ترجمه بیان السعاده فى مقامات العباده سلطان محمد گنابادی«سلطانعلیشاه»سوره الأنبیاء۷۴-۱۱۲
آیات ۷۴ الى ۷۶
[سوره الأنبیاء (۲۱): آیات ۷۴ تا ۸۶]
وَ لُوطاً آتَیْناهُ حُکْماً وَ عِلْماً وَ نَجَّیْناهُ مِنَ الْقَرْیَهِ الَّتِی کانَتْ تَعْمَلُ الْخَبائِثَ إِنَّهُمْ کانُوا قَوْمَ سَوْءٍ فاسِقِینَ (۷۴) وَ أَدْخَلْناهُ فِی رَحْمَتِنا إِنَّهُ مِنَ الصَّالِحِینَ (۷۵) وَ نُوحاً إِذْ نادى مِنْ قَبْلُ فَاسْتَجَبْنا لَهُ فَنَجَّیْناهُ وَ أَهْلَهُ مِنَ الْکَرْبِ الْعَظِیمِ (۷۶) وَ نَصَرْناهُ مِنَ الْقَوْمِ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا إِنَّهُمْ کانُوا قَوْمَ سَوْءٍ فَأَغْرَقْناهُمْ أَجْمَعِینَ (۷۷) وَ داوُدَ وَ سُلَیْمانَ إِذْ یَحْکُمانِ فِی الْحَرْثِ إِذْ نَفَشَتْ فِیهِ غَنَمُ الْقَوْمِ وَ کُنَّا لِحُکْمِهِمْ شاهِدِینَ (۷۸)
فَفَهَّمْناها سُلَیْمانَ وَ کُلاًّ آتَیْنا حُکْماً وَ عِلْماً وَ سَخَّرْنا مَعَ داوُدَ الْجِبالَ یُسَبِّحْنَ وَ الطَّیْرَ وَ کُنَّا فاعِلِینَ (۷۹) وَ عَلَّمْناهُ صَنْعَهَ لَبُوسٍ لَکُمْ لِتُحْصِنَکُمْ مِنْ بَأْسِکُمْ فَهَلْ أَنْتُمْ شاکِرُونَ (۸۰) وَ لِسُلَیْمانَ الرِّیحَ عاصِفَهً تَجْرِی بِأَمْرِهِ إِلى الْأَرْضِ الَّتِی بارَکْنا فِیها وَ کُنَّا بِکُلِّ شَیْءٍ عالِمِینَ (۸۱) وَ مِنَ الشَّیاطِینِ مَنْ یَغُوصُونَ لَهُ وَ یَعْمَلُونَ عَمَلاً دُونَ ذلِکَ وَ کُنَّا لَهُمْ حافِظِینَ (۸۲) وَ أَیُّوبَ إِذْ نادى رَبَّهُ أَنِّی مَسَّنِیَ الضُّرُّ وَ أَنْتَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ (۸۳)
فَاسْتَجَبْنا لَهُ فَکَشَفْنا ما بِهِ مِنْ ضُرٍّ وَ آتَیْناهُ أَهْلَهُ وَ مِثْلَهُمْ مَعَهُمْ رَحْمَهً مِنْ عِنْدِنا وَ ذِکْرى لِلْعابِدِینَ (۸۴) وَ إِسْماعِیلَ وَ إِدْرِیسَ وَ ذَا الْکِفْلِ کُلٌّ مِنَ الصَّابِرِینَ (۸۵) وَ أَدْخَلْناهُمْ فِی رَحْمَتِنا إِنَّهُمْ مِنَ الصَّالِحِینَ (۸۶)
ترجمه:
(۲۱/ ۸۶- ۷۴)
و به لوط حکمت و علم بخشیده و از شهرى که اهلش پلیدکارى مىکردند، نجاتش دادیم، که آنان مردمى پلید و نافرمان بودند.
و او را در جوار رحمت خود در آوردیم، که او از شایستگان بود.
و نوح را [نیز رهانیدیم] که پیش از آن ندا به دعا برداشته بود، دعایشان را اجابت کردیم و او و خانوادهاش را از گرفتارى بزرگ رهانیدیم.
و او را در برابر قومى که آیات ما را دروغ مىانگاشتند یارى دادیم، که آنان قومى پلید بودند و همگیشان را غرق کردیم.
و داود و سلیمان را [یاد کن] که دربارهى کشتزارى که گوسفند کسانى شبانه در آن چریده بود، داورى کردند و ما شاهد داوریشان بودیم.
و آن را به سلیمان فهمانیدیم؛ به هر دو حکمت [ نبوّت] و علم بخشیدیم، و کوهها و پرندگان را تسخیر کردیم که همراه با داود تسبیح مى گفتند، و تواناى آن کار بودیم.
و به او [داود] فن زرهبافى براى شما آموخته بودیم تا شما را از آسیب همدیگر محفوظ بدارد، آیا شما شاکرید؟
و براى سلیمان باد تندرو بودیم روان مى شد و به هر چیزى دانا [و توانا] بیم.
و نیز بعضى از شیاطین را که براى غوّاصى مى کردند و کارهایى جز این هم انجام مىدادند؛ نگاهبان آنان بودیم.
و ایّوب را [یاد کن] که پروردگارش را به دعا ندا داد که به من رنج رسیده است حال آنکه تو مهربانترین مهربانانى.
سپس دعاى او را اجابت کردیم و رنجى را که به او رسیده بود، برطرف کردیم، و خانوادهاش را [دیگر بار] به او بخشیدیم و همانند آنان را با آنان؛ که رحمتى از جانب ما بود، پندى براى عبادت پیشگان.
و اسماعیل و ادریس و ذو الکفل را [یاد کن] که همگى از شکیبایان بودند.
و آنان را در جوار رحمت خویش در آوردیم؛ که آنان از شایستگانند.
تفسیر
وَ لُوطاً عطف بر «کلّا» یا بر مفعول «جعلناهم» است از قبیل عطف مفرد، یا منصوب از باب اشتغال است، و جمله معطوف بر جملهى «کُلًّا جَعَلْنا صالِحِینَ» است.
آتَیْناهُ حُکْماً حکمت عملى به او دادیم؛ وَ عِلْماً نکره آوردن حکم و علم براى اشاره به این است که آنچه را که خداوند به او داده است اندکى از بسیار است (و لوط را هم مقام علم نبوّت و حکم فرمایى عطا نمودیم).
وَ نَجَّیْناهُ مِنَ الْقَرْیَهِ الَّتِی کانَتْ تَعْمَلُ الْخَبائِثَ در نسبت دادن کردار پلیدان به قریه مجاز عقلى است، یا در اطلاق قریه بر اهل آن مجاز لغوى است و ممکن است که مجاز در حذف باشد.
إِنَّهُمْ کانُوا قَوْمَ سَوْءٍ فاسِقِینَ لفظ «سوء» با فتح سین اسم از «مساءه» است، و اضافهى قوم به «سوء» براى اشاره به مبالغه در بدى آن قوم است، گویا که آنان اصلا قومى بد، شرور و منسوب به بدى هستند.
وَ أَدْخَلْناهُ فِی رَحْمَتِنا او را در دار رحمت خویش داخل کردیم، یا در رحمت ما که عبارت از ولایت است داخل نمودیم، بدین گونه که او را به ولایت محقّق نمودیم.
إِنَّهُ مِنَ الصَّالِحِینَ زیرا که او از شایستگان بود، مستعدّ و آمادهى دخول در رحمت پس کار ما گزاف (و بدون سبب) نبوده است.
وَ نُوحاً عطف بر «لوطا» یا بر مفعول «نجّینا» یا به تقدیر «سمعنا» یا «شرّفنا» یا «اذکر» یا «ذکّر» است.
إِذْ نادى مِنْ قَبْلُ فَاسْتَجَبْنا لَهُ فَنَجَّیْناهُ وَ أَهْلَهُ تکرار لفظ «نجّینا» براى تأکید است، و براى عطف «أهله» بر مفعول، و براى تعیین آن چیزى است که از آن نجات پیدا کرده است، که او از مِنَ الْکَرْبِ الْعَظِیمِ بلاى عظیمى نجات پیدا کرده که هیچ یک از انبیا به آن مبتلا نشدهاند، و آن عبارت از غرق شدن تمام دنیا و اهلش مىباشد، یا مقصود شدّت اذیّت و آزار قوم اوست وَ نَصَرْناهُ او را با نصرت و یارى کردن نجات دادیم.
مِنَ الْقَوْمِ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا از دست قومى نجات دادیم که آیات ما را تکذیب کردند، آیات بزرگ و کوچک آفاقى، آیات انفسى مانند واردات الهى، زجر و نهىهاى عقلانى و ملکى، خوابهاى ترساننده و بشارت دهنده.
إِنَّهُمْ کانُوا قَوْمَ سَوْءٍ فَأَغْرَقْناهُمْ أَجْمَعِینَ از این رو که مردمان بدى بودند همه آنان را غرق گردانیدیم وَ داوُدَ لفظ «داود» عطف بر «نوحا» است، یا به تقدیر فعل محذوف است مانند «نوحا».
وَ سُلَیْمانَ إِذْ یَحْکُمانِ فِی الْحَرْثِ و نیز سلیمان که آن دو دربارهى زراعت یا درخت انگور به داورى پرداختند.
إِذْ نَفَشَتْ فِیهِ غَنَمُ الْقَوْمِ بدل از «إذ یحکمان» یا ظرف «یحکمان» است، یعنى چون گوسفند کسانى شبانه در آنجا چریده بود.
وَ کُنَّا لِحُکْمِهِمْ شاهِدِینَ و ما شاهد داورى آنان بودیم این جمله، حالیّه است به تقدیر «قد» یا عطف بر «یحکمان»یا «نفشت».
آوردن مضارع بعد از «اذ» و در قضایایى که گذشته اند براى این است که «اذ» را از ماضى منسلخ قرار داده یا ماضى به صورت حال مشهود تصویر مى گردد …
و مقصود از قول خدا: وَ کُنَّا لِحُکْمِهِمْ شاهِدِینَ عالم یا حاضر حکم آنان بودیم که حکمشان از ما پنهان نبوده تا حقّ از باطل نزد ما تمیز پیدا نکند، یا داود و سلیمان در حین حکم مىدانستند که در حضور و محل شهود ما هستند.
پس با آراى خود سخن نمىگویند، بلکه حکم آنها به واسطه وحى ما است، پس کسى نگوید که حکم آن دو به اجتهاد بوده و هر یک مخالفت دیگرى کرد چنانچه بعضى گفتهاند.
و آوردن ضمیر جمع در قول خدا «لحکمهم» براى اشعار به این است که حکمکنندگان متعدّد بودهاند، زیرا داود جمیع اولادش را براى امتحان جمع کرد، و ممکن است ضمیر به متحاکمین و به مجموع حاکمین و متحاکمین برگرداند.
فَفَهَّمْناها سُلَیْمانَ ما به سلیمان حکم کردن، یا گوسفندان را از جهت حکم اضرار بر حسب اقتضاء وقت وحى کردیم، پس حکم او ناسخ حکمى شد که سابقا بود، پس وحى و تفهیم ما به سلیمان تجهیل و نسبت جهل دادن به داود نیست و لذا فرمود:
وَ کُلًّا آتَیْنا حُکْماً وَ عِلْماً و به هر یک (از سلیمان و داود) مقام حکم فرمایى و دانشى عطا کردیم.
از امام صادق علیه السّلام است که فرمود: خداوند تعالى قبل از داود به پیامبران وحى کرد: هر گوسفندى که زراعتى را تباه کند پس براى صاحب زراعت است که خود گوسفندان را بابت خرابى مزرعه اش بر دارد، و این حملهى گوسفند و این حکم مخصوص شب است، چه بر صاحب زراعت است که روزها حافظ و نگهبان زراعتش باشد و بر صاحب گوسفند است که در شب گوسفندش را حفظ کند، پس داود حکم کرد به همان حکمى که انبیاى قبل از او حکم کردند.
پس خداوند به سلیمان وحى کرد: هر گوسفندى که زراعت کسى را نابود کند صاحب زراعت فقط مىتواند به مقدار زراعت از شیر گوسفندان استفاده کند.
و بعد از سلیمان نیز این چنین سنّت جارى شد، و این است قول خداى تعالى که فرمود: وَ کُلًّا آتَیْنا حُکْماً وَ عِلْماً پس حکم هر یک از آن دو به سبب حکم خداى تعالى است[۱].
در خبر دیگرى از امام صادق علیه السّلام آمده است: خداوند به داود وحى کرد از اهل خود وصىّ اتّخاذ کن که مشیّت و علم من بر این تعلّق یافته که هیچ پیامبرى را مبعوث نکنم مگر اینکه از اهل خودش وصىّ داشته باشد، و داود فرزندان متعدّدى داشت و در بین آنان غلامى بود که مادرش پیش داود بود و داود او را دوست مىداشت و هنگامى که چنین وحى بر داود آمد بر آن زن داخل شد و به او گفت: خداوند به من وحى کرده و امر نموده که وصىّ از اهل خودم بگیرم، زنش به او گفت: پس آن پسر من باشد، داود گفت: من هم همین را مىخواهم.
ولى آنچه که در علم خدا گذشته و نزد او حتمى است این بود که سلیمان (پس دیگر از زن دیگر) وصىّ داود باشد.
پس خداى تعالى به داود وحى کرد: تا امر و دستور من نیامده عجله نکن، پس چیزى نگذشت که دو مرد بر داود وارد شدند که در گوسفند و درخت انگور نزاع مىکردند.
خداى تعالى به داود وحى کرد: فرزندانت را جمع کن پس هر کس در این قضیّه قضاوت کرد و در قضاوتش مصیب بود او وصىّ تو بعد از توست.
پس داود فرزندانش را جمع کرد و داستان آن دو نفر را که با هم نزاع مىکردند به آنان گفت، سلیمان گفت: اى صاحب باغ انگور گوسفندان این مرد چه وقت داخل باغ تو شده‌اند؟
گفت: شب داخل باغ شده اند، سلیمان علیه السّلام گفت: اى صاحب گوسفند حکم کردند که اولاد گوسفندانت و پشمهاى آنها امسال مال صاحب باغ باشد.
سپس داود گفت: چرا حکم نکردى که خود گوسفندان مال صاحب باغ باشد، در حالى که علماى بنى اسرائیل چنین قیمت مى گذاشته اند و قیمت باغ در مقابل قیمت گوسفندها قرار مى گرفت.
سلیمان گفت: درخت انگور از ریشه که کنده نشده، بلکه بار و میوهى آن خورده شده و آن سال آینده بر مى گردد.
پس خداى تعالى به داود وحى کرد که حکم در این قضیّه همان است که سلیمان حکم کرده، اى داود تو چیزى را خواستى و ما چیز دیگرى را خواستیم.
پس داود پیش زنش رفت و گفت: ما چیزى خواستیم و خداى تعالى چیز دیگر اراده کرد و جز آنچه که خدا اراده کرده محقّق نشد و ما هم به امر خدا راضى شدیم و تسلیم او گشتیم.
همچنین است حال اوصیاى آنان نیز نمى توانند در این امر تعدّى کنند و از وصىّ مورد نظر تجاوز به غیر آن بکنند[۲].
و غیر از اینها اخبار دیگرى با اختلاف در لفظ و معنا وارد شده است.
وَ سَخَّرْنا در سورهى بقره گذشت که مسخّر کردن ارادهى تسخیر شده در اراده تسخیرکننده است.
مَعَ داوُدَ الْجِبالَ لفظ «مع داود» ظرف لغو، و متعلّق به «سخّرنا» است، یا ظرف مستقرّ است و حال از «الجبال» و امّا تعلّق آن به «یسبحن» بعید است.
چون لازم مى آید وارد شدن غیر بین معمول مقدّم و عامل و تعلّق آن به «سخّرنا» دلالت مى کند بر اینکه داود مانند کوهها تحت تسخیر خداى تعالى است و قرار دادن آن حال از «الجبال» مشعر به این است که کوهها تحت تسخیر داود علیه السّلام مى باشند.
یُسَبِّحْنَ حال یا مستأنف است، برخى گفته اند ممکن است از تسبیح و از سباحت باشد.
وَ الطَّیْرَ عطف بر «الجبال» یا مفعول معه است، و با رفع خوانده شده که مبتداى محذوف الخبر باشد، یا عطف بر مرفوع متّصل است بنا بر قول ضعیف.
وَ کُنَّا و ما پیش از این امثال این گونه کارها را انجام داده ایم.
فاعِلِینَ پس بعید نیست که در مورد داود نیز از این کارها انجام بدهیم.
وَ عَلَّمْناهُ صَنْعَهَ لَبُوسٍ لَکُمْ به او صنعت زره سازى براى شما را یاد دادیم، یعنى چیزى که پوشیده مى شود که مقصود زره است به قرینهى قول خداى تعالى:
لِتُحْصِنَکُمْ مِنْ بَأْسِکُمْ لفظ «بأسکم» بدل از «لکم» است به نحو بدل اشتمال و «لیحصنکم» با «یا» تحتانى خوانده شده که ضمیر در این هنگام به داود، یا به لبوس یا به اللّه به طریق التفات بر مىگردد و با «تا» فوقانى خوانده شده و ضمیر به «صنعه» یا به «لبوس» به اعتبار معنا بر مىگردد که معناى آن زره است و با نون نیز خوانده شده است.
فَهَلْ أَنْتُمْ شاکِرُونَ اگر مطلب بر همین منوال باشد پس باید جهت آن نعمت بزرگ شکرگزار باشید.
وَ لِسُلَیْمانَ الرِّیحَ عاصِفَهً و مسخّر کردیم براى سلیمان باد تند را که شدید مى وزد به نحوى که در یک شبانه روز به مقدار دو ماه راه مى رود در عین اینکه خیلى آرام و آسوده و بدون حرکت است.
تَجْرِی بِأَمْرِهِ که باد به امر سلیمان حرکت مى کند.
إِلى الْأَرْضِ الَّتِی بارَکْنا و مى رود به سوى زمینى که آن را مبارک گردانیدیم، که مقصود شام است.
بعضى گفته اند: سلیمان صبح از شام حرکت مى کرد و عصربه آنجا بر مىگشت.
فِیها وَ کُنَّا بِکُلِّ شَیْءٍ عالِمِینَ پس عطاى ما به هر کس و هر چه که باشد، امساک ما از هر کسى و هر چه که باشد از علم به اعطا، امساک و مصالح مترتّب بر آن دو ناشى مىشود.
وَ مِنَ الشَّیاطِینِ مَنْ یَغُوصُونَ لَهُ اظهار نعمت دیگرى براى سلیمان است و آن تسخیر شیاطین و جنّ براى سلیمان است.
و لفظ «من» معطوف بر «الرّیح» یا مبتداست، خبر آن «من الشّیاطین» است.
و شیاطین در دریاها غوّاصى مىکردند تا براى سلیمان علیه السّلام جواهر نفیس و گران قیمت بیرون آورند.
وَ یَعْمَلُونَ عَمَلًا دُونَ ذلِکَ و کارهاى دیگرى نیز غیر از غوّاصى انجام مىدادند، مانند بناى شهرها، قصرهاى عجیب و ساختن کاسه هاى بزرگ مانند دلو، اختراع صنایع غریب، دیگر چیزهایى که سلیمان خواستار آن بود از قبیل وسایل جنگى، تندیسها و غیره.
وَ کُنَّا لَهُمْ حافِظِینَ ما نگهبان و حافظ آنان بودیم تا از امر سلیمان خارج نشوند (و ملک و اهل) مملکتش را فاسد نکنند.
وَ أَیُّوبَ این لفظ عطف است یا به تقدیر فعل است،مانند «نوحا».
إِذْ نادى رَبَّهُ[۳] أَنِّی مَسَّنِیَ الضُّرُّ[۴] گفت پروردگارا به من رنج و بیمارى و سختى رسیده، لفظ «انّى» با کسره همزه خوانده شده، که قول در تقدیر باشد، یا نداى متضمّن معناى قول باشد.
وَ أَنْتَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ اکتفا به اظهار حال خودش نمود که مقتضى رحمت و ترحّم است و پروردگارش را به غایت رحمت و مهربانى از درخواست عافیت توصیف کرد، که آن در مقام طلب رساتر، به حیا نزدیکتر و در حفظ حرمت کسى که از او سؤال و درخواست کرده کاملترست.
بعضى گفته اند: ایّوب رومى بود از فرزندان عیص (عیسو) بن اسحاق بود، خداوند او را براى نبوّت اختیار کرد، و مال و اولادش را از یاد گردانید.
پس خداوند او را آزمایش نمود بدین گونه که فرزندانش را با خراب کردن خانه به سرشان کشته و اموالش را از بین برد و او را به بیماریهایى در جسم به مدّت هیجده یا سیزده و یا هفت سال یا هفت ماه مبتلا گردانید، زن او «رحمه» دختر افراییم بن یوسف بود.
در خبرى آمده است که زن او دختر یوسف بن یعقوب بود.
بعضى گفتهاند: ایّوب در زمان یعقوب زندگى مىکرد و با «لىّ» دختر یعقوب ازدواج کرد، روزى زنش به او گفت: چرا دعا نمىکنى بلا از ما بر طرف شود؟
گفت: رفاه و راحتى ما چند سال بود؟ گفت: هشتاد سال.
ایّوب گفت: من از خدا حیا مىکنم دعا بکنم، زیرا مدّت ابتلا و بلاى ما هنوز به مدّت راحتى و رفاه ما نرسیده است و در سوره یونس تفصیل حال او خواهد آمد.
فَاسْتَجَبْنا لَهُ فَکَشَفْنا ما بِهِ مِنْ ضُرٍّ دعاى او را مستجاب گردانیدیم و دردها و مرضها را از او برداشتیم.
وَ آتَیْناهُ أَهْلَهُ وَ مِثْلَهُمْ مَعَهُمْ و خانواده همانند آنچه از بین رفته بود به او باز بخشیدیم که خداى تعالى کسانى را از اهل او که در زمان بلا مرده بودند و کسانى را که قبلا با اجلهایشان مرده بودند همه را زنده گردانید و همچنین خداوند عین اموال و حیوانات او را به او برگردانید و مثل آنها را نیز همراه با خود آنها به او عطا کرد.
و بعضى گفتهاند: خداى تعالى ایّوب را مخیّر گردانید و او اختیار کرد که خداوند اهل او را در آخرت زنده کند، مثل و مانند آن در دنیا، پس آنچه که اختیار کرده بود به او داده شد.
و بعضى گفته اند: دو برابر آنچه که از بین رفته بود از او به دنیا آمد و بعضى گفته اند: فرزندانش را خداوند زنده گردانید و از آنان نوهها زاده شوند.
و بعضى گفته اند: او داراى هفت دختر و سه پسر بود و بعضى هفت دختر و هفت پسر گفته اند.
رَحْمَهً مِنْ عِنْدِنا رحمت و مهربانى از نزد ما بر اوست، نه از ناحیهى استحقاق او، نه از نزد مظاهر، بلکه از نزد خود ماست.
وَ ذِکْرى لِلْعابِدِینَ تا این مطلب تذکره و یاد آورى براى عبادت کنندگان باشد و این مطلب را یاد آورى کنند که صبر بر عبادت در راحتى و سختى همانطور که ایّوب در هر دو حالت صبر کرد موجب نعمتهاى دنیوى، اخروى، موجب فرج و سرورست.
وَ إِسْماعِیلَ وَ إِدْرِیسَ وَ ذَا الْکِفْلِ و نیز یادآور حال اسماعیل و ادریس و ذا الکفل عطف به تقدیر فعل است مثل آنچه که گذشت.
کُلٌّ مِنَ الصَّابِرِینَ همهى اینها از صبرکنندگان هستند، زیرا اسماعیل از اوان بچّگى در سرزمین بى آب و علف شکیبایى ورزید و هیچ انیسى نداشت، ادریس علیه السّلام بر دعوت قوم به سوى خدا صبر کرد در حالى که آن قوم در انکار شدید بودند، چه ادریس اوّلین کسى بود که به سوى آنان مبعوث مىشد.
و امّا ذو الکفل که درباره شخصیت او و اختلاف نظرات به امام رضا علیه السّلام نسبت داده شده که او یوشع بن نون است.
و برخى گفته اند او الیاس است و بعضى او را زکریّا مىدانند.
و بعضى گفته اند او مرد صالحى بود و نبىّ نبود، ولى به نبىّ وقتش قول داد که روزها را روزه بگیرد و شبها را عبادت کند، خشم نورزد و به حقّ عمل نماید به قول خودش وفا کرد.
بعضى گفته اند: او نبىّ بود و خداوند داستان او را بازگو نکرده است، بعضى گفتهاند: او «یسع» است که با الیاس بود، امّا او آن «یسع» نیست که خداوند او را در قرآن ذکر کرده است که او براى پادشاه ستمگرى تعهّد کرد که اگر توبه کند داخل بهشت مىشود.
و نامهاى هم در همین مورد به او داد که گفته اند: اسم او کنعان بوده و به همین جهت او ذا الکفل یعنى صاحب کفایت نامیده شد.
به خبر نسبت داده شده که او از پیامبران مرسل بود.و بعد از سلیمان بن داود بود و «کفل» به معناى ضعف و دو برابر بودن است، چون ثواب او به جهت شرافتش در مقایسه با اهل زمانش دو برابر بود، به معناى نصیب و کفالت هم مىآید و همهى این معانى در اینجا مناسب است.
وَ أَدْخَلْناهُمْ فِی رَحْمَتِنا إِنَّهُمْ مِنَ الصَّالِحِینَ و آنان را در جوار رحمت خویش در آوردیم، که آنان از شایستگان بودند.
آیات ۸۷ الى ۸۸
[سوره الأنبیاء (۲۱): آیات ۸۷ تا ۸۸]
وَ ذَا النُّونِ إِذْ ذَهَبَ مُغاضِباً فَظَنَّ أَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَیْهِ فَنادى فِی الظُّلُماتِ أَنْ لا إِلهَ إِلاَّ أَنْتَ سُبْحانَکَ إِنِّی کُنْتُ مِنَ الظَّالِمِینَ (۸۷) فَاسْتَجَبْنا لَهُ وَ نَجَّیْناهُ مِنَ الْغَمِّ وَ کَذلِکَ نُنْجِی الْمُؤْمِنِینَ (۸۸)
ترجمه:
(۲۱/ ۸۸- ۸۷)
و ذو النّون [/ صاحب ماهى/ یونس] را [یاد کن] که خشمگینانه به راه خود رفت، و گمان کرد هرگز بر او تنگ نمىگیریم؛ آنگاه در دل تاریکى ندا در داد خدایى جز تو نیست، پاکا که تویى، من از ستمکاران بودم.
آنگاه دعاى او را اجابت کردیم و او را از اندوه رهانیدیم، و بدینسان مؤمنان را مى رهانیم.
تفسیر
وَ ذَا النُّونِ و تقدیر مانند گذشته است.
و «نون» به معناى ماهى است زیرا او به جهت گرفتار شدن او در شکم ماهى به این اسم نامیده شد ولى اسم او یونس بن متّى است.
إِذْ ذَهَبَ مُغاضِباً[۵] او در حالى رفت که قوم خود یا پروردگارش را به غضب آورده بود چون «غاضبنى فلان» به معناى غضبناک کرد مرا و غضبناک کردم او را آمده است.
حال او با قومش این چنین بود، که او سىساله بود که به سوى قومش مبعوث گشت و او سى و سه سال آن مردم را به خدا دعوت کرد امّا چون تندخو بود و جز تنوخاى عابد و روبیل حکیم کسى دعوت او را نپذیرفت.
از این رو غضبناک شد و بر قومش نفرین کرد، و خداوند بعد از امر به تأنّى و صبر، وعدهى نزول عذاب بر قوم او را داد امّا یونس علیه السّلام قبول نکرد و اصرار بر نفرین نمود و بعد از مشورت با روبیل به قومش خبر نزول عذاب داد و روبیل از او درخواست مى کرد که به پروردگارش مراجعه کند و دفع عذاب از قومش را بخواهد ولى یونس از مراجعهى به پروردگار خوددارى ورزید.
آنگاه که موعد عذاب فرا رسید مردم یونس و تنوخا را از شهرشان اخراج کردند و اسم آن شهر نینوا از توابع موصل بود، یونس دید که عذاب بر آنان نازل نشد به همین جهت به خشم آمد و بر قوم یا پروردگارش خشمگین شد.
بنا بر آنچه که در اخبار وارد شده خداوند او را در یک چشم بر هم زدن به خودش واگذار نمود.
فَظَنَّ أَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَیْهِ پس گمان کرد که ما بر او سخت نخواهیم گرفت، یا فرمان خود را دربارهى او اجرا نخواهیم کرد، یا قدرت بر اخذ او نداریم.
چنانچه وارد شده که او را خدا به خودش واگذارد) و این گمان در دلش راه پیدا کرد که هرگز بر او سخت گرفته نمى شود چنانچه در خبر هم این چنین است که، خداوند او را به حال خودش رها کرد پس به ذهنش این چیزها خطور کرد درست هم همین است.
این خطور ذهنى منافى مقام نبوّت نیست، زیرا که توبهى انبیا علیهم السّلام از جهت ولایتشان است و توبهى اولیا علیهم السّلام از خطورات ذهنى و قلبى.
خلاصه پس از بیرون رفتن در راه بر او عرصه را تنگ کردیم که داخل کشتى شد، اهل کشتى قرعه انداختند به اسم یونس در آمد و او را به دریا انداختند و ماهى او را بلعید.
فَنادى فِی الظُّلُماتِ در تاریکى شب، یا تاریکى دریا یا تاریکى شکم ماهى، ندا داد.
بعضى گفتهاند، آن ماهى را که یونس را بلعیده بود، ماهى دیگرى بلعید و او در آن تاریکى گفت:
أَنْ لا إِلهَ إِلَّا أَنْتَ اى خدایى که جز تو معبودى نیست لفظ «ان» مخفّف از مثقّله یا تفسیریّه است.
سُبْحانَکَ إِنِّی کُنْتُ مِنَ الظَّالِمِینَ[۶] تو منزّهى از هر خطا و اشتباه و این من بودم که از ستمکاران بوده ام اوّلا از انانیّت خودش تبرّى جست پس از آنکه انانیّت وراى او سبب هلاکت خودش شد، الوهیّت و رأى را براى خدا اثبات نمود.
سپس خدا را از هر چه که موجب نقض در رأى و وجود اوست تنزیه کرد، سپس اعتراف کرد به اینکه نفرین او بر قومش و انانیّت او در مقابل انانیّت خدا ظلم بر قومش و خودش بوده است و چون این اعتراف از یونس کنایه از درخواست نجات بود خداى تعالى فرمود:
فَاسْتَجَبْنا لَهُ وَ نَجَّیْناهُ مِنَ الْغَمِ و آنگاه دعایش را اجابت کردیم او را از شکم ماهى نجات دادیم، یا از غم خطا و غضبناک شدن نجات دادیم.
وَ کَذلِکَ و این چنین ما نجات مىدهیم، یعنى نجات دادن از شکم ماهى به سبب تبرّى از انانیّت و استقلال به رأى، اثبات انانیّت براى خدا و تنزیه او از معرفت بشر و اعتراف به ظلم در اثبات انانیّت و معرفت براى نفس، اینچنین مؤمنین را نجات مىدهیم.
نُنْجِی الْمُؤْمِنِینَ لفظ «ننجى» با دو نون از باب افعال خوانده شده و با یک نون و تشدید جیم و سکون یا خوانده شده است.
بنابراین که مضارع از باب افعال باشد، نون دوّم در جیم ادغام شده باشد.
یا بنابراین که از باب تفعیل باشد، و نون فاء الفعل حذف شده است.
یا بنابراین که ماضى مجهول منسوب به مصدر باشد و سکون آن به نیّت وقف است چنانچه بعضى گفته اند.
از نبىّ صلّى اللّه علیه و آله روایت شده که فرمود: هیچ اندوهناکى نیست که این دعا را بخواند مگر آنکه براى او استجابت گردد[۷].
زیرا مؤمن وقتى از انانیّتش در جنب انانیّت خدا خارج شد و اعتراف کرد که رؤیت انانیّت در جنب انانیّت خدا ظلم است و در این حال خدا را بخواند حتما دعاى او مستجاب مىشود، چه او در این هنگام مصداق قول خداى تعالى: أُجِیبُ دَعْوَهَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ مى شود.
و در خبرى از امام صادق علیه السّلام آمده است: تعجّب مىکنم از کسى که مغموم باشد چگونه فزع نمىکند و پناه نمىبرد به قول خداى تعالى: لا إِلهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحانَکَ إِنِّی کُنْتُ مِنَ الظَّالِمِینَ که من شنیدم خداوند به دنبال آن مىگوید:«فَاسْتَجَبْنا لَهُ وَ نَجَّیْناهُ مِنَ الْغَمِّ وَ کَذلِکَ نُنْجِی الْمُؤْمِنِینَ[۸]».
آیات ۸۹ الى ۹۱
[سوره الأنبیاء (۲۱): آیات ۸۹ تا ۹۱]
وَ زَکَرِیَّا إِذْ نادى رَبَّهُ رَبِّ لا تَذَرْنِی فَرْداً وَ أَنْتَ خَیْرُ الْوارِثِینَ (۸۹) فَاسْتَجَبْنا لَهُ وَ وَهَبْنا لَهُ یَحْیى وَ أَصْلَحْنا لَهُ زَوْجَهُ إِنَّهُمْ کانُوا یُسارِعُونَ فِی الْخَیْراتِ وَ یَدْعُونَنا رَغَباً وَ رَهَباً وَ کانُوا لَنا خاشِعِینَ (۹۰) وَ الَّتِی أَحْصَنَتْ فَرْجَها فَنَفَخْنا فِیها مِنْ رُوحِنا وَ جَعَلْناها وَ ابْنَها آیَهً لِلْعالَمِینَ (۹۱)
ترجمه:
(۲۱/ ۹۱- ۸۹)
و زکریّا را [یاد کن] که پروردگارش را به دعا ندا داد که پروردگارا مرا تنها مگذار، حال آنکه تو بهترین بازماندگانى.
آنگاه دعاى او را اجابت کردیم، به او یحیى را بخشیدیم و همسرش را براى او شایسته گرداندیم، اینان به نیکوکارى مى شتافتند، ما را از روى امید و بیم مى خواندند، در برابر ما فروتن بودند.
و همچنین آن زن که پاکدامنى ورزید آنگاه از روح خویش در او دمیدیم و او و پسرش را پدیدهى شگرفى براى جهانیان گردانیدیم.
تفسیر
وَ زَکَرِیَّا در عطف و تقدیر مانند گذشته است.
إِذْ نادى پروردگار را ندا داد در حالى که مىگفت:
رَبَّهُ رَبِّ لا تَذَرْنِی فَرْداً وَ أَنْتَ خَیْرُ الْوارِثِینَ[۹] بار پروردگارا مرا تنها مگذار، یعنى بدون فرزند و ذریّه که وارث مىباشند نگذار» که تو بهترین بازماندگانى.
از این دعا این توهّم حاصل مىشود که زکریّا با خواستن فرزند با جملهى «لا تَذَرْنِی فَرْداً» از خدا و همراهى خدا با خود صرف نظر کرده است.
فَاسْتَجَبْنا لَهُ وَ وَهَبْنا لَهُ یَحْیى خواستش را اجابت کرده و به او یحیى را دادیم.
وَ أَصْلَحْنا لَهُ زَوْجَهُ و همسرش را شایسته پذیرش فرزند قرار دادیم با وجود اینکه، همسر زکریّا به جهت پیرى حیضش قطع شده بود، قبل از پیرى نیز عقیم و نازا بود.
پس خداوند رحم او را اصلاح نمود و حیض و حمل پدیدارشد، یا پیر شده بود خداوند او را جوان زیبا و با اشتها قرار داد، یا بداخلاق بود و خداوند او را خوش اخلاق کرد.
إِنَّهُمْ کانُوا یُسارِعُونَ فِی الْخَیْراتِ استیناف در مقام تعلیل است، ضمیر به زکریّا و همسرش، یحیى علیه السّلام بر مىگردد، یا به پیامبران بر مىگردد که از اوّل داستانها نامشان ذکر شد، که همهى آنان در کارهاى خیر بین خودشان و خدایا بین خودشان و بین خلق در عالم صغیر و کبیر سرعت و سبقت مىجستند.
وَ یَدْعُونَنا رَغَباً وَ رَهَباً صاحبان رغبت بودند، یا دعا با رغبت، یا راغب بودند یا به جهت رغبت و ترس.
و لفظ «الرغب» در حالى که حرکت داشته باشد از «رغب الیه» است، یعنى در دعایش کوشش کرد یا تضرّع نمود و این نظیر قول خداى تعالى ادْعُوا رَبَّکُمْ تَضَرُّعاً وَ خُفْیَهً است.
ممکن است مقصود از این عبارت این باشد که بعضى از انبیاى خدا را از باب رغبت و امید مىخوانند و بعضى از ترس و بیم مىخوانند.
یا مقصود این است در بعضى وقتها با رغبت و امّید خدا را مىخوانند، در وقت دیگرى با ترس.
و آن انبیا علیهم السّلام (ذکر شده) در حالى که جامع هر دو وصف هستند خدا را مىخوانند، این معنا در اینجا مقصود است، زیرا شخص کامل پیوسته بین خوف و رجا، ترس و شوق است.
خوف و رجا
بدان که انسان، بلکه مطلق حیوان از اوّل استقرار نطفه و مادّهى وجودش در مقرّ خود بین قوّهى قبول فنا و بقا، تنزّل و استکمال، نقصان و زیاده واقع شده است.
هر موجودى از ناحیهى فطرت وجودش به بقا و استکمال و از دیارش راغب است و از فنا، تنزّل و نقصان فرار مىکند و اگر موجودى به سبب شعور بسیط احساس داشته باشد مانند اکثر انواع حیوانات، به واسطهى شعور ترکیبى احساس داشته باشد مانند افراد انسان، اگر با وجود شعورش غافل نباشد، از منافیات خود گریزان است، به ملایمات و سازگارهاى خود رغبت دارد و کامل آنست که از منافیات و ملایمات خود غافل نباشد.
و کسى که از آنچه که ذکر شد غافل نباشد پیوسته در بیم و امید، فرار و طلب، ترس و رغبت، خیفه و تضرّع، فرار و التجا، توبه و انابه و تبرّا و تولّا مى باشد.
گاهى انسان بر حسب شعور ترکیبى از وجود و کمال وجود خود و نقصان آن غافل مىشود و گاهى مغرور مى شود و گاهى ناامید، که هر سه مذموم است، آنچه که ممدوح است عبارت از سیر و سلوک بین خوف و رجاء است و کمال عبارت از مساوى بودن خوف و رجاست به نحوى که یکى بر دیگرى فزونى نیابد، چنانچه در خبر آمده است.
وَ کانُوا لَنا خاشِعِینَ براى ما خاشع هستند، نه براى غیر ما در سورهى بقره در ضمن تفسیر قول خداى تعالى: وَ إِنَّها لَکَبِیرَهٌ إِلَّا عَلَى الْخاشِعِینَ معناى خشوع و فرق خضوع و تواضع گذشت.
وَ الَّتِی أَحْصَنَتْ فَرْجَها عطف یا بتقدیر فعل است مانند گذشته ها، مقصود مریم است که خودش را از نظر به عوراتش و از اینکه در عوراتش به حلال و حرام تصرّف شود حفظ مى کرد.
فَنَفَخْنا فِیها و چون فرج خویش را حفظ مى کرد از روح خود در آن دمیدیم، بدین گونه که رسول (جبرئیل، یا روح الهى متمثّل به شکل جوان) که به منزلهى خود ماست در جیب پیراهن او دمید؛ چنانچه در خبر است.
مِنْ رُوحِنا بعضى از روحمان را دمیدیم.
که آن عبارت از ربّ نوع انسان است، نسبت به خداى تعالى جهت بزرگداشت آنست، یا مقصود این است که نفخ شده ناشى از روح ماست.
وَ جَعَلْناها وَ ابْنَها آیَهً مریم و فرزندش را نشانهاى قرار دادیم که دلالت بر علم و قدرت و حکمت ما مى کند.
بدین گونه که او بدون شوهر آبستن شد و بدون اینکه بکارت او زائل گردد، جنین در رحم او در عرض یک ساعت کامل شد مانند کمال جنین در نه ماه، فرزندش سخن گفت و گواهى بر پاک بودن مادرش داد، در اوّل تولّدش گواهى داد که از زنان زاده نشده و در همان زمان شهادت بر نبوّتش داد.
لِلْعالَمِینَ مریم و فرزندش را آیت و نشانه براى همهى عالم قرار دادیم، چون احتیاج به عقل، تذکّر، تأمّل و نظر یا تسلیم و انقیاد، یا تطهیر یا عقل و یا اعتبار ندارد.
آیات ۹۲ الى ۱۰۳
[سوره الأنبیاء (۲۱): آیات ۹۲ تا ۱۰۴]
إِنَّ هذِهِ أُمَّتُکُمْ أُمَّهً واحِدَهً وَ أَنَا رَبُّکُمْ فَاعْبُدُونِ (۹۲) وَ تَقَطَّعُوا أَمْرَهُمْ بَیْنَهُمْ کُلٌّ إِلَیْنا راجِعُونَ (۹۳) فَمَنْ یَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحاتِ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلا کُفْرانَ لِسَعْیِهِ وَ إِنَّا لَهُ کاتِبُونَ (۹۴) وَ حَرامٌ عَلى قَرْیَهٍ أَهْلَکْناها أَنَّهُمْ لا یَرْجِعُونَ (۹۵) حَتَّى إِذا فُتِحَتْ یَأْجُوجُ وَ مَأْجُوجُ وَ هُمْ مِنْ کُلِّ حَدَبٍ یَنْسِلُونَ (۹۶)
وَ اقْتَرَبَ الْوَعْدُ الْحَقُّ فَإِذا هِیَ شاخِصَهٌ أَبْصارُ الَّذِینَ کَفَرُوا یا وَیْلَنا قَدْ کُنَّا فِی غَفْلَهٍ مِنْ هذا بَلْ کُنَّا ظالِمِینَ (۹۷) إِنَّکُمْ وَ ما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ حَصَبُ جَهَنَّمَ أَنْتُمْ لَها وارِدُونَ (۹۸) لَوْ کانَ هؤُلاءِ آلِهَهً ما وَرَدُوها وَ کُلٌّ فِیها خالِدُونَ (۹۹) لَهُمْ فِیها زَفِیرٌ وَ هُمْ فِیها لا یَسْمَعُونَ (۱۰۰) إِنَّ الَّذِینَ سَبَقَتْ لَهُمْ مِنَّا الْحُسْنى أُولئِکَ عَنْها مُبْعَدُونَ (۱۰۱)
لا یَسْمَعُونَ حَسِیسَها وَ هُمْ فِی مَا اشْتَهَتْ أَنْفُسُهُمْ خالِدُونَ (۱۰۲) لا یَحْزُنُهُمُ الْفَزَعُ الْأَکْبَرُ وَ تَتَلَقَّاهُمُ الْمَلائِکَهُ هذا یَوْمُکُمُ الَّذِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ (۱۰۳) یَوْمَ نَطْوِی السَّماءَ کَطَیِّ السِّجِلِّ لِلْکُتُبِ کَما بَدَأْنا أَوَّلَ خَلْقٍ نُعِیدُهُ وَعْداً عَلَیْنا إِنَّا کُنَّا فاعِلِینَ (۱۰۴)
ترجمه:
(۲۱/ ۱۰۴- ۹۲)
این امّت شماست که امتى یگانه است و من پروردگار شما هستم،پس به سوى ما باز مىگردند.
پس هر کس که از کارهاى شایسته انجام دهد و مؤمن باشد، در برابر کوشش او ناسپاسى نخواهد شد، ما نویسندهى [کار و کردار] او هستیم.
و بر اهل هر شهرى که ما نابودش کردیم حرام است که باز گردند.
تا آنگاه که یأجوج و مأجوج رها شوند و آنان از هر پشتهاى بشتابند.
و وعدهى راست و درست نزدیک شود؛ به ناگاه دیدگان کافران خیره گردد [و گویند] واى بر ما که از این حقیقت غافل بودیم، بلکه ستمگر بودیم.
[گویند] شما و آنچه به جاى خداوند مى پرستید.
هیزم جهنّمید و شما وارد آن خواهید شد.
و اگر اینان خدایان حقیقى بودند، وارد آن [جهنّم] نمى شدند؛ همه در آن جاویدانند.
آنان در آن فریاد دارند و در آن [هیچ چیز] نمى شنوند.
کسانى که از پیش جانب ما در حقّ آنان نیکى مقرّر شده است، آنان از آن دور داشته شوند.
آواز آن را نشنوند و ایشان در [بهشت] دلخواهشان جاویدانند.
بیم بزرگ آنان را اندوهگین نکند و فرشتگان به استقبال آنان آیند [و گویند] این همان روزتان است که به شما وعده داده شده بود.
تفسیر
إِنَّ هذِهِ أُمَّتُکُمْ جواب سؤال مقدّر است، گویا که گفته شده: به پیامبران یا بندگان بعد از بعثت انبیا چه گفتى؟
پس فرمود: به آنان گفتم: این امّت شما یک امّت است، یا این جمله حال از افعال گذشته بر سبیل تنازع است، هر دو وجه به تقدیر قول است، یعنى به انبیا بعد از قبول امر آنان و جمع شدن عدّه اى بر شریعتشان گفتیم: این امّت شما به شما اقتدا کرده اند.
یا به مردم و پیروان انبیا گفتیم: این انبیا مأمومهاى شما هستند، یا به انبیا و پیروان گفتیم: این طریقه که همان طریقهى توحید و تسلیم است طریقهى شماست.
یا این جمله جواب سؤال مقدّرست، یا حال به تقدیر قول و خطاب به حاضرین در زمان محمّد صلّى اللّه علیه و آله مىباشد.
و معناى آن این است که این جماعت انبیا که ذکر شد امامان و اسوههاى شما هستند، یا این طریقه، طریقهى شماست.
أُمَّهً واحِدَهً جماعت واحدى هستند از حیث راه و روش، یا یک راه هستند و پراکنده نیستند.
وَ أَنَا رَبُّکُمْ فَاعْبُدُونِ[۱۰] و من پروردگار شمایم پس (از همه بازآیید و) مرا بپرستید.
وَ تَقَطَّعُوا أَمْرَهُمْ بَیْنَهُمْ عطف بر قول مقدّرست، یعنى گفتیم که این امّت شما یک امّت است ولى آنان امر دینشان، یا امر امامتشان را قطعه قطعه کردند، بدین گونه که هر یک براى خود دین، طریق، امام و مقتدایى قرار دادند، یا امر پیروى و تبعیّت را قطعه قطعه کردند به اینکه هر کدام از آنان پیرو هواهاى متعدّدى شدند.
کُلٌّ إِلَیْنا راجِعُونَ جواب سؤال مقدّر و وعده و وعید است، گویا که گفته شده: حال آنان چگونه مىشود؟
فرمود: همهى آنان به سوى ما باز مىگردند، یا حال است و مفید این معناى، یعنى بازگشت همه به سوى ماست.
پس آنان را بر حسب کار و راهشان جزا مىدهیم و صیغهى «تقطّعوا» براى مبالغه در فعل است.
و لفظ «بینهم» ظرف لغو، متعلّق به «تقطّعوا» است، یا ظرف مستقرّ و حال از «امرهم» است.
معناى آن این است: امر دینشان یا امر امامتشان یا امر پیروى کردن و اتّباعشان را بین خودشان پراکنده و متفرّق کردند.
فَمَنْ یَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحاتِ لفظ «فاء» براى ترتیب در اخبار است یعنى هر کس بعضى و مقدارى از اعمال صالح و نیک انجام دهد.
وَ هُوَ مُؤْمِنٌ در حالى که مؤمن باشد به سبب ایمان عامّ و بیعت عامّ نبوى، یا به سبب ایمان خاصّ و بیعت خاصّ و لوى.
فَلا کُفْرانَ لِسَعْیِهِ کوشش او ضایع نخواهد شد.
چه، کفران سعى عبارت از ضایع کردن سعى و کوشش است، ضایع نشدن سعى و کوشش را معلّق بر عمل کردن مقدارى از اعمال صالح نمود که به سبب آن بریدن یا بر نفس اثر ایمان ظاهر مى شود و آن را مقیّد به قبول دعوت ظاهرى یا دعوت باطنى کرد.
و با توجّه به مفهوم هر دو قید معناى آیه چنین مى شود:کسى که هیچ عمل صالح انجام ندهد.
اعمّ از اینکه چیزى از گناهان را عمل کرده باشد، یا بعضى از گناهان را عمل کرده، یا همهى گناهان را.
اعمّ از اینکه مؤمن باشد یا کافر و کسى که مقدارى از اعمال صالح را یا همهى آن را انجام داده باشد ولى مؤمن نباشد،سعى این دو طایفه ضایع و هدر است و مطلب هم چنین است، چنانچه اخبار بر آن دلالت مىکند.
بنابراین مطلب آن طور نیست که قلندریّه مىگوید که اگر معرفت حاصل کردى هر عملى مىخواهى انجام بده؛ پس اى برادران من به گفتارهاى پوچ صوفى نمایان و قلندریّه بیکار گوش ندهید.
و به لوازم ایمان خود هر اندازه که مىتوانید عمل کنید تا انشاءالله به سبب نتایج ایمان و اعمالتان، رستگار شوید.
وَ إِنَّا لَهُ کاتِبُونَ و ما همان مقدار کم از اعمال صالح یا سعى او را مى نویسیم، یا به خاطر کسى که مقدارى از اعمال صالح را انجام مى دهد در صحیفهى عمل او آنچه را که عمل مى کند مى نویسیم.
وَ حَرامٌ لفظ «حرام» با فتح فا و مدّ و «حرم» با کسر حا و سکون را و «حرم» به صورت فعل مجهول خوانده شده است.
عَلى قَرْیَهٍ أَهْلَکْناها أَنَّهُمْ لا یَرْجِعُونَ و اهل دیارى را که ما هلاک گردانیدیم دیگر زندگانى بر آنان حرام و هرگز به دنیا (یا به ایمان) باز نخواهند گشت.
لفظ «أنّهم» با فتحهى همزه و کسرهى آن خوانده شده، «حرام» خبر مقدّم یا مبتداست که با مرفوعش از خبر بى نیاز شده است و لفظ «انّهم» مبتداى مؤخّر یا فاعل بىنیازکنندهى از خیر است، یا «حرام» مبتداى محذوف است.
و مقصود از قریه اهل آن قریه است به طریق مجاز در حذف، یا مجاز در لفظ، و معناى آن این است: اهل قریهاى که ما آنان را نسبت به حیات انسانى هلاک و نابود کردیم محال است که به جزا و عقوبت ما برنگردند، یا محال است که به ثواب و پاداش ما بازگردند بنابراین که لفظ «لا» زایده باشد.
یا مقصود بازگشت به انسانیّت یا به دنیاست، یا آنچه که ذکر شد مبنى بر اینکه سعى و کوشش ضایع نمى شود حرام و ممتنع است بر قریهاى که اهل آن را هلاک کردیم.
زیرا آنان به انسانیّت یا به دار ثواب باز نمى گردند، یا آنان را هلاک کردیم براى اینکه از گمراهى شان باز نمى گردند.
بنا بر اینکه «أَنَّهُمْ لا یَرْجِعُونَ» تعلیل «أهلکناها» باشد و تقدیر گرفتن لام در «أنّهم» در معنى موافق با کسرهى همزهى «انّ» است، آنچه که به مقابلهى فقرهى اوّل بر حسب ظاهر موافقترست این است که چنین گفته شود: هر کس مقدارى از گناهان را مرتکب شود یا هر کس که هیچ عمل صالح انجام ندهد.
اعمّ از اینکه مؤمن باشد یا نباشد یا کسى که ایمان ندارد اعمّ از اینکه عمل صالح انجام بدهد یا ندهد سعى او مشکور نیست و لکن از این عبارت عدول نمود.
مطلب را طورى ادا کرد که مفید همین معنا باشد با یک چیز زاید و آن هلاکت آنان از انسانیّت و هلاک کردن خداست و امتناع بازگشتشان به انسانیّت یا دار ثواب.
حَتَّى إِذا فُتِحَتْ یَأْجُوجُ وَ مَأْجُوجُ تا روز که راه یأجوج و مأجوج باز شود.
این جمله غایت عمل صالحات یا عدم کفران سعى یا حرمت رجوع، یا حرمت عدم رجوع، یا عدم رجوع از گمراهى مى باشد.
و مقصود از انفتاح یأجوج مأجوج باز شدن سدّ آنان است و در سورهى کهف بیان یأجوج و مأجوج و تأویل آن دو، و وجه منع صرف آن گذشت.
وَ هُمْ مِنْ کُلِّ حَدَبٍ و آنان از هر جانب پستى و بلندى لفظ «حدب» جاى بلند از زمین است.
یَنْسِلُونَ مى شتابند (که روز قیامت یا قیامت ولى عصر مقصود است) شتاب مىکنند و ضمیر به یأجوج یا به مردم برمىگردد، «مِنْ کُلِّ حَدَبٍ یَنْسِلُونَ» خوانده شده و آن مؤیّد برگشت ضمیر به مردم است، چه «جدث» به معناى قبر است.
بدان که امثال این کلمات از رموز و اسرار و علاماتى است که انبیا و حکماى پیشین قرار داده اند، منظور از حکایتهاى آنان جز آگاهاندن حقایق رمز چیزى نیست زیرا نظر خداى تعالى و جانشینان خدا در زمین افسانه سرایى نیست.
با این وصف باید گفت: مقصود از یأجوج و مأجوج در عالم صغیر لشگریان ابلیس است که از جنّ وجود فرزند آدم زاده شده است ولایت، صاحب ولایت سدّى بین آنان و بنى آدم که از حورا متولّد گشته که براى فرزند دیگر آدم آورده شده است قرار مىدهد.
و آنگاه که ساعت نزدیک شود سدّ باز مىشود، یأجوج و مأجوج خارج مىشوند و تمام صفحهى نفس را مىگیرند، هر چه در آن بیابند مى بلعند و بنى آدم از صفحهى نفس مى گریزند تا از آنان فرار کنند.
پس تپّه و بلندى و درّه اى باقى نمى ماند مگر اینکه یأجوج و مأجوج در آن به سرعت مىروند و مردم نیز به سرعت از آن دور مىشوند.
وَ اقْتَرَبَ الْوَعْدُ الْحَقُ و چون وعدهى حقّ نزدیک شده، (ساعت احتضار و مرگ)، یا ظهور قائم عجّل اللّه فرجه و قیامت صغرى) نزدیک شود.
فَإِذا هِیَ در این هنگام، آوردن فا و «اذا» که براى مفاجات است براى تأکید اتّصال و چسبیدن جزا به شرط است.
و ضمیر ضمیر قصّه و شأن است، یا ضمیر مبهم است که لفظ «ابصار».
شاخِصَهٌ خیره گردد این لفظ مبتداست که به سبب مرفوع از خبر بى نیاز شده است، یا خبر مقدّم است.
أَبْصارُ الَّذِینَ کَفَرُوا چشم کافران از حیرت باز مى ماند، نه چشم مؤمنین.
زیرا مؤمنین از ترس و وحشت آن روز ایمن هستند، ولى کفّار از ترس آن روز و انس نداشتن به آن چشمهایشان باز مى ماند و پلک نمى زنند، امّا مؤمن به جهت أنسى که به آخرت و به آنچه در آن روز مى بیند دارد مثل این است که امر ترسناک و غریبى نمى بیند.
و مؤمن اگر کامل باشد براى او هیچ امر ترسناکى وجود ندارد و غیر کامل گاهى ترسهاى آن روز را مى بیند، ولى نه از جهت ایمانش بلکه از جهت کفرش.
یا وَیْلَنا اینجا «قول» در تقدیر است، یعنى کفّار در حالى که مىگویند: واى بر ما.
قَدْ کُنَّا فِی غَفْلَهٍ مِنْ هذا ما از این وعده و از این روز غافل بودیم، فکر آن را نمىکردیم و آن را قبول نمىکردیم که آمادهى آن شویم.
بَلْ کُنَّا ظالِمِینَ بلکه ما ظالم بودیم، ما تنها به غافل بودن هم اکتفا نکردیم، بلکه بر ضدّ آن عمل مىکردیم، در حالى که خداوند ما را براى عمل به آن و انس به آن خلق کرده است.
إِنَّکُمْ وَ ما تَعْبُدُونَ جمله مستأنف و جواب سؤال مقدّر به تقدیر قول است گویا که گفته شده: به آنان چه گفته مى شود؟
پس خداى تعالى فرمود: به آنان گفته مى شود: شما و آنچه را که جز خدا عبادت مىکنید هیزم جهنّم هستید.
مِنْ دُونِ اللَّهِ در حالى که آنچه را که شما عبادت مى کنید بعضى از غیر خداست، یا آنچه را که عبادت مى کنید.
بدون اذن خداست.
و فایده تقید به «مِنْ دُونِ اللَّهِ» اخراج کسانى است با اذن خدا مطاع و مورد اطاعت قرار مىگیرند، مانند انبیا و جانشینان آنان.
حَصَبُ جَهَنَّمَ «حصب» به معناى هیزم و مطلق چیزى است که در آتش مىاندازند، یا هیزم آنگاه حصب مىشود که با آن آتش افروخته شود.
أَنْتُمْ لَها وارِدُونَ و در آن آتش وارد مى شوید لام «لها» زایده است جهت تقویت، و این جمله تأکید جملهى اوّل است، در مقصود از خطاب مخاطبین و معبودهاى آنانست به طریق تغلیب.
لَوْ کانَ هؤُلاءِ آلِهَهً ما وَرَدُوها اگر این بتان که شما مىپرستید به راستى که خدایان بودند جمله مستأنف است، جواب سؤال مقدّر که ناشى از ما قبلش مىباشد، گویا که گفته است: پس چگونه است حال آن خدایان؟
پس فرمود: اگر آنها خدا بودند که وارد آتش نمىشدند.
یا جمله مستأنف است و در لفظ و معنا از ما قبلش منقطع است، و ردّ بر مخاطبین حاضر است بعد از مسجّل شدن بر خدایان که وارد آتش مىشوند.
یا جواب سؤال مقدّر است به تقدیر قول، گویا که گفته شده:
در حین ورود و کفّار به آتش چه گفته مىشود؟
پس خداى تعالى فرمود: به آنان گفته مى شود: اگر معبودهاى شما خدا بودند وارد آتش نمى شدند.
وَ کُلٌ هر یک از عبادت کنندگان و معبودها.
فِیها خالِدُونَ لَهُمْ فِیها زَفِیرٌ در آتش تا ابد مىمانند و از شدّت خستگى نفسهاى بلند مى کشند.
وَ هُمْ فِیها لا یَسْمَعُونَ از جهت شدّت ترس و عدم احساس صداها نمى شنوند، یا به دلیل کر بودن، نمى شنوند.
یا آنچه را که به سود آنانست و آنان را راحت مى کند نمى شنوند و این اشکال که همهى معبودهاى غیر خدا مستحقّ آتش نیستند، چه خورشید، ماه، سایر ستارگان، ملایکه و عیسى علیه السّلام معبود و مورد پرستش واقع شده‌اند، در حالى که آنان مستحقّ به اینکه خطاب به عبادت کننده هاى بتهاست.
یا آن معبودهایى که طبق آیه بعد از این حکم مستثناست آنجا که خداى مىفرماید: إِنَّ الَّذِینَ سَبَقَتْ که این جمله به منزلهى «الّا الذین سبقت» (جز کسانى که پیش از این در حقّ آنان نیکى مقرّر شده است) مىباشد؛ چنانچه در خبر به این وجه اشاره شده است.
یا در جواب اشکال چنین گفته مىشود که معبود حقیقى در این عبادتها شیطان معنوى و جنّى است که همراه عبادت کننده در عبادتش مى باشد.[۱۱] چنانچه خداى تعالى به ملایکه فرمود: أَ هؤُلاءِ إِیَّاکُمْ کانُوا یَعْبُدُونَ قالُوا سُبْحانَکَ أَنْتَ وَلِیُّنا مِنْ دُونِهِمْ بَلْ کانُوا یَعْبُدُونَ الْجِنَّ أَکْثَرُهُمْ بِهِمْ مُؤْمِنُونَ.
إِنَّ الَّذِینَ سَبَقَتْ لَهُمْ مِنَّا الْحُسْنى جواب سؤال مقدّرست و لذا آن را از باب استحسان تأکید کرد.
یعنى آنان که در گذشته (پیشاپیش) از جانب ما در حقّ آنان نیکى مقرّر شده است أُولئِکَ تکرار مبتدا به وسیلهى اسم اشارهى بعید جهت بزرگداشت شأن آنانست.
عَنْها مُبْعَدُونَ آنان از عذاب آتش و رسیدن رنج و درد آن دور هستند، تا منافى قول خداى تعالى: وَ إِنْ مِنْکُمْ إِلَّا وارِدُها نباشد و آنچه که گفته شده که این آیه ناسخ آن آیه است جدّا بعید است.
لا یَسْمَعُونَ حَسِیسَها آنان هرگز آواز جهنّم را نخواهند شنید «حسیس» صدایى است که احساس مى شود، جمله حال یا مستأنف و جواب سؤال مقدّر یا خبرست.
وَ هُمْ فِی مَا اشْتَهَتْ أَنْفُسُهُمْ خالِدُونَ لا یَحْزُنُهُمُ الْفَزَعُ الْأَکْبَرُ مقصود فزع و بى قرارى قیامت کبیر است که آن ناراحت کننده و بى تاب کننده تر از قیامت صغراست.
و برخى گفته اند: فزع اکبر موقعى است به عبد امر مىشود که داخل آتش شود و بازگشت این دو معنا به همان معناى اوّل است.
و بعضى گفته اند: آن عذاب آتش است وقتى که اهل آتش را فرا گیرد و آن پشت سر قیامت کبراست.
وَ تَتَلَقَّاهُمُ الْمَلائِکَهُ و ملایکه آنان را ملاقات کرده و مى گویند:
هذا یَوْمُکُمُ این روز دولت و روز ثواب شماست که الَّذِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ به آن وعده داده مى شدید.
بدان که حسن و زیبایى مطلق عبارت از ولایت مطلقه است، هر چیزى که متّصل به ولایت یا منتهى به آن گردد به وسیلهى زیبایى و حسن ولایت نیکو و زیبا مى شود، اعمّ از اینکه فعل، یا قول، یا اخلاق یا حال یا علم، یا اعتقاد، یا وجدان و یا شهود باشد.
پس معناى قول خدا: إِنَّ الَّذِینَ سَبَقَتْ لَهُمْ مِنَّا الْحُسْنى این است: کسانى که فعلیّت ولایت که عبارت از «حسنى» است بر فعلیّتهاى آنان، تفوّق و غلبه پیدا کند، بر همهى فعلیّتهایشان مقدّم گردد از آتش دور هستند.
یا معناى آن این است: کسانى که وعدهى نیکوى ما «حسنى» براى انتفاع و بهرهمندى آنان بر وجود طبیعىشان در عوالم بالا سبقت گرفته است.
و «حسنى» عبارت از ولایت است، بدین گونه که ما ولایت را بر آنان تقدیر کردیم؛ لفظ «منّا» لغو، متعلّق به «سبقت» مى باشد، یا مستقرّ و حال از «حسنى».
و بنا بر معناى اوّل آن کس محکوم به دورى از عذاب و آتش است که فعلیّت ولایت بر تمام فعلیّتهاى او غالب باشد، نه آن کسى که فعلیّت ولایت در وجودش غالب نباشد.
و این معناست که موافق اعتقاد شیعه و مذهب آنانست، زیرا کسى که ولایت بر فعلیّتهاى او غالب نباشد در برزخها بر آتش دنیا برگردانده مى شود و به تقدیر مقصود کسى است که دوستدار على علیه السّلام بوده و تولّاى او را داشته باشد و بر این معنا اخبار بسیارى است.
پس از نبىّ صلّى اللّه علیه و آله وارد شده است که به على علیه السّلام فرمود: یا على تو و شیعه ات بر حوض هستید آب مى دهید هر کس را که دوست دارید، از آن منع مى کنید هر کس را دوست ندارید، شما هستید که در روز فزع اکبر در سایهى عرش ایمن هستید، مردم بى تابى مى کنند و شما نمى کنید، مردم محزون و اندوهناک مى شوند و شما نمى شوید و در شما نازل شده است این آیه: إِنَّ الَّذِینَ سَبَقَتْ لَهُمْ مِنَّا الْحُسْنى … تا آخر» و در شما نازل شده است: لا یَحْزُنُهُمُ الْفَزَعُ الْأَکْبَرُ[۱۲].
و به این مضمون اخبار متعدّدى است و در بعضى از اخبار آمده است که حسنه عبارت از ولایت على علیه السّلام است.
در خبرى از امام صادق علیه السّلام آمده است: شیعهى ما در روز قیامت برانگیخته مىشود با همهى گناهان و عیبها در حالى که صورتهاى آنان باز و سفید و عورتهاى آنان مستور و از ترس ایمن هستند، راهها بر آنان هموار و شدائد و سختىها از آنان مىرود … تا آخر حدیث[۱۳].
در حدیثى طولانى از نبىّ صلّى اللّه علیه و آله در حالى که على علیه السّلام را مخاطب قرار و فرمود: دربارهى شما این آیه نازل شده: إِنَّ الَّذِینَ سَبَقَتْ لَهُمْ مِنَّا الْحُسْنى[۱۴].
یَوْمَ نَطْوِی السَّماءَ[۱۵] ظرف «لا یحزنهم» یا «تتلقّیهم» یا «توعدون» یا حال از «الیوم» یا حال از عایدى است که از «توعدون» حذف شده است، یا معمول «اذکر» مقدّرست.
کَطَیِّ السِّجِلِ صحیفهاى که در آن حساب نوشته مىشود، یا ملایکهاى است که کتابهاى اعمال به سوى او بالا برده مىشود، یا اسم کاتب نبىّ صلّى اللّه علیه و آله است و لفظ «السّجلّ» مانند «دلو» و «السّجل» مانند «عتلّ» خوانده شده که هر دو لغتى در «السّجلّ» است.
لِلْکُتُبِ لفظ «کتب» به صورت مفرد و جمع خوانده شده، و لام براى تعلیل است؛ یعنى به خاطر کتابت و نوشتن، یا براى تقویت است، یعنى نوشته و مکتوب یا چیزى که در آن نوشته شده و طىّ آسمان عبارت از نابود کردن آن یا پیچیدن آن مانند پیچیدن طومار.
کَما بَدَأْنا أَوَّلَ خَلْقٍ نُعِیدُهُ و به حال اوّل که آفریدیم یا به حال اوّل برگردانیم لفظ «ما» کافّه یا مصدریّه است، فرقى بین آن دو در معنا نیست.
و لفظ «خلق» به معناى مصدرى یا به معناى مخلوق است و مقصود از خلق یا مخلوق یا فرد غیر معیّن نیست، بلکه مقصود جنس خلق یا جمیع افراد خلق است.
و «اوّل خلق» مفعول «بدأنا» یا «نعید» مقدّرست که «نعید» مذکور آن را تفسیر مى کند، یا ظرف «بدأنا» یا ظرف «نعید» مؤخرست.
و معناى آیه این است: ما آغاز کردیم خلق و آفرینش را در اوّل مراتب خلق، یا اعاده مى کنیم خلق را در اوّل مراتب خلق و مقصود اوّل مراتب خلقت، اوّل افراد خلق است.
و اوّلین مراتب خلقت در همهى عوالم مرتبهى مشیّت است، اوّل خلق آنست که در مشیّت باشد که فرد لاهوتى نامیده مىشود و اوّل خلق در عالم خلق در مقابل عالم امر مادّهى مستعدّ متمیّز است از بین موادّ جهت شىء مخصوص، مانند نطفه که در رحم مستقرّ مىشود.
و ضمیر «نعیده» به خلق بر مىگردد، اگر خلق به معناى مخلوق باشد، یا به مخلوق بر مىگردد که از لفظ «خلق» استفاده مىشود، یا لفظ «ما» موصوله و عاید محذوف است، «اوّل خلق» حال از عاید محذوف است، یا مفعول به یا مفعول فیه براى «بدأنا» یا براى «نعید» مقدّرست.
و معناى آن این است: مثل آن چیزى که آن را آغاز کردیم در حالى که آن اوّل خلق بود، یا مثل چیزى که آن را آغاز کردیم در اوّل مراتب خلق، یا مانند کیفیّتى که در اوّل خلق آن را آغاز کردیم اعاده مىکنیم.
و منظور تشبیه اعاده به آغاز خلقت است در جواز اراده و امکان، یا تشبیه آنچه که اعاده شده است به آنچه که ابتدا شده است در اینکه هر دو عارى و خالى هستند از چیزى که خداوند به آنان داده است.
وَعْداً مفعول مطلق فعل محذوف است عَلَیْنا انجاز آن بر ما است، یا بر عهدهى ما ثابت و محکم است.
إِنَّا کُنَّا فاعِلِینَ جواب سؤال مقدّر است که از باب استحسان تاکید شده است.
آیات ۱۰۵ الى ۱۱۲
[سوره الأنبیاء (۲۱): آیات ۱۰۵ تا ۱۱۲]
وَ لَقَدْ کَتَبْنا فِی الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّکْرِ أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصَّالِحُونَ (۱۰۵) إِنَّ فِی هذا لَبَلاغاً لِقَوْمٍ عابِدِینَ (۱۰۶) وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلاَّ رَحْمَهً لِلْعالَمِینَ (۱۰۷) قُلْ إِنَّما یُوحى إِلَیَّ أَنَّما إِلهُکُمْ إِلهٌ واحِدٌ فَهَلْ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ (۱۰۸) فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُلْ آذَنْتُکُمْ عَلى سَواءٍ وَ إِنْ أَدْرِی أَ قَرِیبٌ أَمْ بَعِیدٌ ما تُوعَدُونَ (۱۰۹)
إِنَّهُ یَعْلَمُ الْجَهْرَ مِنَ الْقَوْلِ وَ یَعْلَمُ ما تَکْتُمُونَ (۱۱۰) وَ إِنْ أَدْرِی لَعَلَّهُ فِتْنَهٌ لَکُمْ وَ مَتاعٌ إِلى حِینٍ (۱۱۱) قالَ رَبِّ احْکُمْ بِالْحَقِّ وَ رَبُّنَا الرَّحْمنُ الْمُسْتَعانُ عَلى ما تَصِفُونَ (۱۱۲)
ترجمه:
(۲۱/ ۱۱۲- ۱۰۵)
روزى که آسمان را همچون در نور دیدن طومار کتابها درنوردیدیم؛ همچنانکه آفرینش نخستین را آغاز کردهایم، آن را باز مىگردانیم؛ بر وفق وعدهاى که بر عهدهى ماست، و ما انجامدهندهى آنیم.
و به راستى در زبور، پس از تورات نوشته ایم که زمین را بندگان شایستهى من به ارث مى برند.
در این براى اهل عبادت، کفایتى هست.
و ما تو را جز مایهى رحمت براى جهانیان نفرستاده ایم.
بگو همین به من وحى مى شود که خداى شما یگانه است، پس آیا شما پذیرنده اید؟
پس اگر روى گردان شدند بگو همه تان را یکسان آگاه کردم، خود نمى دانم که آیا آنچه به شما وعده داده شده است نزدیک است یا دور؟
به راستى که او هم سخن آشکارا مى داند و هم آنچه پنهان مى دارید مى داند.
و نمى دانم شاید آن آزمودنى براى شما باشد، برخوردارى تا زمانى معیّن.
گفت پروردگارا به حقّ حکم فرما؛ و پروردگار ما، خداى رحمان، در آنچه مى گویید مددکار [ما] است.
تفسیر
وَ لَقَدْ کَتَبْنا فِی الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّکْرِ أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصَّالِحُونَ زبور کتاب داود، کتاب آسمانى، مطلق کتاب و الواح عالى از قبیل لوح محفوظ و لوح محو و اثبات است.
و ذکر مصدر است به معناى تذکّر، هر چیزى که موجب تذکّر است از اقلام عالى، الواح روحانى، جسمانى، کتب آسمانى، انسان کامل، ولایت، نبوّت و تورات.
مِنْ بَعْدِ الذِّکْرِ متعلّق به کتبنا، یا ظرف مستقرّ و حال است از «زبور» یا خبر مقدّم است، «إنّ الأرض» تا آخر آیه مبتداى مؤخّر و جمله مفعول «کتبنا» است؛ چون «کتبنا» به معناى قول است، این احتمال جدّا بعید است و وجوه اعتبار معنا در هر یک از احتمالات اعتبار لفظ بر حسب اعتبار لفظ مى باشد.
بندگان صالح شیعهى على علیه السّلام مىباشند، زیرا که آنان مالک زمین عالم صغیر در هنگام ظهور قائم علیه السّلام هستند با مرگ اضطرارى یا اختیارى.
و همچنین مالک زمین فردوس نیز مىشوند، مالک زمین عالم کبیر مىشوند با تصرّف کردن آن زمین پس از ظهور قائم علیه السّلام هر طور که بخواهند و لذا این آیه به یاران قائم علیه السّلام تفسیر شده است.
إِنَّ فِی هذا در این وعدهى وارث شدن زمینى، یا در این قرآن، یا در این زبور یا در این وعده و وعید که ذکر شد لَبَلاغاً لِقَوْمٍ عابِدِینَ کفایت است، یا رسیدن به مقصود است.
وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلَّا رَحْمَهً لِلْعالَمِینَ اى رسول ما ترا نفرستادیم مگر آنکه رحمت براى اهل عالم باشى جملهى وَ ما أَرْسَلْناکَ … تا آخر» عطف یا حال است، در آن معناى استدراک نیز هست، زیرا از قول خدا لِقَوْمٍ عابِدِینَ این توهّم پیش مىآید که کتاب و پندها و موعظه ها مخصوص عبادت کنندگان است.
پس خداى تعالى این توهّم را با این استدراک دفع نمود که فرمود: وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلَّا رَحْمَهً لِلْعالَمِینَ پس هر کس که روى به آن رحمت آورد سهمى از آن را مى گیرد، و هر کس از آن روى گرداند محروم مى شود و عاید متعرّض آن رحمت و روى آورنده به آنست.
و در اخبار (در وجه) رحمه للعالمین بودن پیامبر صلّى اللّه علیه و آله آمده است که او مبعوث شد به کنایه و اشاره نه به تصریح، قوم او مهلت داده شدند و وعدهى عذاب به آنان داده نشد.
و تصریح به امرى براى آنان نشد که مخالفت بکنند و در نتیجه معذّب، باشند مانند ولایت على علیه السّلام و از این امّت مسخ و خسف برداشته شده است.
تحقیق مطلب این است که وجود جانشینان خدا در زمین رحمت از جانب خدا بر اهل زمین و برکت و رفع بلا از آنانست.
زیرا آنان با فنا از انانیّتها و بقا به سبب وجود الهى اخروى عین رحمت الهى گشته اند و در زمین بودن آنان عبارت از وجود آن رحمت در زمین بر همهى موجودات است.
قُلْ إِنَّما یُوحى این جمله از حیث لفظ از ما قبلش منقطع ولى از نظر معنا به آن مرتبط مىباشد، گویا که گفته است:
حالا که تو رحمت براى عالمین هستى پس به آنان بگو که به من وحى مى شود.
إِلَیَّ أَنَّما إِلهُکُمْ إِلهٌ واحِدٌ و توحید را به آنان ابلاغ کن که آن اصل جمیع انواع رحمت است، حصر در اینجا اضافى و نسبى یا ادّعایى است، گویا که سایر اقسام وحى، وحى محسوب نمى شود.
فَهَلْ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ پس آیا شما عبادت را براى خداى تعالى از شریک قرار دادن خالص مى کنید؟
البتّه در قرائت اهل بیت «مسلّمون» با تشدید لام خوانده شده، یعنى تسلیم کنندهى وصیّت به على علیه السّلام و بنابراین جائز است در تفسیر آیه گفته شود: خداى شما بر حسب ظاهر و جانشینانش خداى واحد، بدون تعدّد و شراکت غیر خداست.
پس آیا شما تسلیم کنندهى ولایت به این إله واحد که عبارت از على علیه السّلام است هستید.
فَإِنْ تَوَلَّوْا پس اگر آنان از توحید، یا از وصیّت تو و ولایت خلیفهى تو روى گرداندند؛ فَقُلْ پس به آنان بگو:
آذَنْتُکُمْ به شما اعلان جنگ مى کنم.
عَلى سَواءٍ در حالى که شما با ما در اعلام جنگ مساوى هستید، تا شما هم مثل ما آمادهى جنگ شوید، یا اعلام توحید یا ولایت مىکنم در حالى که شما در این اعلام با ما متساوى هستید، و اختلاف تنها از جانب شما ناشى شده است، نه از مساوى نکردن من بین شما، یا من شما را به سبب اعلام ولایت بر راه راست وادار کردم، یا شما را به امرى واداشتم که نسبت آن به جمیع امور مساوى است و آن ولایت است.
وَ إِنْ أَدْرِی أَ قَرِیبٌ أَمْ بَعِیدٌ ما تُوعَدُونَ نمىدانم جنگى که وعده مىدهید یا قیامت یا عذاب آخرت، یا وارث شدن زمینى نزدیک است یا دور.
إِنَّهُ یَعْلَمُ جواب سؤال مقدّر است، گویا که گفته شده: آیا خداوند این مطلب را نمىداند؟ پس فرمود: او مىداند.
الْجَهْرَ مِنَ الْقَوْلِ وَ یَعْلَمُ ما تَکْتُمُونَ خداوند آشکار از گفتار را مىداند، و آنچه را که در نفسهایتان پنهان مىکنید نیز مىداند، یا این جمله جواب سؤال مقدّر از علّت عدم علم پیامبر صلّى اللّه علیه و آله است، یعنى بدان جهت پیغمبر نمىداند که فقط خدا، نه غیر خدا آشکار و پنهان از گفتار را مىداند، و این مطلب از امور غیبى مخفى و پنهان است.
مقصود از قول آشکار سخن آشکار علنى است، قول مکتوم ضدّ آنست، یا مقصود آشکار مطلق گفتارى است که بر زبان ظاهر مىشود و مکتوم از قبیل حدیث نفس و با خود سخن گفتن است، یا قول آشکار مطلق چیزهایى است که بر صفحهى نفس ظاهر مىشود، خواه به طریق حدیث نفس باشد، یا بر زبان جارى گردد.
و مکتوم آنست که هنوز بر صفحهى نفس ظاهر نشده باشد،یا آشکار مطلق چیزهایى است که بر اعضا ظاهر مىشود از افعال و اقوال.
و مکتوم چیزى است که بر اعضا ظاهر نمىشود از قبیل احوال و اخلاق و علوم؛ یا آشکار مطلق چیزهایى است که بر نفس ظاهر مىشود از قبیل افعال و اقوال و صفات و احوال و علوم و مکتوم آنست که هنوز بر نفس ظاهر نشده، مانند امور مخفى و پنهان که انسان از آنان اطّلاعى ندارد.
وَ إِنْ أَدْرِی لَعَلَّهُ فِتْنَهٌ لَکُمْ شاید امر ولایت، یا علىّ علیه السّلام یا آنچه که به آن وعده داده مىشوید، یا تأخیر عذاب امتحان براى شما است، یا گمراهى یا رسوایى، یا اذابه[۱] و تخلیص است.
وَ مَتاعٌ إِلى حِینٍ لذّت و تمتّع موقّت است، یا چیزى است که از آن لذّت برده مىشود.
یعنى آن جامع بین دو صفت است، صفت فتنه و آزمایش، صفت تمتّع و لذّت، یا براى بعضى فتنه و امتحان است و براى بعضى دیگر متاع و تمتّع؛ تا وقتى که مشیّت خدا آن را اقتضا کند، و آن مدّت بودن شما در حجابهاى تعیّنات و قید زندگى دنیاست.
قالَ رَبِّ احْکُمْ بِالْحَقِ از مشیّت و خواست خودت خارج شو، و کارهایت را به پروردگارت واگذار، و از او طلب اصلاح به حقّ کن و بگو پروردگار را حکم به حقّ بنما.
و لفظ «قل» و «قال» به صورت ماضى و «ربّ» با ضمّهى با و «احکم» به صورت صیغهى تفضیل و به صورت فعل ماضى خوانده شده است.
وَ رَبُّنَا الرَّحْمنُ پروردگار ما رحمان است که رحمت او نسبت به کوچک و بزرگ و بر (نیکوکار) و فاجر متساوى است.
الْمُسْتَعانُ خدایى که جامد و نامى، با شعور و بىشعور و مطیع و عاصى همه در جمیع امور از او کمک مىگیرند.
عَلى ما تَصِفُونَ مخصوصا بر آن چیزى که شما وصف مىکنید از خدا کمک گرفته مىشود، از قبیل تکذیب من، شمردن کتاب من از افسانهها، یا شرک آوردن به خدا، یا انکار برانگیخته و زنده شدن روز قیامت، یا انکار ولایت و اتّفاق شما بر اینکه امر خلافت را به على واگذار نکنید و «یصفون» به صورت مضارع غایب خوانده شده است.
[۱] تفسیر الصّافى ج ۳ ص ۳۴۸ و الکافى ج ۵ ص ۳۰۲ ح ۳
[۲] تفسیر الصّافى ج ۳ ص ۳۴۸ و الکافى ج ۱ ص ۲۷۸ باب ۶۰ ح ۳
[۳] مصطفى فرمود: سختترین مردم از حیث بلا، نخست پیغمبران و پس از آنان اولیا، پیروان حقّ و سپس به درجه اختلاف و مقام، سایر بندگان خدایند. کشف الاسرار
[۴] لطیفه نوشتهاند چون خداوند، نبوّت را صابر خواند با جزع و فزع که پیوسته مىگفت: مسّنى الضّرّ منافات داشت و این را بر او خرده گرفتند لیکن این دعا بود نه شکایت چون ایّوب ترک صبر نکرد و به درگاه خداوند هم جزع و فزع ننمود. کشف الاسرار خواجه عبد اللّه انصارى
[۵] خداوند را دوستانى است که اگر یک چشم به هم زدن لشکر بلا از ایشان دور شود، چنانکه مردم دنیا از حرمان نعمتى، غریوناک شوند و ناله سر دهند، دوستان خدا از بىبلایى به فریاد آیند! و هر قدر آسیب روزگار و بلاى دهر بیش بینند، بر بلاى خویش عاشقترند! و هر چند زبانهى آتش شمع ایشان تیزتر شود، دوستان چون پروانه بر فتنه و فناى خویش هر روز عاشقترند. کشف الاسرار
[۶] دعایى که در آن سه چیز باشد دعاى مقرون به اجابت است: ۱- توحید ۲- تنزیه ۳- اعتراف به گناه و چون دعاى یونس هر سه شرط داشت از حضرت الهیت خطاب آمد که: دعاى تو را اجابت کردیم. کشف الاسرار
[۷] تفسیر الصافى ج ۳ ص ۳۵۳
[۸] تفسیر الصّافى ج ۳ ص ۳۵۳
[۹] بر مذاق عارفان و اشارت محقّقان معناى آیه این است که خدایا خداوندا، پرده عصمت از منت باز مگیر، بر یاد کرد و یادداشت خود مىدار و مرا از خود بر مگیرى مشغول مدار.
کشف الاسرار
[۱۰] پیر طریقت گفت: ایمان ما از راه سمع است نه حیلت عقل، به قبول و تسلیم نه به تأویل و تصرّف، دل اگر گوید چرا؟ گویى من امر را سر افکندهام، عقل اگر گوید که چون؟ پاسخ ده که من بندهام! ظاهر قبول کن و باطن بسپار. کشف الاسرار
[۱۱] به قول مولانا:
| مادر بتها بت نفس شماست | چونکه آن بت مار و این بت اژدهاست | |
مترجمان
[۱۲] تفسیر الصّافى ج ۳ ص ۳۵۶ و امالى الصّدوق ص ۴۵۱ ح ۲
[۱۳] تفسیر الصّافى ج ۳ ص ۳۵۷ و المحاسن ص ۱۷۸ ح ۱۶۶
[۱۴] تفسیر الصّافى ج ۳ ص ۳۵۷ و امالى الصّدوق ص ۴۵۱ ح ۲
[۱۵] آسمان گنبد بلندى است که دوستان خدا زیر آنند و زمین فرش گستردهاى است که روى آن قرار دارند و چون از دنیا رفتند آسمان هم در نور دیده مىشود. کشف الاسرار
[۱] اذابه یعنى ذوب کردن و خالص نمودن فلزّات.
ترجمه تفسیر بیان السعاده فى مقامات العباده، ج۹، ص: ۴۴۴