ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن فضل بن حسن طبرسی سوره المنافقون ۱ الى۵
(۶۳) سوره المنافقون مدنیه و آیاتها إحدى عشره (۱۱)
[توضیح]
مدنیه بالإجماع و هی إحدى عشره آیه.
فضلها
أبی بن کعب عن النبی ص قال و من قرأ سوره المنافقین برأ من النفاق.
تفسیرها
لما ختم الله سوره الجمعه بما هو من علامات النفاق من ترک النبی ص قائما فی الصلاه أو فی الخطبه و الاشتغال باللهو و طلب الارتفاق افتتح هذه السوره بذکر المنافقین أیضا فقال:
[سوره المنافقون (۶۳): الآیات ۱ الى ۵]
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ
إِذا جاءَکَ الْمُنافِقُونَ قالُوا نَشْهَدُ إِنَّکَ لَرَسُولُ اللَّهِ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ إِنَّکَ لَرَسُولُهُ وَ اللَّهُ یَشْهَدُ إِنَّ الْمُنافِقِینَ لَکاذِبُونَ (۱)
اتَّخَذُوا أَیْمانَهُمْ جُنَّهً فَصَدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ إِنَّهُمْ ساءَ ما کانُوا یَعْمَلُونَ (۲)
ذلِکَ بِأَنَّهُمْ آمَنُوا ثُمَّ کَفَرُوا فَطُبِعَ عَلى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لا یَفْقَهُونَ (۳)
وَ إِذا رَأَیْتَهُمْ تُعْجِبُکَ أَجْسامُهُمْ وَ إِنْ یَقُولُوا تَسْمَعْ لِقَوْلِهِمْ کَأَنَّهُمْ خُشُبٌ مُسَنَّدَهٌ یَحْسَبُونَ کُلَّ صَیْحَهٍ عَلَیْهِمْ هُمُ الْعَدُوُّ فَاحْذَرْهُمْ قاتَلَهُمُ اللَّهُ أَنَّى یُؤْفَکُونَ (۴)
وَ إِذا قِیلَ لَهُمْ تَعالَوْا یَسْتَغْفِرْ لَکُمْ رَسُولُ اللَّهِ لَوَّوْا رُؤُسَهُمْ وَ رَأَیْتَهُمْ یَصُدُّونَ وَ هُمْ مُسْتَکْبِرُونَ (۵)
القراءه
قرأ أبو عمرو غیر عباس و الکسائی خشب ساکنه الشین و الباقون «خُشُبٌ» بضمها و قرأ نافع و روح عن یعقوب و سهل لووا بتخفیف الواو و الباقون «لَوَّوْا» بتشدیدها و هو اختیار أبی عبیده و فی الشواذ قراءه الحسن اتخذوا إیمانهم بالکسر.
الحجه
قال أبو علی من قرأ خشب جعله مثل بدنه و بدن و مثله أسد و أسد و وثن و وثن فی قوله إن یدعون من دونه إلا أثنا قال سیبویه هی قراءه و التثقیل أن فعل قد جاء فی نظیره قالوا أسد کما قالوا فی جمع ثمر ثمر قال الشاعر
| ” یقدم إقداما علیکم کالأسد” |
قال أبو الحسن التحریک فی خشب لغه أهل الحجاز و حجه من قرأ لووا بالتخفیف قوله «لَیًّا بِأَلْسِنَتِهِمْ» فاللی مصدر لوى مثل طوى طیا و التثقیل لأن الفعل للجماعه فهو کقوله مُفَتَّحَهً لَهُمُ الْأَبْوابُ و قد جاء
| ” تلویه الخاتن زب المعذر” |
أنشده أبو زید و قوله إیمانهم بالکسر هو على حذف المضاف أی اتخذوا إظهار إیمانهم جنه و قد مر أمثال ذلک.
اللغه
الجنه الستره المتخذه لدفع الأذیه کالسلاح المتخذ لدفع الجراح و الجنه البستان الذی یجنه الشجر و الجنه الجنون الذی یستر العقل و الفقه العلم بالشیء فقهت الحدیث أفقهه و کل علم فقه إلا لما اختص به علم الشریعه و کل من علمها یقال أنه فقیه و أفقهتک الشیء بینت لک و فقه الرجل بالضم صار فقیها قال ابن درید الجسم کل شخص مدرک و کل عظیم الجسم جسیم و جسام و الأجسم العظیم الجسم قال الشاعر:
| و أجسم من عاد جسوم رجالهم | و أکثر إن عدوا عدیدا من الرمل | |
و اختلف المتکلمون فی حد الجسم فقال المحققون منهم هو الطویل العریض العمیق و لذلک متى ازداد ذهابه فی هذه الجهات الثلاث قیل أجسم و جسیم و قیل هو المؤلف و قیل هو القائم بالنفس و معناه أنه لا یحتاج إلى محل و الصحیح القول الأول و الأجسام ما تأتلف من الجواهر و هی أجزاء لا تتجزء ائتلفت بمعان یقال لها المؤتلفات فإذا رفعت عنها بقیت أجزاء لا تتجزء و اختلف فی أقل أجزاء الأجسام و الصحیح أنه ما تألف من ثمانیه أجزاء و قیل من سته أجزاء عن أبی الهذیل و قیل من أربعه أجزاء عن البلخی.
الإعراب
«ساءَ ما کانُوا یَعْمَلُونَ» تقدیره ساء العمل عملهم فقوله «ما کانُوا یَعْمَلُونَ» موصول و صله فی موضع رفع بأنه مبتدأ أو خبر مبتدإ محذوف هو المخصوص بالذم. «أَنَّى یُؤْفَکُونَ» أنى فی موضع نصب على الحال بمعنى کیف و التقدیر أ جاحدین یؤفکون و یجوز أن یکون فی محل النصب على المصدر و التقدیر أی أفک یؤفکون و قیل معناه من أین یؤفکون أی یصرفون عن الحق بالباطل عن الزجاج فعلى هذا یکون منصوبا على الظرف و یصدون فی موضع نصب على الحال.
المعنى
خاطب الله سبحانه نبیه فقال «إِذا جاءَکَ» یا محمد «الْمُنافِقُونَ» و هم الذین یظهرون الإیمان و یبطنون الکفر و اشتقاقه من النفق و النافقاء کما قال الشاعر:
| للمؤمنین أمور غیر مخزیه | و للمنافق سر دونه نفق | |
«قالُوا نَشْهَدُ إِنَّکَ لَرَسُولُ اللَّهِ» أی أخبروا بأنهم یعتقدون أنک رسول الله «وَ اللَّهُ یَعْلَمُ» یا محمد «إِنَّکَ لَرَسُولُهُ» على الحقیقه و کفى بالله شهیدا «وَ اللَّهُ یَشْهَدُ إِنَّ الْمُنافِقِینَ لَکاذِبُونَ» فی قولهم إنهم یعتقدون أنک رسول الله فکان إکذابهم فی اعتقادهم و أنهم یشهدون ذلک بقلوبهم و لم یکذبوا فیما یرجع إلى ألسنتهم لأنهم شهدوا بذلک و هم صادقون فیه و فی هذا دلاله على أن حقیقه الإیمان إنما هو بالقلب و من قال شیئا و اعتقد خلافه فهو کاذب «اتَّخَذُوا أَیْمانَهُمْ جُنَّهً» أی ستره یستترون بها من الکفر لئلا یقتلوا و لا یسبوا و لا تؤخذ أموالهم «فَصَدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ» أی فأعرضوا بذلک عن دین الإسلام و قیل معناه منعوا غیرهم عن اتباع سبیل الحق بأن دعوهم إلى الکفر فی الباطن و هذا من خواص المنافقین یصدون العوام عن الدین کما تفعل المبتدعه «إِنَّهُمْ ساءَ ما کانُوا یَعْمَلُونَ» أی بئس الذین یعملونه من إظهار الإیمان مع إبطان الکفر و الصد عن السبیل «ذلِکَ بِأَنَّهُمْ آمَنُوا» بألسنتهم عند الإقرار بلا إله إلا الله محمد رسول الله «ثُمَّ کَفَرُوا» بقلوبهم لما کذبوا بهذا عن قتاده و قیل معناه آمنوا ظاهرا عند النبی و المسلمین ثم کفروا إذا خلوا بالمشرکین و إنما قال ثم کفروا لأنهم جددوا الکفر بعد إظهار الإیمان «فَطُبِعَ عَلى قُلُوبِهِمْ» أی ختم علیها بسمه تمیز بها الملائکه بینهم و بین المؤمنین على الحقیقه و قیل لما ألفوا الکفر و العناد و لم یصغوا إلى الحق و لا فکروا فی المعاد خلاهم الله و اختارهم و خذلهم فصار ذلک طبعا على قلوبهم و هو الفهم إلى ما اعتادوه من الکفر عن أبی مسلم «فَهُمْ لا یَفْقَهُونَ» أی لا یعلمون الحق من حیث أنهم لا یتفکرون حتى یمیزوا بین الحق و الباطل «وَ إِذا رَأَیْتَهُمْ تُعْجِبُکَ أَجْسامُهُمْ» بحسن منظرهم و تمام خلقتهم و جمال بزتهم «وَ إِنْ یَقُولُوا تَسْمَعْ لِقَوْلِهِمْ» أی و إذا قالوا شیئا أصغیت إلى کلامهم لحسن منطقهم و فصاحه لسانهم و بلاغه بیانهم «کَأَنَّهُمْ خُشُبٌ مُسَنَّدَهٌ» أی کأنهم أشباح بلا أرواح شبههم الله فی خلوهم من العقول و الأفهام بالخشب المسنده إلى شیء لا أرواح فیها و قیل أنه شبههم بخشب نخره متأکله لا خیر فیها و یحسب من رآها أنها صحیحه سلیمه من حیث أن ظاهرها یروق و باطنها لا یفید فکذلک المنافق ظاهره معجب رائع و باطنه عن الخیر زائغ «یَحْسَبُونَ کُلَّ صَیْحَهٍ عَلَیْهِمْ» وصفهم الله تعالى بالخور و الهلع أی یظنون کل صیحه یسمعونها کائنه علیهم و المعنى یحسبون أنها مهلکتهم و أنهم هم المقصودون بها جبنا و وجلا و ذلک مثل أن ینادی مناد فی العسکر أو یصیح أحد بصاحبه أو انفلتت دابه أو أنشدت ضاله و قیل معناه إذا سمعوا صیحه ظنوا أنها آیه منزله فی شأنهم و فی الکشف عن حالتهم لما عرفوا من الغش و الخیانه فی صدورهم و لذلک قیل المریب خائف ثم أخبر سبحانه بعداوتهم فقال «هُمُ الْعَدُوُّ» لک و للمؤمنین فی الحقیقه «فَاحْذَرْهُمْ» أن تأمنهم على سرک و توقهم «قاتَلَهُمُ اللَّهُ» أی أخزاهم و لعنهم و قیل أنه دعاء علیهم بالهلاک لأن من قاتله الله فهو مقتول و من غالبه فهو مغلوب «أَنَّى یُؤْفَکُونَ» أی أنى یصرفون عن الحق مع کثره الدلالات و هذا توبیخ و تقریع و لیس باستفهام عن أبی مسلم و قیل معناه کیف یکذبون من الإفک «وَ إِذا قِیلَ لَهُمْ تَعالَوْا» أی هلموا «یَسْتَغْفِرْ لَکُمْ رَسُولُ اللَّهِ لَوَّوْا رُؤُسَهُمْ» أی أکثروا تحریکها بالهزء لها استهزاء بدعائهم إلى ذلک و قیل أمالوها إعراضا عن الحق و کراهه لذکر النبی ص و ذلک لکفرهم و استکبارهم «وَ رَأَیْتَهُمْ» یا محمد «یَصُدُّونَ» عن سبیل [الله] الحق «وَ هُمْ مُسْتَکْبِرُونَ» أی متکبرون مظهرون أنه لا حاجه لهم إلى الاستغفار.
مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۱۰
ترجمه:
بنام خداوند بخشاینده مهربان ۱- چون منافقان نزد تو بیایند گویند گواهى میدهیم که تو قطعا پیغمبر خدایى و خدا میداند که تو بدون تردید فرستاده اویى، و خدا گواهى میدهد که منافقان جدّا دروغ میگویند (چون اعتقادشان موافق گفتار شان نیست).
۲- منافقان سوگندان خویش را چون سپرى برگرفتند (که بوسیله آن جان و مال خود را نگهدارى کنند) پس (نادانان را) از راه خدا بازداشتند البتّه ایشان آنچه میکردند بد است.
۳- این (بدى عملشان) براى آنست که ایشان (بحسب ظاهر) گرویدند سپس (بدل) نگرویدند در نتیجه خدا بر دلهایشان مهر نهاد، پس ایشان (حقیقت ایمان را) در نیابند.
۴- و اگر منافقان را ببینى پیکرهاى ایشان تو را بشگفت آورد و اگر سخن گویند گفتارشان را گوش میدهى گویا ایشان (در خالى بودن از خرد و دانش) چوبهاى بدیوار تکیه داده شده‌اند، هر آوازى که برآید (ترس ایشان بمرتبهایست که آن را) بزیان خویش میپندارند ایشان دشمنانند پس از (نیرنگ) ایشان حذر کن خدا ایشان را هلاک کند، ایشان را به کجا و (چگونه) برمیگردانند.
۵- و چون بایشان گویند بیائید تا فرستاده خدا براى شما آمرزش خواهد سرهاى خویش را (از روى استهزاء) حرکت میدهند و به بینى ایشان را که (مردم را از راه حق) باز میدارند و ایشان گردنکشانند.
قرائت:
ابو عمر و غیر عباس و کسایى (خشب) بسکون شین و دیگران «خشب» بضم شین قرائت کرده و ناقح و روح از یعقوب و سهل (لوّوا) بتخفیف واو و بقیّه از قاریان بتشدید واو خوانده و آن اختیار ابى عبیده است، و در شواذ حسن اتخذوا ایمانهم، بکسر قرائت کرده.
دلیل:
ابو على گوید: کسى که خشب بضم خوانده آن را مثل بدنه و بدن و اسد و اسد، و وثن و وثن در قول خدا إِنْ یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ إِلَّا إِناثاً.
سیبویه گوید: آن قرائتیست و تثقیل فعل البته در نظیر آن آمده، اسد گویند چنان که در جمع ثمر ثمر گفتهاند، شاعر گوید: قدمهایى مانند شیران بر زیان شما خواهد آمد،
| یقدم اقداما | علیکم کالاسد | |
ابو الحسن گوید:
تحریک در خشب لغت اهل حجاز است و دلیل کسى که (لووا را) بتخفیف واو خوانده قول خدا لَیًّا بِأَلْسِنَتِهِمْ پس لىّ مصدر لوى مانند طوى، طیّا. و تثقیل براى این که فعل براى جمع است پس آن مثل خدا (مفتّحه لهم الأبواب) و البتّه آمده در شعر ابو زید
| تلویه الخاتن | زبّ المعذر | |
تحریک نمودن ختنه کننده آلت طفل را براى ختنه.
و قول خدا ایمانهم بکسر بنا بر حذف مضاف است، یعنى: اتّخذوا اظهار ایمانهم جنّه یعنى قرار دادند اظهار گروش خود را سپر بتحقیق امثال این در آیات- قبل گذشت.
لغت:
الجنّه: سپریست که آن را براى دفع اذیت برمیدارند مانند سلاحى که براى دفع جراحت میگیرند و جنّه بفتح جیم باغیست که درخت او را بپوشاند و جنّه بکسر جیم جنونست که عقل را ستر میکند.
الفقه: علم بچیزیست گفته میشود فقهت الحدیث افقه حدیث را میفهماند مگر اینکه این فهم و دانش اختصاص بعلم شریعت و هر کس آن را یاد گیرد دارد، میگویند او فقیه است و افقهتک الشیء یعنى براى تو بیان نمودم و فقه الرجل بضم یعنى فقیه و دانا شد، ابن درید گوید:
الجسم: هر شخص مدرکى را گویند، و هر جسم بزرگى را جسیم و جسام گویند و الاجسم عظیم الجسم است، شاعر گوید:
| و اجسم من عاد جسوم رجالهم | و اکثر ان عدوّا عدیدان الرمل | |
و جسمهایى از قوم عاد بزرگ است مردان ایشان و بیشترند از ریک صحرا اگر شمرده شوند، شاهد در کلمه اجسم و جسوم است که جمع جسم میباشد اهل کلام اختلاف در تعریف جسم کرده و محقّقین ایشان گفته اند آن چیزیست که داراى طول و پهنا و عمق باشد (خلاصه داراى ابعاد ثلاثه طول و عرض و عمق باشد) و براى همین وقتى در این سه جهت زیاد شد گفته میشود اجسم و جسیم، و بعضى گفتهاند چیز ترکیب یا تألیف شده است.
و بعضى گفته اند: آن چیزیست که قائم بخود باشد یعنى محتاج به محلّى نباشد (چون عرض) و صحیح قول اوّل است و اجسام چیزیست که از جواهر تألیف و ترکیب شود، و آن چیزهایى هستند که تجزیه نمیشوند ترکیب شده بمعناهایى که بآن مؤتلفات گفته میشود، پس وقتى تألیف و ترکیب از آن برداشته شد اجزاء لا یتجزّا باقى خواهد ماند، و اختلاف کردهاند در اقل اجزاء جسمها و صحیح آنست که از هشت جزء ترکیب شود، و ابى هذیل گوید: از شش جزء و بلخى گوید از چهار جزء.
اعراب:
ساءَ ما کانُوا یَعْمَلُونَ، تقدیرش اینست ساء العمل عملهم، بد عمل است عمل ایشان، پس قول خدا ما کانُوا یَعْمَلُونَ، ما موصوله و صله در محل رفع باینست که آن مبتداء یا خبر مبتداء محذوف که مخصوص بذم است باشد أَنَّى یُؤْفَکُونَ، انّى در محل نصب است بنا بر حالیت بمعناى کیف و تقدیرش اینست که اجاحدین یؤفکون آیا منکرین چگونه برمیگردند، و جایز است که در محل نصب بنا بر مصدریت باشد و تقدیرش اینست اى افک یؤفکون، و زجاج گفته است که یعنى: من این یؤفکون، یعنى از حق بباطل برمیگردید، پس بنا بر این منصوب بر ظرفیّت است و یصدّون در محلّ نصب است بنا بر حالیت.
مقصود و تفسیر:
خداوند سبحان پیامبرش را مخاطب ساخت و فرمود:
إِذا جاءَکَ هر گاه آمدند تو را اى محمّد.
(الْمُنافِقُونَ) و ایشان کسانى هستند که اظهار ایمان نموده و کفر خود را پنهان میکنند، و نفاق از نفق و نافقاء مشتق است چنان که شاعر گوید
| للمؤمنین امور غیر مخزیه | و للمنافق سرّ دونه نفق | |
براى مؤمنین کارهاى بدون ضرر و خوارى است و براى منافق رازیست که کمتر آن دو رنگى و دو رویى است. شاهد در کلمه منافق است که انسان دو رو و دو رنگ باشد.
قالُوا نَشْهَدُ إِنَّکَ لَرَسُولُ اللَّهِ یعنى: خبر دادند به اینکه آنها- اعتقاد دارند که تو رسول خدایى.
وَ اللَّهُ یَعْلَمُ و خدا اى محمّد میداند.
إِنَّکَ لَرَسُولُهُ حقیقه و خدا از جهت شهادت و گواهى کافیست.
وَ اللَّهُ یَشْهَدُ إِنَّ الْمُنافِقِینَ لَکاذِبُونَ و خداوند گواهى مى دهد که جدّا منافقین دروغ میگویند در قولشان که تو رسول خدایى، پس دروغشان در اعتقادشان است، و اینکه بدلهایشان گواهى میدهند، تکذیب نکرد ایشان را در آنچه برگشت بزیانشان دارد، چون ایشان گواهى بزبان دارند و راست گفتند در زبانشان، و در این دلالت است بر اینکه حقیقت ایمان آنست که در قلب باشد و کسى که چیزى بگوید و خلاف آن را معتقد باشد دروغگو است.
اتَّخَذُوا أَیْمانَهُمْ جُنَّهً یعنى ایمان خود را سپر و پردهاى قرار دادند که بآن کفر خود را بپوشانند تا کشته نشوند و بآنها سب و فحش و ناسزا نگویند و اموالشان را نگیرند.
فَصَدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ یعنى: پس اعراض کردند باین سبب از دین اسلام و بعضى گفتند: منع کردند غیر ایشان از پیروى راه حق به اینکه خواندند ایشان را در باطن بکفر و این از خواص و صفات منافقین است که عوام را از دین برمیگردانند چنان که اهل بدعت میکنند.
إِنَّهُمْ ساءَ ما کانُوا یَعْمَلُونَ یعنى: بد کاریست که آنها میکنند از اظهار اسلام و مخفى داشتن کفر و منع راه حق نمودن.
ذلِکَ بِأَنَّهُمْ آمَنُوا بزبانهایشان در موقع اقرار به لا اله الا اللَّه و محمد رسول اللَّه.
ثُمَّ کَفَرُوا قتاده گوید: یعنى سپس کافر شدند بقلوبشان چون تکذیب کردند بآن، و بعضى گفتهاند: یعنى ایمان آوردند در ظاهر نزد پیامبر و مسلمانها سپس وقتى با مشرکین خلوت کردند کافر شدند بدین جهت فرمود ثُمَّ کَفَرُوا براى اینکه ایشان بعد از اظهار ایمان تجدیدکفر نمودند.
فَطُبِعَ عَلى قُلُوبِهِمْ یعنى: مهر گذارده شد بر قلوبشان به داغ و علامتى که فرشتگان بین آنها و مسلمین حقیقه تمیز دهند.
ابى مسلم گوید: یعنى چون آنها الفت گرفتند با کفر و عناد و گوش بسخن حق ندادند و درباره معاد و قیامت فکر نکردند، خداوند آنها را واگذارد باختیار خودشان و یاریشان نکرد، پس این مهر شد بر قلوبشان و او آنها را مأنوس کرد بآنچه از کفر معتاد شده بودند.
فَهُمْ لا یَفْقَهُونَ یعنى: از جهتى که تفکّر و اندیشه نمیکردند حق را نمیدانستند تا تمیز میان حق و باطل بدهند.
وَ إِذا رَأَیْتَهُمْ تُعْجِبُکَ أَجْسامُهُمْ و چون ایشان را بنگرى از نیکویى صورتشان و تمامیت خلقتشان و زیبایى هیکلشان تعجّب میکنى.
وَ إِنْ یَقُولُوا تَسْمَعْ لِقَوْلِهِمْ یعنى: و چون چیزى بگویند براى خوبى منطقشان و فصاحت زبان و بلاغت بیانشان بسخنانتان گوش میدهند.
کَأَنَّهُمْ خُشُبٌ مُسَنَّدَهٌ یعنى: گویا ایشان پیکرهاى بىروحند خداوند آنها را در خالى بودن از عقل و فهم تشبیه بچوبهاى دیوار فرموده به چیزى که هیچگونه روح (نه نباتى و نه حیوانى و نه انسانى) در آن نیست.
و بعضى گفته اند: خداوند ایشان را تشبیه بچوب پوسیده موریانه خورده که هیچ خیر در آن نیست نموده که هر کس آن را به بیند خیال کند چوب صحیح و سالم است از جهتى که ظاهرش مصفّا و زیبا و باطنش بیفایده است، پس همین طور است منافق ظاهرش آراسته و شگفتآور و باطنش از خوبى خالى.
یَحْسَبُونَ کُلَّ صَیْحَهٍ عَلَیْهِمْ خداوند ایشان را توصیف بضعف، و جزع نموده یعنى هر صدا و فریادى را که میشنوند پندارند بر آنها واقع خواهد شد، یعنى میپندارند که صیحه کشنده آنها و از ترس و بیم گمان میکنند که آنها مقصود و مرادند، و این مانند اینست که در ارتش و لشگر منادى ندا کند یا کسى برفیقش فریاد زند یا حیوانى رم کرده و فرار کند و یا گمشدهاى را اعلان کنند.
و بعضى گفته اند: یعنى وقتى فریادى بشنوند گمان میکنند که آیه اى درباره آنها و کشف حالشان نازل شده چون خود میشناختند که در سینه هایشان تقلّب و خیانت است و براى همین گفته شده (المریب خائف) آدم مشکوک و متقلّب ترسناک است، پس خداوند سبحان از عداوت آنها خبر داده و فرموده.
(هُمُ الْعَدُوُّ) در حقیقه دشمن تو و مؤمنین میباشند.
(فَاحْذَرْهُمْ) پس احتیاط و دورى کن از ایشان به اینکه آنها را بر سرّ و راز خود آگاه کنى.
قاتَلَهُمُ اللَّهُ یعنى: خدا ایشان را ذلیل و لعنت کند، و بعضى گفتهاند: که آن نفرین بر هلاکت ایشانست بعلّت اینکه هر کسى را که خدا بکشد او مقتول و هر کسى را غالب شود پس او مغلوب است أَنَّى یُؤْفَکُونَ ابو مسلم گوید: یعنى چگونه با بسیارى دلائل از حق منصرف میشوند و روى میگردانند، و این توبیخ و سرزنش و سرکوبى است و استفهام نیست.
و بعضى گفته اند یعنى چگونه دروغ میگویند (از افک بمعناى کذب و دروغ است).
وَ إِذا قِیلَ لَهُمْ تَعالَوْا و هر گاه بایشان گفته شود بیائید.
یَسْتَغْفِرْ لَکُمْ رَسُولُ اللَّهِ لَوَّوْا رُؤُسَهُمْ برایتان پیامبر خدا آمرزش طلبد سرشان را زیاد از روى مسخره حرکت و تکان دهند بخواندن پیغمبر (ص) ایشان را براى آمرزش و استغفار.
و بعضى گفته اند: سرشان را برگردانند براى اعراض از حق و کراهت بذکر و دعاء پیامبر (ص) و این براى کفر و تکبّر ایشانست.
(وَ رَأَیْتَهُمْ) و میبینى اى محمد (یَصُدُّونَ) مانع میشوند از راه درست و حق.
وَ هُمْ مُسْتَکْبِرُونَ و ایشان تکبّر میکنند و اظهار مینمایند که ما نیازى باستغفار پیغمبر (ص) و آمرزش خدا نداریم.
ترجمه تفسیر مجمع البیان، ج۲۵