کشف الأسرار و عده الأبرار رشید الدین میبدى سوره سبا آیه ۴۶- ۵۴
۴- النوبه الاولى
(۳۴/ ۵۴- ۴۶)
قوله تعالى:
قُلْ إِنَّما أَعِظُکُمْ بِواحِدَهٍ بگوى شما را پند میدهم بیک چیز أَنْ تَقُومُوا لِلَّهِ که خیزید خداى را،
مَثْنى وَ فُرادى دوگانه و یگانه،
ثُمَّ تَتَفَکَّرُوا آن گه با خود بیندیشید و با یکدیگر باز گوئید:
ما بِصاحِبِکُمْ مِنْ جِنَّهٍ برین مرد شما هیچ دیوانگى نیست و پوشیده خرد نیست،
إِنْ هُوَ إِلَّا نَذِیرٌ لَکُمْ نیست او مگر بیم نمایى شما را،
بَیْنَ یَدَیْ عَذابٍ شَدِیدٍ (۴۶) پیش عذابى سخت.
قُلْ ما سَأَلْتُکُمْ مِنْ أَجْرٍ بگوى هر چه از شما خواهم از مزد،
فَهُوَ لَکُمْ آن شما را باد،
إِنْ أَجْرِیَ إِلَّا عَلَى اللَّهِ نیست مزد من مگر بر اللَّه،
وَ هُوَ عَلى کُلِّ شَیْءٍ شَهِیدٌ (۴۷) و او بر همه چیز گواه است.
قُلْ إِنَّ رَبِّی بگوى خداوند من،
یَقْذِفُ بِالْحَقِ سخن راست و پیغام پاک مىافکند [بدل]،
عَلَّامُ الْغُیُوبِ (۴۸) آن داناى نهانها.
قُلْ جاءَ الْحَقُ بگوى پیغام راست آمد از خداى،
وَ ما یُبْدِئُ الْباطِلُ وَ ما یُعِیدُ (۴۹) و [ابلیس] باطل نه بآغاز چیز تواند و نه بسر انجام.
قُلْ إِنْ ضَلَلْتُ بگوى اگر من گم شوم از راه،
فَإِنَّما أَضِلُّ عَلى نَفْسِی گمراهى من بر من،
وَ إِنِ اهْتَدَیْتُ و اگر بر راه راست روم،
فَبِما یُوحِی إِلَیَّ رَبِّی آن بآن پیغام است که خداوند من مىفرستد بمن إِنَّهُ سَمِیعٌ قَرِیبٌ (۵۰) که او شنواى است بپاسخ از خواننده نزدیک.
وَ لَوْ تَرى إِذْ فَزِعُوا اگر تو بینى آن گه که بیم زنند ایشان را،
فَلا فَوْتَ از دست بشدن را توان نیست،
وَ أُخِذُوا مِنْ مَکانٍ قَرِیبٍ (۵۱) و فرا گیرند ایشان را از جایگاهى نزدیک.
وَ قالُوا آمَنَّا بِهِ [چون فزع مرگ بایشان رسد] گویند بگرویدیم باللّه،
وَ أَنَّى لَهُمُ التَّناوُشُ و چون تواند بود ایشان را فرا چیزى یازیدن،
مِنْ مَکانٍ بَعِیدٍ (۵۲) از جایى دور.
وَ قَدْ کَفَرُوا بِهِ مِنْ قَبْلُ و کافر شده بودند بایمان پیش از روز مرگ،
وَ یَقْذِفُونَ بِالْغَیْبِ مِنْ مَکانٍ بَعِیدٍ (۵۳) و پنداره خویش در آنچه فرا ایشان میگفتند دور مىانداختند.
وَ حِیلَ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ ما یَشْتَهُونَ [تا این میگویند] جدا کردند میان ایشان و میان آنچه آرزو میکردند،
کَما فُعِلَ بِأَشْیاعِهِمْ مِنْ قَبْلُ هم چنان که با هم دینان ایشان کردند از پیش،
إِنَّهُمْ کانُوا فِی شَکٍّ مُرِیبٍ (۵۴) که ایشان در گمانى بودند دل را شورنده.
النوبه الثانیه
قوله تعالى: قُلْ إِنَّما أَعِظُکُمْ بِواحِدَهٍ یعنى آمرکم و اوصیکم بکلمه واحده و هى قول لا اله الا اللَّه، قال: و هل جزاء لا اله الّا اللَّه الا الجنّه؟ فذلک قوله: هَلْ جَزاءُ الْإِحْسانِ إِلَّا الْإِحْسانُ
و عن عبد الرحمن القرشى عن عیاض الانصارى انّ رسول اللَّه (ص) قال: ان لا اله الا اللَّه کلمه عند اللَّه کریمه و لها عند اللَّه مکان من قالها صادقا بها ادخله اللَّه بها الجنه و من قالها کاذبا حقنت دمه و احرزت ماله و لقى اللَّه غدا فحاسبه.
و قیل معناه: اعظکم بخصله واحده و هى أَنْ تَقُومُوا لِلَّهِ اى- لا جل اللَّه، لیس المراد من القیام الذى هو ضدّ الجلوس و انّما هو القیام بالامر الذى هو طلب الحق، کقوله: وَ أَنْ تَقُومُوا لِلْیَتامى بِالْقِسْطِ مَثْنى یعنى اثنین اثنین متناظرین، وَ فُرادى یعنى واحدا واحدا متفکّرین.
التفکّر طلب المعنى بالقلب- تفکّر جست و جوى دل است در طلب معنى، و آن سه قسم است:
یکى حرام یکى مستحبّ یکى واجب، تفکّر در صفات حق جلّ جلاله و در چراى کار وى حرام است که از ان تخم حیرت و نقمت زاید؛ و همچنین تفکّر در اسرار خلق حرام است که از آن تخم خصومت زاید، و آن تفکّر که مستحبّ است تفکّر در صنع صانع است و در آلا و نعماء او. عبد اللَّه عباس گفت: تفکّروا فى آلاء اللَّه و لا تفکّروا فى ذات اللَّه. و تفکّر که واجب است تفکّر در کردار خویش است و در جستن عیب خویش و عرض نامه جرم خویش. و فرق میان تفکّر و تذکّر آنست که تفکّر جستن است و تذکّر یافتن.
ثُمَّ تَتَفَکَّرُوا ما بِصاحِبِکُمْ مِنْ جِنَّهٍ- الصاحب- ها هنا هو الرسول و الجنّه-الجنون و ما، نفى و جحد إِنْ هُوَ إِلَّا نَذِیرٌ اى- ما هو الّا نذیر لَکُمْ بَیْنَ یَدَیْ عَذابٍ شَدِیدٍ العذاب هاهنا هو الساعه.
قُلْ ما سَأَلْتُکُمْ مِنْ أَجْرٍ فَهُوَ لَکُمْ-کان رسول اللَّه (ص) قال لمشرکى مکه: لا تؤذونى فى قرابتى، فقالوا لقد سأل غیر شطط فلا تؤذوه فى قرابته، فلمّا سبّ آلهتهم قالوا لا ینصفنا یسألنا ان لا نؤذیه فى قرابته و هو یؤذینا فى آلهتنا، فنزلت: قُلْ ما سَأَلْتُکُمْ مِنْ أَجْرٍ فَهُوَ لَکُمْ.
و قیل: ما سألتکم فى تبلیغ الرّساله و النصیحه من جعل فهو لکم، إِنْ أَجْرِیَ اى- ما ثوابى إِلَّا عَلَى اللَّهِ وَ هُوَ عَلى کُلِّ شَیْءٍ من اعمالکم شَهِیدٌ علیم الشّهید و الخبیر و العلیم متقاربه المعنى غیر انّ العلم اذا اضیف الى الخفایا الباطنه یسمّى صاحبه خبیرا و اذا اضیف الى الامور الظاهره یسمّى صاحبه شهیدا و اذا اضیف الى الکلّ یسمّى صاحبه علیما. و قیل: الشهید- هو الذى یشهد على الخلق یوم القیامه. بما علم و شاهد منهم.
قُلْ إِنَّ رَبِّی یَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلَّامُ الْغُیُوبِ، فیه تقدیم و تأخیر، تقدیره: قل انّ ربّى علام الغیوب یقذف بالحقّ، اى ینزل الوحى من السماء فیقذفه الى خیر الانبیاء، هذا کقوله: وَ ما کُنْتَ تَرْجُوا أَنْ یُلْقى إِلَیْکَ الْکِتابُ.
قُلْ جاءَ الْحَقُ اى- القرآن و الاسلام. وقال الباقر: یعنى السیف، وَ ما یُبْدِئُ الْباطِلُ وَ ما یُعِیدُ اى- ذهب الباطل و زهق فلم یبق له بقیّه یبدى بها و لا یعید، هذا کقوله: بَلْ نَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلَى الْباطِلِ فَیَدْمَغُهُ فَإِذا هُوَ زاهِقٌ. قال قتاده: الباطل- هاهنا ابلیس، اى- ما یخلق ابلیس و ما یبعث
و عن ابن مسعود قال: دخل رسول اللَّه (ص) مکه و حول الکعبه ثلاثمائه و ستّون صنما فجعل یطعنها بعود معه و یقول: جاءَ الْحَقُّ وَ زَهَقَ الْباطِلُ إِنَّ الْباطِلَ کانَ زَهُوقاً، جاءَ الْحَقُّ وَ ما یُبْدِئُ الْباطِلُ وَ ما یُعِیدُ.
قُلْ إِنْ ضَلَلْتُ عن الحقّ و الهدى، فَإِنَّما أَضِلُّ عَلى نَفْسِی اى- عقوبه ذلک على نفسى و اوخذ بجنایتى، وَ إِنِ اهْتَدَیْتُ الى الحقّ و الهدى، فَبِما یُوحِی إِلَیَّ رَبِّی اهتدیت، إِنَّهُ سَمِیعٌ لمن دعاه قَرِیبٌ بالاجابه لمن وحّده یسمع حمد الحامدین فیجازیهم و دعاء الداعین فیستجیب لهم.
وَ لَوْ تَرى- جواب لو محذوف، إِذْ فَزِعُوا- هذا الفزع عند الموت حین یرون الملائکه، فَلا فَوْتَ- هذا کقوله: وَ لاتَ حِینَ مَناصٍ. وَ أُخِذُوا مِنْ مَکانٍ قَرِیبٍ یعنى من تحت اقدامهم. و قیل: هو یوم بدر یروى ان فى هذه الامّه مسخا و خسفا و قذفا.
و روى انّ رجلا من هذه الامّه یمسخ فیحدق به الناس فیرجمونه بالحجاره حتى یقتلوه.
و قیل: هم خسف بالبیداء، و ذلک فى الخبر انّ جیشا یغزون الکعبه لیخرّبوها ثمانون الفا فبینا هم ببیداء من الارض اذ خسف بهم فلا ینجوا منهم الّا الشرید الذى یخبر عنهم و هو من جهینه فلذلک قیل: و عند جهینه الخبر الیقین. و قال قتاده ذلک حین یخرجون من قبورهم و انّما قال أُخِذُوا مِنْ مَکانٍ قَرِیبٍ لانّهم حیث کانوا فهم من اللَّه قریب لا یبعدون عنه و لا یفوتونه.
وَ قالُوا آمَنَّا بِهِ یعنى حین عاینوا العذاب فى الدّنیا او فى الآخره وقت البأس کقوله: حَتَّى إِذا أَدْرَکَهُ الْغَرَقُ قالَ آمَنْتُ و کقوله: فَلَمَّا رَأَوْا بَأْسَنا قالُوا آمَنَّا بِاللَّهِ وَحْدَهُ. وَ أَنَّى لَهُمُ التَّناوُشُ یعنى من این لهم تناول التّوبه و نیل ما یتمنّون؟
قال ابن عباس: یسئلون الرّدّ و لیس بحین الردّ. التّناوش- التّناول من النّوش، تقول: ناش، ینوش، نوشا اذا تناول میگوید: چون تواند بود ایشان را دسترس بچیزى دور؟ و اگر بمدّ و همز خوانى بر قراءت ابو عمرو و حمزه و کسایى معنى آنست که: چون تواند بود ایشان را فرا چیزى یازیدن از جایى دور، من النئیش و هو الحرکه البطیئه، یقال: تناش اذا تحرّک لطلب شىء بعد فوته، و المعنى: انّى لهم منال التوبه و الایمان بعد ما عاینوا الآخره.
وَ قَدْ کَفَرُوا بِهِ اى- بمحمد و القرآن مِنْ قَبْلُ نزول العذاب، وَ یَقْذِفُونَ بِالْغَیْبِ مِنْ مَکانٍ بَعِیدٍ- الغیب- هاهنا الظّنّ، یعنى یرمون محمدا (ص) بالظّنّ لا بالیقین و هو قولهم له: ساحر بل کاهن بل شاعر. و قال قتاده: یقولون بالظّنّ ان لا بعث و لا جنه و لا نار.
وَ حِیلَ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ ما یَشْتَهُونَ، قال الحسن البصرىّ: حیل بینهم و بین الایمان و التّوبه و الرّجوع الى الدّنیا، کَما فُعِلَ بِأَشْیاعِهِمْ اى- اهل دینهم و موافقیهم من الامم الماضیه حین لم یقبل منهم الایمان و التّوبه. فى وقت البأس، إِنَّهُمْ کانُوا فِی شَکٍّ مُرِیبٍ ظاهر الشرک.
النوبه الثالثه
قوله تعالى: قُلْ إِنَّما أَعِظُکُمْ بِواحِدَهٍ أَنْ تَقُومُوا لِلَّهِ … گفته اند که: القیام للَّه نقطه پرگار طریقت است و مدار اسرار حقیقت، هر که از تدبیر خود برخاست و کار خود با حق جل جلاله گذاشت ثمره حیاه طیّبه برداشت، نبینى جوانمردان اصحاب الکهف را که از خود برخاستند و تدبیر خود بگذاشتند و روى بدرگاه ربوبیت نهادند چنانک رب العزه فرمود: وَ رَبَطْنا عَلى قُلُوبِهِمْ إِذْ قامُوا، نگر که ایشان را در غار غیرت در ظلّ رعایت و کنف ولایت چگونه جاى داد، آفتاب صورت را و خورشید تابنده را زهره نبود که کرد غار غیرت ایشان گردد و نور آفتاب متقاصر آید بحکم اضافت بانوار اسرار ایشان، زیرا که نور آفتاب براى استضاءت خلق است و انوار اسرار ایشان براى معرفت حقّ.
| دع الاقمار تخبو ام تنیر | لنا بدر تذل له البدور |
نور آفتاب نور صورت است و نور دل ایشان نور سریرت، لا جرم شعاع آفتاب صورت چون بایشان رسیدى از بریق شعاع نور سرّ ایشان دامن در چیدى، رب العالمین فرمود. وَ تَحْسَبُهُمْ أَیْقاظاً وَ هُمْ رُقُودٌ پندارى که ایشان بیدارند و خود خفته بودند، اینست صفت اهل طریقت، بظاهرشان نگرى؛ ایشان را بینى مشغول در میادین اعمال، بسر آئرشان نگرى؛ ایشان را بینى فارغ در بساتین لطف ذو الجلال، بظاهر در عمل در باطن نظّاره لطف ازل، از إِیَّاکَ نَعْبُدُ کمر مجاهدت بر میان بسته، از إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ تاج مشاهدت بسر نهاده، در زیر قرطه تسلیم پوشیده، بر زبر درّاعه عمل فرو کشیده، و فى اختیار اصحاب الکهف ابین دلیل و اوضح سبیل على انّ الاصطفاء لیس بعلّه و الاختیار لیس بحیله. سگى که چند گام برداشت از پى دوستان حقّ تا بقیامت میخوانند که: وَ کَلْبُهُمْ باسِطٌ ذِراعَیْهِ بِالْوَصِیدِ. پس مسلمانى که از سوزى و ایمانى هفتاد سال با اولیاء حق صحبت دارد و سواد شباب به بیاض شیب رساند چه ظن برى که حق جل جلاله روز قیامت او را نومید گرداند؟ کلا و لمّا انّه لا یفعل ذلک.
قُلْ جاءَ الْحَقُّ وَ ما یُبْدِئُ الْباطِلُ وَ ما یُعِیدُ- آن روز که رسول خدا (ص) قدم مبارک در کعبه نهاد و عمر خطاب بعزّ اسلام رسیده و مؤمنان باسلام وى شاد گشته و در کعبه بتان بسیار نهاده؛ رسول (ص) در دست قضیبى داشت بر سینه بتان میزد و میگفت:جاءَ الْحَقُّ وَ زَهَقَ الْباطِلُ، جاءَ الْحَقُّ وَ ما یُبْدِئُ الْباطِلُ وَ ما یُعِیدُ، و عمر میگفت: یا ایّها الاصنام هذا احمد هذا رسول اللَّه حقّا فاشهدوا ان کان حقّا فاشهدوا ان کان حقّا ما یقول فاسجدوا، آن بتان بیکبار همه در سجود افتادند.
اى جوانمرد! کدام روز خواهد بود که رسول تحقیق با عمر تصدیق بر موجب اشارت توفیق باین کعبه سینه تو در آیند و آن بتان هوا و حرص را بر هم زنند و این ندا در دهند که جاءَ الْحَقُّ وَ ما یُبْدِئُ الْباطِلُ وَ ما یُعِیدُ فَأُلْقِیَ السَّحَرَهُ ساجِدِینَ چگویى؟ ایشان بسجده آمدند یا ما ایشان را بسجده آوردیم؟ غلامى با خواجه میرفت، غلام در مسجد شد نماز کرد و در لذّت مناجات دراز بماند، خواجه گفت: بیرون آى اى غلام، گفت: نمىگذارند، گفت:
که ترا بیرون نمىگذارد؟ گفت: آنکه ترا در نمىگذارد. عجب نباشد که آدمى شنواى گویاى دانا سجده کند؛ عجب آنست که عمر گوید: اى بتان ناشنواى ناگویا اگر دین محمد حقّ است سجده کنید، همه بیکبار سجده کردند. پاکا خداوندا! دو کار منکر قبیح پیش عمر نهادند: عداوت رسول و طمع دنیا، آن گه از میان هر دو حالى بدان نیکویى پدید آوردند که عمر را بزینت اسلام بیاراستند، همچنین دو کار منکر پیش سحره فرعون نهادند: یکى عداوت موسى دیگر ولایت فرعون، آن گه سرّى بدان عزیزى از میانه پدید آوردند که: فَأُلْقِیَ السَّحَرَهُ ساجِدِینَ. دو محنت صعب پیش یوسف نهادند: یکى چاه دیگر زندان، آن گه از میان هر دو ولایت و سلطنت یوسف پدید آوردند که: مَکَّنَّالِیُوسُفَ فِی الْأَرْضِ. دو نطفه مهین در رحم فراهم آوردند و از میان هر دو صورتى بدین زیبایى پدید آوردند که: وَ صَوَّرَکُمْ فَأَحْسَنَ صُوَرَکُمْ دو نجاست فراهم آوردند در نهاد حیوان: یکى فرث دیگر دم، از میان هر دو شیر صافى پدید آوردند مِنْ بَیْنِ فَرْثٍ وَ دَمٍ لَبَناً خالِصاً. دو کار صعب بر بنده جمع آمد: یکى معصیت دیگر تقصیر در طاعت از میان هر دو رحمت و مغفرت پدید آوردند که: یُصْلِحْ لَکُمْ أَعْمالَکُمْ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ.
وَ حِیلَ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ ما یَشْتَهُونَ- خبر میدهد از ان بیچاره که در سکرات مرگ افتد و جانش بچنبر گردن رسد، رخساره رنگینش از هیبت مرگ بیرنگ گردد، قطرات عرق حسرت از پیشانى وى روان گردد، فرزندان بناز پرورده بر بالین وى نشسته و روى بر روى وى مىمالند و دوستان و برادران بناکام او را وداع میکنند و بزبان حیرت میگویند:
| یا جامع الشمل و الاحشآء و الکبد | یا لیت امّک لم تحبل و لم تلد |
| تهدى الى عرصه الموتى على عجل | مودّع الاهل و الاحباب و الولد |
کرام الکاتبین طومار کردار در میپیچند خازنان روزى جریده رزق در مىنوردند، متقاضیان حضرت قصد جان میکنند و آن بیچاره فرومانده در آرزوى یک روز مهلت بود و مهلتش ندهند، خواهد که سخن گوید و قوّتش ندهند، اینست که رب العالمین فرمود:
وَ حِیلَ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ ما یَشْتَهُونَ. روزى مردى صاحب واقعه بنزدیک رسول خدا آمد و از پراکندگى دل و معصیت خود بنالید، آب حسرت از دیده همى بارید و نفس سرد همى کشید و میگفت: یا رسول اللَّه طبیب دلها بیماران تویى، دردها را درمان ساز تویى، این درد مرا درمانى بساز و این خستگى مرا مرهمى پدید کن که سخت بیمارم بگناه خویش، غرقهام بجرم خویش، آلودهام بکردار خویش، مغرورم بپندار خویش. رسول خدا گفت:روزى و شبى را که در پیش دارى؛ بارى کار خود بساز، آن روز که رب العزه میفرماید:وَ حِیلَ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ ما یَشْتَهُونَ، و آن شب نخستین که ازو خبر میدهد: وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلى یَوْمِ یُبْعَثُونَ، رو خلوتى بساز و ساعتى با درد و اندوه خود پرداز، اشکى گرم از دیده فرو بار و آهى سرد از دل بر آر و بزبان تضرّع بگوى: خداوندا!
بهر صفت که هستم برخواست تو موقوفم، بهر نام که خوانندم ببندگى تو معروفم.
| بنده گر خوبست و گر زشت آن تست | عاشق ار دانا و گر نادان تراست |
خداوندا! همچون یتیم بى پدر گریانم، درمانده در دست خصمانم، خسته جرمم و از خویشتن بر تاوانم، خراب عمر و مفلس روزگار دیدى من آنم. خداوندا! فریاد رس که از ناکسى خود بفغانم. آن بیچاره برگشت با دلى پر درد و جانى پر حسرت، دو دست بر سر نهاده و چون زارندگان نوحه تلهّف و تأسف در گرفته که: آه! من شدّه الموت و سکراته و من حسرت الفوت و غمراته، وحشه الاغتراب و فرقه الاحباب و النّوم على التّراب، آه! من الایّام الّتى مضت فى البطاله و الاوقات الّتى فنیت فى الجهاله.
دریغا که روزگار بباد بر دادیم و شکر نعمت مولى نگزاردیم! دریغا که قدر عمر خود نشناختیم و از کار دنیا با طاعت مولى نه پرداختیم! دریغا که عمر عزیز بسر آمد و نوبت رفتن در آمد، روزگار بگذشت و تبعات روزگار بماند.
| اى خداوندان مال الاعتبار الاعتبار | واى خداوندان قال الاعتذار الاعتذار |
| پیش از ان کین جان عذر آور فروماند ز نطق | پیش از ان کین چشم عبرت بین فروماند ز کار |