بیامرزد، هفتم هر نیکى که در شبانروز آدینه کند یکى صد نویسد، هشتم اگر بروز آدینه صد بار بر رسول (ص) درود و تحیّت فرستد فردا او را شفیع وى انگیزد، نهم اگر در شبانروز آدینه وى را اجلّ رسد از عذاب گور ایمن دارد. دهم اگر در جمله آن جمع که در جامع باشند یکى را آزاد کند دیگران را همه بوى بخشند. هم القوم لا یشقى بهم جلیسهم.

فَاسْعَوْا إِلى‏ ذِکْرِ اللَّهِ‏ گفته‏اند: سعى از فرائض نماز آدینه است که اللَّه میگوید: فَاسْعَوْا إِلى‏ ذِکْرِ اللَّهِ‏. و دیگر نمازها در خانه گزاردن و در مسجد هاى دیگر آوردن مباح است. و نماز آدینه جز بجامع و جمع گزاردن روا نیست.

واجب آمد بر بنده بمسجد رفتن و رنج بر خود نهادن و خدمت گزاردن. چنانستى که ربّ العزّه گفتى: چون رنج آمدن بخدمت از بهر من بود، یک نیمه خدمت از بنده بر گرفتم، چهار رکعت با دو رکعت آوردم. عبدى امروز یک گام که در راه من بردارى‏ ضایع نمى‏کنم، هفتاد ساله راه توحید رفته و بدست نیاز در امید کوفته عمر تو کى ضایع کنم و رنج خدمت تو کى باطل کنم؟ امروز از خانه بمسجد مى‏آیى، فردا از خانه بگور خواهى آمد. امروز که باختیار مى‏آیى، بمراد و نشاط با جمع دوستان، خدمت خود از تو برگرفتم و رنج تو ضایع نکردم؛ چه گویى فردا که باضطرار آیى، فریدا وحیدا، عفو و مغفرت از تو کى دریغ دارم؟!

کشف الأسرار و عده الأبرار// ابو الفضل رشید الدین میبدى جلد ۱۰