ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن فضل بن حسن طبرسی سوره القلم ۱۷ الی ۳۳

[سوره القلم (۶۸): الآیات ۱۷ الى ۳۳]

إِنَّا بَلَوْناهُمْ کَما بَلَوْنا أَصْحابَ الْجَنَّهِ إِذْ أَقْسَمُوا لَیَصْرِمُنَّها مُصْبِحِینَ (۱۷)

وَ لا یَسْتَثْنُونَ (۱۸) فَطافَ عَلَیْها طائِفٌ مِنْ رَبِّکَ وَ هُمْ نائِمُونَ (۱۹)

فَأَصْبَحَتْ کَالصَّرِیمِ (۲۰)

فَتَنادَوْا مُصْبِحِینَ (۲۱)

أَنِ اغْدُوا عَلى‏ حَرْثِکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صارِمِینَ (۲۲)

فَانْطَلَقُوا وَ هُمْ یَتَخافَتُونَ (۲۳)

أَنْ لا یَدْخُلَنَّهَا الْیَوْمَ عَلَیْکُمْ مِسْکِینٌ (۲۴)

وَ غَدَوْا عَلى‏ حَرْدٍ قادِرِینَ (۲۵)

فَلَمَّا رَأَوْها قالُوا إِنَّا لَضَالُّونَ (۲۶)

بَلْ نَحْنُ مَحْرُومُونَ (۲۷)

قالَ أَوْسَطُهُمْ أَ لَمْ أَقُلْ لَکُمْ لَوْ لا تُسَبِّحُونَ (۲۸)

قالُوا سُبْحانَ رَبِّنا إِنَّا کُنَّا ظالِمِینَ (۲۹)

فَأَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلى‏ بَعْضٍ یَتَلاوَمُونَ (۳۰)

قالُوا یا وَیْلَنا إِنَّا کُنَّا طاغِینَ (۳۱)

عَسى‏ رَبُّنا أَنْ یُبْدِلَنا خَیْراً مِنْها إِنَّا إِلى‏ رَبِّنا راغِبُونَ (۳۲)

کَذلِکَ الْعَذابُ وَ لَعَذابُ الْآخِرَهِ أَکْبَرُ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ (۳۳)

القراءه

قرأ أهل المدینه و أبو عمرو أن یبدلنا بالتشدید و الباقون بالتخفیف و قد مر ذکره فی سوره الکهف.

اللغه

الصرم و الجداد فی النخل بمنزله الحصاد و القطاف فی الزرع و الکرم یقال صرمت النخله و جددتها و أصرم النخل و أجدت حان ذلک منها و الصریم اللیل الأسود و أنشد أبو عمرو:

ألا بکرت و عاذلتی تلوم‏		تجهلنی و ما انکشف الصریم‏

و قال الآخر:

تطاول لیلک الجون البهیم‏		فما ینجاب عن صبح صریم‏

إذا ما قلت أقشع أو تناهى‏		جرت من کل ناحیه غیوم‏

و یسمى النهار أیضا صریما فهو من الأضداد لأن اللیل ینصرم عند مجی‏ء النهار و النهار ینصرم عند مجی‏ء اللیل و الصریم أیضا المصروم أی صرم جمیع ثمارها و قیل الصریم منقطع الرمل الذی لا نبات فیه قال امرؤ القیس:

و ظل لصیران الصریم غماغم‏		تدعسها بالسمهری المغلب‏

و الطائف الطارق باللیل و إذا قیل طاف به صلح فی اللیل و النهار و أنشد الفراء:

أطفت بها نهارا غیر لیل‏		و ألهى ربها طلب الرخال‏

و الرخال الإناث من أولاد الضأن واحدتها رخل و الحرد المنع من قولهم حاردت السنه إذا منعت قطرها و حاردت الناقه إذا منعت لبنها قال الکمیت:

و حاردت المکد الجلاد و لم یکن‏		بعقبه قدر المستعیرین معقب‏

و یروى النکد و هی النوق الغزیرات الألبان و قیل إن أصل الحرد القصد قال:

أقبل سیل جاء من عند الله‏		یحرد حرد الجنه المغله

أی یقصد و حرد یحرد حردا و قیل الحرد الغضب و الحنق قال الأشهب بن رمیله:

أسود شرى لاقت أسود خفیه		تساقوا على حرد دماء الأساود

. المعنى‏

ثم قال سبحانه‏ «إِنَّا بَلَوْناهُمْ» یعنی أهل مکه أی اختبرناهم بالجوع و القحط «کَما بَلَوْنا أَصْحابَ الْجَنَّهِ» أی البستان الذی فیه الشجر قال سعید بن جبیر و هذه الجنه حدیقه کانت بالیمن فی قریه یقال لها صروان بینها و بین صنعاء اثنا عشر میلا کانت لشیخ و کان یمسک منها قدر کفایته و کفایه أهله و یتصدق بالباقی فلما مات قال بنوه نحن أحق بها لکثره عیالنا و لا یسعنا أن نفعل کما فعل أبونا و عزموا على حرمان المساکین فصارت عاقبتهم إلى ما قص الله تعالى فی کتابه و هو قوله‏ «إِذْ أَقْسَمُوا» أی حلفوا فیما بینهم‏ «لَیَصْرِمُنَّها مُصْبِحِینَ» أی لیقطعن ثمرتها إذا دخلوا فی وقت الصباح‏ «وَ لا یَسْتَثْنُونَ» أی غیر مستثنین فی أیمانهم فلم یقولوا إن شاء الله فإن قول القائل لأفعلن کذا إلا أن یشاء الله استثناء و معناه إلا أن یشاء الله منعی أو تمکین مانعی‏ «فَطافَ عَلَیْها طائِفٌ مِنْ رَبِّکَ» أی أحاطت بها النار فاحترقت عن ابن عباس و قیل معناه طرقها طارق من أمر الله عن قتاده «وَ هُمْ نائِمُونَ» أی فی حال نومهم قال مقاتل بعث الله نارا باللیل على جنتهم فأحرقتها حتى صارت مسوده فذلک قوله‏ «فَأَصْبَحَتْ کَالصَّرِیمِ» أی کاللیل المظلم و الصریمان اللیل و النهار لانصرام إحداهما من الآخر عن ابن عباس و أبی عمرو بن العلاء و قیل الصریم المصروم ثماره أی المقطوع و المعنى أنها صارت کأن جمیع ثمارها قطعت عن الجبائی و قیل الصریم الذی صرم عنه الخیر فلیس فیه شی‏ء منه عن الحسن و قیل کالصریم أی کالرمله انصرمت عن معظم الرمل عن مؤرج و قیل کالرماد الأسود بلغه خزیمه «فَتَنادَوْا مُصْبِحِینَ» أی نادى بعضهم بعضا وقت الصباح و أصل التنادی من الندى بالقصر لأن النداء الدعاء بندى الصوت الذی یمتد على طریقه یا فلان لأن الصوت إنما یمتد للإنسان بندى حلقه‏ «أَنِ اغْدُوا عَلى‏ حَرْثِکُمْ» أی تنادوا بأن غدوا معناه قال بعضهم لبعض اغدوا على حرثکم و الحرث الزروع و الأعناب‏ «إِنْ کُنْتُمْ صارِمِینَ» أی قاطعین النخل‏ «فَانْطَلَقُوا» أی فمضوا إلیها «وَ هُمْ یَتَخافَتُونَ» أی یتسارون بینهم و أصله من خفت فلان یخفت إذا أخفى نفسه‏ «أَنْ لا یَدْخُلَنَّهَا الْیَوْمَ عَلَیْکُمْ مِسْکِینٌ» هذا ما کانوا یتخافتون به‏ «وَ غَدَوْا عَلى‏ حَرْدٍ» أی على قصد منع الفقراء «قادِرِینَ» عند أنفسهم و فی اعتقادهم على منعهم و إحراز ما فی جنتهم و قیل على حرد أی على جد و جهد من أمرهم عن مجاهد و قتاده و أبی العالیه و قیل على جد فی المنع عن أبی عبیده و قیل على حنق و غضب من الفقراء عن سفیان و قیل قادرین مقدرین موافاتهم فی الجنه فی الوقت الذی قدروا إصرامها فیه و هو وقت الصبح و التقدیر قصدوا الجنه للوقت الذی قدروا إصرامها فیه عن أبی مسلم‏ «فَلَمَّا رَأَوْها» أی رأوا الجنه على تلک الصفه «قالُوا إِنَّا لَضَالُّونَ» ضللنا عن الطریق فلیس هذا بستاننا عن قتاده و قیل معناه إنا لضالون عن الحق فی أمرنا فلذلک عوقبنا بذهاب ثمر جنتنا ثم استدرکوا فقالوا «بَلْ نَحْنُ مَحْرُومُونَ» و المعنى أن هذه جنتنا و لکن حرمنا نفعها و خیرها لمنعنا حقوق المساکین و ترکنا الاستثناء «قالَ أَوْسَطُهُمْ» أی أعدلهم قولا عن ابن عباس و الحسن و مجاهد و قیل معناه أفضلهم و أعقلهم و قیل أوسطهم فی السن‏ «أَ لَمْ أَقُلْ لَکُمْ لَوْ لا تُسَبِّحُونَ» کأنه کان حذرهم سوء فعالهم قال لو لا تستثنون عن مجاهد لأن فی الاستثناء التوکل على الله و التعظیم لله و الإقرار بأنه لا یقدر أحد على فعل شی‏ء إلا بمشیئه الله فلذلک سماه تسبیحا و قیل معناه هلا تعظمون الله بعبادته و اتباع أمره و قیل معناه هلا تذکرون نعم الله علیکم فتؤدوا شکرها بأن تخرجوا حق الفقراء من أموالکم و قیل معناه هلا نزهتم الله تعالى عن الظلم و اعترفتم بأنه لا یظلم و لا یرضى منکم بالظلم و قیل معناه لم لا تصلون ثم حکى عنهم أنهم‏ «قالُوا سُبْحانَ رَبِّنا إِنَّا کُنَّا ظالِمِینَ» فی عزمنا على حرمان المساکین من حصتهم عند الصرام فحرمنا قطعها و بالانتفاع بها و المعنى أنه سبحانه منزه عن الظلم فلم یفعل بنا ما فعله ظلما و إنما الظلم وقع منا حیث منعنا الحق‏ «فَأَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلى‏ بَعْضٍ یَتَلاوَمُونَ» أی یلوم بعضهم بعضا على ما فرط منهم‏ «قالُوا یا وَیْلَنا إِنَّا کُنَّا طاغِینَ» قد غلونا فی الظلم و تجاوزنا الحد فیه و الویل غلظ المکروه الشاق على النفس و الویس دونه و الویح بینهما قال عمرو بن عبید یجوز أن یکون ذلک منهم توبه و یجوز أن یکون على حد ما یقول الکافر إذا وقع فی الشده «عَسى‏ رَبُّنا أَنْ یُبْدِلَنا خَیْراً مِنْها» أی لما تابوا و رجعوا إلى الله قالوا لعل الله یخلف علینا و یولینا خیرا من الجنه التی هلکت‏ «إِنَّا إِلى‏ رَبِّنا راغِبُونَ» أی نرغب إلى الله و نسأله ذلک و نتوب إلیه مما فعلناه و قرئ یبدلنا بالتشدید و التخفیف و معناهما واحد «کَذلِکَ الْعَذابُ» فی الدنیا للعاصین‏ «وَ لَعَذابُ الْآخِرَهِ أَکْبَرُ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ» و الأکبر هو الذی یصغر مقدار غیره بالإضافه إلیه و روی عن عبد الله بن مسعود أنه قال بلغنی أن القوم أخلصوا و عرف الله تعالى منهم الصدق فأبدلهم بها جنه یقال لها الحیوان فیها عنب یحمل البغل منها عنقودا و قال أبو خالد الیمامی رأیت تلک الجنه و رأیت کل عنقود منها کالرجل الأسود القائم.

مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج‏۱۰

ترجمه:

۱۷- البته ما اهل مکّه را (بگرسنگى) آزمایش کردیم چنان که صاحبان آن بوستان را آزمودیم بخاطر بیاور وقتى را که سوگند یاد کردند بامدادکنان (که احدى از بینوایان بر آن اطّلاع پیدا نکند که از ما چیزى بخواهند) میوه آن را بچینند.

۱۸- و استثناء نکردند (انشاء اللَّه نگفتند یا بهره ‏اى بینوایان را از آن اخراج نکردند).

۱۹- پس گردش کننده ‏اى (آتشى) از جانب پروردگارت بر آن بوستان گردش کرد در حالى که ایشان خفته بودند.

۲۰- پس آن بوستان مانند شب سیاه (یا مانند بوستانى که میوه آن را چیده باشند گردید).

۲۱- یکدیگر را بامدادکنان ندا دادند.

۲۲- که اگر چینندگان میوه هستید بسوى کشت خود بامداد بیرون آئید.

۲۳- پس (بجانب باغ) روان شدند در حالى که ایشان با هم سخن آهسته میگفتند (تا کسى نشنود).

۲۴- به اینکه امروز باید بینوایى بر شما (در این بوستان) در نیاید.

۲۵- و بامداد بقصد محروم گردانیدن مستمندان (بجانب بوستان) رفتند در حالى که (بگمان خود بر منع درویشان و چیدن میوه ‏ها) قادر بودند.

۲۶- پس آن دم که آن را (سوخته) دیدند گفتند البته ما راه گم کنندگانیم ۲۷- بلکه ما بى بهره ‏گانیم.

۲۸- داناتر ایشان گفت آیا بشما نگفتم چرا خداى را بپاکى یاد نمیکنید.

۲۹- گفتند پروردگار ما منزّه است، جدّا ما ستم کننده بودیم.

۳۰- پس برخى از ایشان به برخى دیگر روى آوردند در حالى که یکدیگر را ملامت میکردند.

۳۱- گفتند واى بر ما جدّا ما از فرمان بیرون رونده بودیم.

۳۲- امید است پروردگار ما بهتر از آن را بما عوض دهد البته ما بسوى پروردگار خویش رغبت کنندگانیم.

۳۳- (شکنجه دنیا) این چنین است و البته شکنجه آخرت بزرگتر است اگر مشرکان بدانند.

قرائت:

اهل مدینه و ابو عمرو، ان یبدّلنا بتشدید قرائت کرده و دیگران به تخفیف خوانده ‏اند و البته ذکرش در سوره کهف گذشت.

شرح لغات:

الصرام و الجداد: در نخل بمنزله حصاد و درو کردن در زراعت و (قطاف) بریدن انگور در باغ انگور است، میگویند صرمت النحله وجددتها و اصرم النخل واجدت یعنى: چیدن آن نزدیک شد، الصریم شب سیاه است، ابو عمرو گوید:

الا بکرت و عاذلتنی تلوم‏		تجهلنى و لما انکشف الصریم‏

آگاه باش که معشوقه ‏ام آمد در حالى که سیاهى شب بر طرف نشده بود در وقتى که ملامت کننده من مرا سرزنش کرده و از آمدن او مأیوسم میکرد.

شاهد این بیت کلمه الصریم است که بمعناى سیاهى شب است.

و دیگرى گوید:

تطاول لیلک الجون البهم‏		فما ینجاب عن صبح صریم‏

طولانى شد شب سیاه تاریک تو پس برطرف نشد سیاهى از صبح، شاهد این بیت نیز صریم است.

اذا قلت اقشع او تناهى‏		جرت من کلّ ناحیه غیوم‏

هر گاه گفتم هوا صاف و ابر رفته یا دور شده، ابرها از هر طرف روان و جارى گردیده است.

نیز صریم نامیده میشود پس لغت صریم از اضداد است براى اینکه شب موقع آمدن روز سپرى میشود، و روز هنگام آمدن شب زایل میگردد و صریم نیز بمعناى مصروم است یعنى تمام میوه‏ هایش از بین رفت.

و بعضى گفته ‏اند: صریم محل انقطاع و تمام شدن شن زاریست که در آن روئیدنى نباشد.

امرؤ القیس گوید:

و ظلّ یصیران الصریم غماغم‏		تدعسها بالسمهرى المغلّب‏

و همواره براى گلّه گاو وحشى کویر صدایى است که با نیزه سختى که براى آنها آماده شده طعن میزند، شاهد این بیت صریم است که بمعناى زمین کویر و شن زار آمده.

الطائف: جماع کردن در شب است و هر گاه گفته شد اطاف به صلاح است در شب و روز باشد، و فرّاء در این باره انشاد کرده:

اطفت بها نهارا غیر لیل‏		و الهى ربّها طلب الرخال‏

جماع کردم با آن زن در روز نه در شب در حالى که شوهرش در گلّه گوسفندانش‏ مشغول گرفتن برّها بود، شاهد این بیت کلمه اطفت است که بمعناى آمیزش و جماع در روز آمده.

الرخال: برّه میش را گویند مفردش رخل است.

الرد: بمعناى منع است، از گفته عربها حاردت السنه هر گاه باران نبارد، و حاردت الناقه آن گاه که از دوشیدن شیرش ممانعت کند.

کمیت شاعر گوید:

و حاردت المکد الجلاد و لم یکن‏		بعقبه قدر المستعیرین معقّب‏

و منع کردند شتران پر شیر از دوشیدن شیر و حال آنکه بسبب برگردانیدن ظرف از باقیمانده طعام چیزى نمانده، شاهد این بیت کلمه حاردت است که بمعناى ممانعت آمده.

و نکد هم روایت شده و آن شترانى هستند که شیر فراوان داشته باشند و گفته‏اند که اصل حرد قصد است. گوید:

اقبل سیل جاء من عند اللَّه‏		یحرد حرد الجنه المغله

سیلى از طرف خدا آمد که قصد میکند قصد کردن باغ گندم و غلّه را که ویران کند و از بین ببرد، شاهد این بیت کلمه یحرد است و حرد، که به معناى قصد کردن و قصد میکند آمده.

یعنى قصد میکند، و حرد یحرد حرداً بمعناى قصد و یقصد قصدا است و بعضى گفته ‏اند حرد بمعناى خشم و غضب و کینه است.

اشهب بن رمیله گوید:

اسود شرى لاقت اسود خفیه		تساقوا على حرد دماء الاساود

شیران بیشه ‏اى که شیر بسیار داشت با شیران نیستان که مخفى بودند برخورد کردند، پس همدیگر را از خشم از خون شیرها سقایت کردند، شاهد در این بیت کلمه (على حرد) است که بمعناى حنق و غضب آمده.

مقصود و تفسیر

سپس خداوند سبحان فرمود:

إِنَّا بَلَوْناهُمْ‏ ما اهل مکّه را آزمایش نمودیم بگرسنگى و قحطى.

کَما بَلَوْنا أَصْحابَ الْجَنَّهِ چنانچه امتحان نمودیم صاحبان بوستانى را که در آن درخت بود.

سعید بن جبیر گوید: و این بستان باغى در یمن در قریه و دهکده صروان که میان آنها و صنعاء دوازده میل فاصله بود و متعلّق به بزرگوارى بود که از حاصل و میوه ‏جات آن باغ باندازه کفایت خود و عیالش نگهداشته و باقیمانده را تصدّق میداد.

پس چون از دنیا رفت فرزندانش گفتند ما بتمام میوه ‏جات این باغ شایسته ‏تریم براى کثرت عیالمان و ما نیروى آن نداریم که مانند پدرمان بنمائیم، پس تصمیم بر محروم کردن مستمندان گرفتند، پس عاقبتشان بآنجا کشید که خدا حکایت آنها را در قرآن بیان نمود و فرمود:

(إِذْ أَقْسَمُوا) هنگامى که در میان خود سوگند یاد کردند.

لَیَصْرِمُنَّها مُصْبِحِینَ‏ که میوه ‏جات باغ را در وقت صبح بچینند.

وَ لا یَسْتَثْنُونَ‏ یعنى: در سوگندشان استثناء نکردند و نگفتند، ان شاء اللَّه، پس البتّه گوینده باید گوید هر آینه البتّه این کار را میکنم ان شاء اللَّه مگر اینکه خدا خواهد و معنایش اینست الا ان یشاء اللَّه منعى مگر اینکه خدا منع مرا خواهد یا امکان نماید مانعى براى من.

فَطافَ عَلَیْها طائِفٌ مِنْ رَبِّکَ‏ ابن عبّاس گوید: یعنى آتشى آن باغ‏ را احاطه نمود و همه را سوزانید، قتاده گوید: یعنى فرشته ‏اى آن را از امر و دستور خدا آتش زد.

وَ هُمْ نائِمُونَ‏ یعنى: در حالى که آنها خواب بودند.

مقاتل گوید: خداوند آتشى برانگیخت در شب بر باغشان، پس آن را سوزانید تا تبدیل به تل خاکسترى سیاه شد و این است قول خدا که میفرماید فَأَصْبَحَتْ کَالصَّرِیمِ‏ ابن عباس و ابن عمرو بن علاء گویند: یعنى صبح کرد مانند شب تاریک و صریمان شب و روزند براى سپرى شدن هر یک از دیگرى جبائى گوید: صریم بمعناى مصروم میوه چیده شده است و مقصود این است که آن باغ چنان شده که تمام میوه‏هاى آن چیده شده است.

حسن گوید: صریم آنست که خیر از آن منقطع شده و دیگر در آن خیرى نیست.

مورج گوید: کالصریم: یعنى چون تل ریگى که از کوه ریک جدا شده است و بعضى گفته ‏اند: یعنى مانند خاکستر سیاه بلغت خزیمه.

فَتَنادَوْا مُصْبِحِینَ‏ یعنى صبحگاهان بعضى دیگرى را صدا زدند و اصل تنادى از نداء با یاء مقصوره است، براى اینکه نداء دعاء به بلند کردن صدا است چنانست که امتداد میدهد بر روش خود اى فلانى (یا اللَّه یا رحمن، یا رحیم، یا ارحم الراحمین) براى اینکه صدا البتّه کشیده مى شود براى انسانى بصداى گلویش.

أَنِ اغْدُوا عَلى‏ حَرْثِکُمْ‏ یعنى: صدا میزدند به اینکه زود باشید و بعضى بدیگرى میگفت تند بروید بر حرث خودتان، و حرث: زراعت و انگور است.

إِنْ کُنْتُمْ صارِمِینَ‏ اگر شما چیننده خرمائید.

(فَانْطَلَقُوا) پس بسوى باغ و زراعتشان رفتند.

وَ هُمْ یَتَخافَتُونَ‏ در حالى که ایشان میان خودشان آهسته سخن گفته و میرفتند، و اصل آن از خفت فلان یخفت وقتى که خودش مخفى کند.

أَنْ لا یَدْخُلَنَّهَا الْیَوْمَ عَلَیْکُمْ مِسْکِینٌ‏ که امروز بر شما مستمندى وارد نشود، این بود آنچه آهسته با هم میگفتند.

وَ غَدَوْا عَلى‏ حَرْدٍ صبح کردند به قصد منع کردن فقراء و بیچارگان.

(قادِرِینَ) پیش خودشان و اعتقادشان به اینکه توانا هستند بر منع فقراء و تصرّف کردن آنچه در باغشان هست.

مجاهد و قتاده و ابو العالیه گویند تواناى على حرد یعنى بر جدّ و جهد و کوشش از کارشان.

و ابى عبیده گوید: توانا بر سعى و جدّیت در منع فقراء از حاصلشان.

سفیان گوید: توانا بر غیظ و غضب از فقراء و مستمندان.

ابى مسلم گوید: توانایانى که نقشه کشیده بودند همدیگر را در باغشان در وقتى که در آن موقع میخواستند بچینند، ملاقات کنند، و آن وقت صبح بود و تقدیرش این است، اراده کردند باغ را در وقتى که نظر گرفته بودند چیدن آن را در آن وقت.

فَلَمَّا رَأَوْها پس چون دیدند باغشان را بر این صفت که چون خاکستر سیاه شده.

قالُوا إِنَّا لَضَالُّونَ‏ قتاده گوید: گفتند ما راه گم کرده‏ ایم این باغ ما نیست.

و بعضى گفته ‏اند: یعنى ما هر آینه گمراهان از حق هستیم در کارمان پس براى همین ما کیفر شدیم برفتن میوه باغمان، سپس استدراک کرده گفتند بَلْ نَحْنُ مَحْرُومُونَ‏ و مقصود اینست که این باغ ماست و لیکن ما از سود و خیر آن محروم شدیم براى منع کردنمان حقوق مستمندان و انشاء اللَّه نگفتن.

قالَ أَوْسَطُهُمْ‏ ابن عباس و حسن و مجاهد گویند یعنى عادلترین آنها از جهات سخن، و بعضى گفته‏ اند: یعنى افضل و اعقل آنها و بعضى گفته‏اند: یعنى متوسّط آنها در سن.

أَ لَمْ أَقُلْ لَکُمْ لَوْ لا تُسَبِّحُونَ‏ آیا نگفتم بشما اگر پروردگارتان را یاد مى کردید. مجاهد گوید گویا اینکه او ایشان را بر بدى کارشان تحذیر کرده، و ترسانیده گفت چرا انشاء اللَّه نگفتید، براى اینکه در آن انشاء اللَّه توکل بر خدا و تعظیم خدا و اقرار بر این است که هیچ کس قدرت ندارد کارى انجام دهد مگر با اراده و خواست خدا و براى همین آن را تسبیح نامید.

و بعضى گفته ‏اند: یعنى براى چه خدا را بعبادتش تعظیم نمیکنید و امر او را پیروى نمى ‏نمائید.

و بعضى گفته ‏اند: چرا نعمتهاى خدا را بر خودتان یاد نمیکنید پس شکر آن را بجا آورید به اینکه حق مستمندان را از مالتان بیرون آورید.

و بعضى گفته ‏اند: یعنى براى چه خداى تعالى را از ظلم تنزیه نمى کنید، و اعتراف نکردید به اینکه خدا ظلم نمیکند و راضى هم نیست که شما ظلم کنید.

و بعضى گفته ‏اند: یعنى چرا نماز نمیخوانید، سپس حکایت کرد از ایشان و فرمود:

قالُوا سُبْحانَ رَبِّنا إِنَّا کُنَّا ظالِمِینَ‏ گفتند منزّه است پروردگار ما البته ما ستمکار بوده ‏ایم در تصمیم بر محروم کردن مستمندان از حقشان در موقع چیدن و درو کردن، پس محروم شدیم از چیدن آن و انتفاع بردن آن، و مقصود اینست که خداى سبحان منزه از ظلم است، پس آنچه بما کرده ظلم نیست البته ظلم از خود ماست که منع کردیم فقراء را از حقشان.

فَأَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلى‏ بَعْضٍ یَتَلاوَمُونَ‏ پس برخى بر دیگرى روى کرده و ملامت میکردند همدیگر را یعنى برخى سرزنش میکرد دیگرى را بر آنچه از ایشان تفریط شده بود.

قالُوا یا وَیْلَنا إِنَّا کُنَّا طاغِینَ‏ گفتند اى واى بر ما البته ما بودیم که طغیان کردیم و جدّا در ظلم از حد گذشتیم و تجاوز کردیم از مرز و حد، و ویل سخن خشن و ناروایى است که بر نفس دشوار باشد، کمتر و پائین‏تر آن است، و ویح حد وسط این دواست، عمرو بن عبید گوید: ممکن است که این توبه ایشان باشد و ممکن است بر حدى که کافر وقتى در سختى قرار گرفت مى گوید باشد.

عَسى‏ رَبُّنا أَنْ یُبْدِلَنا خَیْراً مِنْها امید است که پروردگار ما عوض آن را بهتر بما مرحمت فرماید: یعنى هنگامى که توبه نموده و بازگشت بخدا کردند گفتند امید است که خدا عوض آن را بما داده و بهتر از آن باغى که نابود شده مرحمت فرماید.

إِنَّا إِلى‏ رَبِّنا راغِبُونَ‏ یعنى: ما بسوى خدا توجه کرده و از او این مطلب را خواهانیم و از آنچه کرده ‏ایم بسوى او بازگشت مینمائیم، و یبدّلنا را با تشدید و تخفیف خوانده ‏اند و هر دو بیک معناست.

کَذلِکَ الْعَذابُ‏ هم چنین است شکنجه در دنیا براى گنهکاران.

وَ لَعَذابُ الْآخِرَهِ أَکْبَرُ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ‏ و هر آینه شکنجه آخرت بزرگتر است اگر مشرکین میدانستند، و اکبر آنست که مقدار غیرش نزد او کمتر باشد نسبت باو.

و از عبد اللَّه بن مسعود روایت شده که گفت بمن رسیده که آن قوم خود را براى خدا خالص کرده و خداوند تعالى هم از ایشان راستى و صداقت شناخت، پس باغى بآنها مرحمت فرمود که آن را حیوان میگفتند، در آن انگور بود که قاطرها آنها را حمل میکردند.

ابو خالد یمامى گوید: من این باغ را دیدم و دیدم هر خوشه ‏اى از آن را مانند یک مرد سیاه ایستاده بود.

ترجمه تفسیر مجمع البیان، ج‏۲۵،