و گفته ‏اند آن شب که یوسف در مصرآرام گرفت، رود نیل عظیم گشت و فراخى طعام پدید آمد و نرخ وى بشکست و در شهر سخن پراکنده شد که مالک ذعر غلامى آورده که گویى از فرزندان ملوک است و از نسل انبیاء و این وفاء نیل و رخص طعام از یمن قدوم و برکت قدم اوست.

بامداد همه قصد وى کردند و بدر سراى وى رفتند، مالک گفت شما را حاجت چیست؟ گفتند خواهیم که این غلام را ببینیم و دیدها بدیدن وى روشن کنیم، مالک گفت یک هفته صبر کنید تا رنج راه از وى زائل گردد و رنگ روى وى بجاى خود باز آید، آن گه من او را بر شما عرض کنم که من نیّت فروختن وى دارم، این خبر به زلیخا رسید زن اظفیر، عزیز مصر، زلیخا را آرزوى دیدار وى خاست، چون شش روز گذشته بود از آن وعده کس فرستاد به مالک ذعر که فردا چون این غلام را بر مردم عرض کنى، بر در سراى من عرض کن، مالک جواب داد که من فردا این غلام را پیش تو فرستم که فرمان ترا ممتثل ام و امر ترا منقاد.

زلیخا بفرمود تا میدان در سراى وى بیاراستند و کرسى از صندل سپید بنهادند و پرده‏اى از دیباء رومى ببستند و بر طرف بام جماعتى کنیزکان بداشت با طاسهاى گلاب و مشک سوده، و مالک ذعر در شهر ندا کرد که هر که خواهد تا غلام عبرانى را ببیند بدر سراى عزیز مصر آید. و یوسف را بیاراست، پیراهنى سبز در وى پوشید و قبایى سرخ در بست و عمامه سیاه بر سر وى نهاد و او را بر آن کرسى صندل نشاند.

و زلیخا بر آن گوشه قصر بر تختى زرین نشسته و کنیزکان بر سر وى ایستاده، و در مصر زنى دیگر بود نام وى فارعه بیامد با هزار دانه مروارید، هر دانه‏اى دو مثقال و هزار پاره یاقوت هر پاره‏اى پنج مثقال و طبقى پیروزه و نمک دانى بدخش، آمد تا یوسف را خرد.

و بازرگانان و توانگران شهر سواران و پیادگان همه جمع آمده و قومى دیگر که طمع خریدن نداشتند بنظاره آمدند. مالک ذعر آن ساعت گوشه پرده برداشت و جمال یوسف به ایشان نمود، چندین دختر ناهده حائض گشتند و خلقى بى عدددر فتنه افتادند و ملک ایشان الریّان بن الولید بن ثروان حاضر بود گفت: خرد واجب نکند که این بنده کسى باشد و من از خریدن وى عاجزم نه از آنک مال ندارم لکن محال بود که آدمى‏ اى این را خداوند بود، این سخن بگفت و عنان برگردانید و برفت.

اوّل بازرگانى گفت من ده هزار دینار بدهم، دیگرى گفت من بیست هزار بدهم، هم چنین مضاعف همى کردند و زلیخا بحکم ادب هیچیز نمى‏ گفت که شوهرش اظفیر حاضر بود مى ‏خواست که شوى وى مبدء کند، اظفیر گفت: اى زلیخا من این غلام را بخرم تا ما را فرزند بود که ما را فرزند نیست، زلیخا گفت صواب است خریدن و از خزینه من بهاء وى بدادن، ایشان درین مشاورت بودند که آن زن که نامش فارعه بود دختر طالون آن مال آورد و عرض کرد، مالک خواست که بوى فروشد، زلیخا دلال را بخواند و گفت: جوهر که وى میدهد من بدهم و عقدى زیادتى عدد آن سى دانه هر دانه‏ اى شش مثقال و هم سنگ‏ یوسف مشک و هم سنگ وى عنبر و کافور و صد تا جامه ملکى و دویست تا قصب و هزار تا دبیقى، مالک ذعر گفت دادم.

آن زن بانگ کرد گفت اى مالک اجابت مکن تا آنچه وى مى‏دهد من بدهم و صد رطل زر بر سر نهم. غلامان زلیخا غلبه کردند و یوسف را در سراى زلیخا بردند و آن کنیزکان که طاسهاى گلاب و مشک سوده داشتند بر سر مردمان مى ‏فشاندند، و مالک ذعر را در سراى بردند و آنچه گفتند جمله وفا کردند. و آن زن که نام وى فارعه بود سودایى گشت و جان در سر آن حسرت کرد.

اینست که ربّ العالمین میگوید: «وَ قالَ الَّذِی اشْتَراهُ مِنْ مِصْرَ» این مشترى شوى زلیخا است نام وى اظفیر و قیل قطفیر، مردى بود از قبطیان حاجب و خازن ملک مصر. و در آن زمان بمصر رسم بودى که هر که خزانه ملک داشتى و تصرّف مملکت همه ولایت در دست وى بودى، او را عزیز گفتندى‏.

و این ملک‏ مصر به قول بعضى علما فرعون موسى بود: ولید بن مصعب بن الریّان المغرق، قومى گفتند: فرعون موسى دیگر بود و این ملک دیگر. و هو الریّان بن الولید- بن ثروان بن اراشه بن فاران بن عملیق، و قیل انّ هذا الملک لم یمت حتّى آمن و اتّبع یوسف على دینه ثم مات و یوسف بعده حىّ، فملک بعده قابوس بن مصعب- بن معویه بن نمیر بن البیلواس بن فاران بن عملیق و کان کافرا، فدعاه یوسف الى الاسلام فابى ان یقبل «وَ قالَ الَّذِی اشْتَراهُ مِنْ مِصْرَ لِامْرَأَتِهِ» یعنى زلیخا و قیل اسمها راعیل.

«أَکْرِمِی مَثْواهُ» اى احسنى الیه فى طول مقامه عندنا، و قیل احسنى الیه فى جمیع حالاته من مأکول و مشروب و ملبوس. قال ابن عیسى: الاکرام اعطاء المراد على وجه الاعظام، «عَسى‏ أَنْ یَنْفَعَنا»- فى ضیاعنا و اموالنا. «أَوْ نَتَّخِذَهُ وَلَداً»- نتبنّاه و لم یکن له ولد لانّه کان عنّینا.

قال ابن مسعود: احسن النّاس فراسه ثلاثه: العزیز حین قال فى یوسف «عَسى‏ أَنْ یَنْفَعَنا أَوْ نَتَّخِذَهُ وَلَداً» و ابنه شعیب حین قالت لابیه‏ «اسْتَأْجِرْهُ إِنَّ خَیْرَ مَنِ اسْتَأْجَرْتَ الْقَوِیُّ الْأَمِینُ» و ابو بکر الصدّیق حین استخلف عمر الفاروق. فان قیل کیف اثبت اللَّه الشّرى فى یوسف و معلوم انّه حر لم ینعقد علیه بیع؟

فالجواب انّ الشّرى هو المماثله فلما ماثله بمال من عنده یجوز ان یقال اشتراه على التّوسع کقوله‏ «إِنَّ اللَّهَ اشْتَرى‏» قوله: «وَ کَذلِکَ مَکَّنَّا لِیُوسُفَ» اى کما انقذناه من الجبّ کذلک مهّدنا له فى ارض مصر فجعلناه على خزائنها و لنعلّمه عطف على مضمر یعنى لنوحى الیه، «وَ لِنُعَلِّمَهُ مِنْ تَأْوِیلِ الْأَحادِیثِ» اى تعبیر الرّؤیا و معانى کتب اللَّه، «وَ اللَّهُ غالِبٌ عَلى‏ أَمْرِهِ» اى على امر یوسف یدبّره و یسوسه و یحفظه و لا یکله الى غیره، «وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ.» ما اللَّه بیوسف صانع و ما الیه من امره صائر حین زهدوا فى یوسف و باعوه بثمن بخس و فعلوا به ما فعلوا. و قیل «وَ اللَّهُ غالِبٌ عَلى‏ أَمْرِهِ» اى على ما اراد من قضائه لا یغلبه على امره غالب و لا یبطل ارادته منازع، یفعل ما یشاء و یحکم ما یرید، «وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ‏ لا یَعْلَمُونَ» انّ العاقبه تکون للمتّقین.

«وَ لَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ» الاشدّ جمع شدّه مثل نعمه و انعم و الشدّه قوّه العقل و البدن، اى و لمّا بلغ منتهى اشتداد جسمه و قوّه عقله- میگوید آن گه که برسید بزور جوانى و قوّت خرد و آن بیست سال است بقول ضحاک و سى و سه سال بقول مجاهد و گفته‏ اند- اشدّ- را بدایتى است و نهایتى: بدایت حدّ بلوغ است بقولى، و هژده سال بقولى، و بیست و یک سال بقولى، و نهایت آن چهل سال است به قولى، و شصت سال به قولى.

کشف الأسرار و عده الأبرار رشید الدین میبدى سوره یوسف آیه ۱۹-۲۳