ترجمه بیان السعاده فى مقامات العباده سلطان محمد گنابادی«سلطانعلیشاه» سوره بقره ۷۱تا۸۹
[سوره البقره (۲): آیه ۷۱]
قالَ إِنَّهُ یَقُولُ إِنَّها بَقَرَهٌ لا ذَلُولٌ تُثِیرُ الْأَرْضَ وَ لا تَسْقِی الْحَرْثَ مُسَلَّمَهٌ لا شِیَهَ فِیها قالُوا الْآنَ جِئْتَ بِالْحَقِّ فَذَبَحُوها وَ ما کادُوا یَفْعَلُونَ (۷۱)
ترجمه:
موسى گفت: خدا مىفرماید آن گاو آن قدر رام نیست که زمین را شیار کند و آب به کشتزار دهد و بىعیب و یک رنگ است.
آن قوم گفتند: اکنون حقیقت را بر ما روشن کردى.
پس آن گاو را کشتند. امّا نزدیک بود که این کار را انجام ندهند (نزدیک بود نافرمانى کنند).
تفسیر:
«قالَ إِنَّهُ یَقُولُ إِنَّها بَقَرَهٌ لا ذَلُولٌ تُثِیرُ الْأَرْضَ»: گفت، خدا مىگوید آن ماده گاوى است که هنوز رام نشده و فرمانبردار نگشته است که زمین را شخم کند.
«وَ لا تَسْقِی الْحَرْثَ»: و براى آبیارى کشتزار رام نشده است.
«مُسَلَّمَهٌ»: و هیچ عیبى نداشته و سالم است.
«لا شِیَهَ فِیها»: جز زردى، رنگ دیگرى با آن آمیخته نشده است و کاملا زرد است.
«قالُوا الْآنَ جِئْتَ بِالْحَقِّ»: گفتند، اکنون حقیقت آن بر ما روشن شد که آن مادهگاو چگونه است، که آن را از غیر آن تشخیص دهیم. ما چنین گاوى را که متعلق به فلانى است مىشناسیم.
در بعضى از اخبار آمده است که اگر آنان هر گاو دیگرى را مىکشتند، به نتیجه مورد نظر مىرسیدند، امّا بر خویشتن سختگیرى کردند و خدا نیز بر آنها سخت گرفت.
در تفسیر امام (ع) آمده است: پس چون این صفات را شنیدند، گفتند: اى موسى آیا پروردگار ما به ما فرمان داده است که گاوى را بکشیم که داراى این صفات باشد؟
موسى گفت: بلى.
موسى در ابتداى امر نگفت که خدا به شما چنین امر کرده است، زیرا اگر مىفرمود خدا به شما فرمان داده است که چنین گاوى را بکشید، وقتى که آنها پرسش از چگونگى و رنگ گاو مىکردند، دیگر نیازى نبود که موسى برگردد و از خدا پرسش کند، و تنها مىتوانست به آنها جواب بدهد که خداوند دستور داده گاو را بکشید و هر گاوى که اسم گاو بر آن صادق باشد بکشید، امتثال امر خدا را کرده اید. و چون قرار شد آن گاو را یافته بکشند، تنها آن را نزد جوانى از بنى اسرائیل یافتند. و خدا در خواب به آن جوان محمد صلّى اللّه علیه و آله و على (ع) و اولاد پاک آن بزرگواران را نشان داده بود که به او گفته بودند، «تو در حقیقت از برترین دوستان ما هستى و ما مىخواهیم مقدارى از پاداش تو را در دنیا داشته باشیم. لذا هنگامى که براى خریدن گاوت آمدند، آن را بدون اجازه مادرت مفروش. چون خدا مىخواهد با تلقینى که به مادرت عنایت مىفرماید، تو و فرزندانت را بى نیاز کند».
پسر خوشحال شد و وقتى مردم آمدند تا گاوش را خریدارى نمایند و گفتند: این گاو را چند مىفروشى؟
گفت: به دو دینار ولى اختیارش با مادرم است.
گفتند: ما با یک دینار راضى هستیم، از مادرت بپرس که آیا قبول مىکند؟
از مادر پرسید.
مادر گفت: چهار دینار.
به آنان خبر داد.
آنها گفتند: دو دینار مىدهیم.
باز به مادر خبر داد.
او گفت: هشت دینار.
دوباره آنها نصف کردند.
همین طور مادر، بهاى آن را دو برابر مىکرد و آنها هم نصف مىکردند، تا اینکه قیمت آن بهاندازه پر شدن پوست بزرگترین گاو موجود رسید که آن را از دینار پر کنند. پس آنها مجبور به خرید شدند[۱].
«فَذَبَحُوها وَ ما کادُوا یَفْعَلُونَ»: پس گاو را کشتند. ولى نزدیک بود در این کار باز نافرمانى کنند. زیرا، گرانى قیمت و سنگین بودن پرداخت آن، سبب انصراف آنان از خرید مىشد.
قیمت آن گاو طبق بعضى از اخبار، بهاندازه پر کردن پوست آن از دینار بود. و طبق برخى از اخبار هم، قیمتش برابر پر کردن پوست گاوى بزرگتر بوده است، و این امر بر ایشان دشوار و سنگین بود. زیرا وقتى آنان قبول نموده، حساب کردند، دریافتند که مقدار آن پنج میلیون دینار مىشود و لجاج آنها موجب این همه گرانى گاو و پرداخت بهاى سنگین آن شد و در نتیجه همه قوم فقیر و بىچیز مىشدند و آن جوان طورى ثروتمند مىشد که طبق بعضى اخبار حتّى یکى از فرزندان او هم تا هفتاد نسل فقیر نمىشد.
در تفسیر امام (ع) آمده است که خریداران گاو، نزد موسى گریه و زارى کردند و گفتند: با پرداخت این مبلغ، کلّ قبیله فقیر شد و با این لجاجى که ما کردیم و کم و زیاد نمودیم، هستى و نیستى ما همه رفت.
پس موسى (ع) آنان را ارشاد کرد که به پیامبرمان «حضرت محمد صلّى اللّه علیه و آله» متوسل شوند. چون توسل جستند، خدا به موسى وحى کرد که رؤساى آنها به خرابه بنى فلان (یکى از قبایل) بروند و آنجا را بکاوند و گنجینه آنجا را بیرون آورند. آن گنج، ده میلیون دینار است. و آن را به هر کس که قیمت گاو را پرداخته است به همان اندازه که داده است بدهند، تا به حالت قبلى برگردند. پنج میلیون اضافى را هم بین خود تقسیم کنند تا اینکه داراییشان افزوده شود (به پاداش توسّل آنها به محمد صلّى اللّه علیه و آله و خاندانش (ع) و اعتقاد به برترى آنها)[۲].
[سوره البقره (۲): آیه ۷۲]
وَ إِذْ قَتَلْتُمْ نَفْساً فَادَّارَأْتُمْ فِیها وَ اللَّهُ مُخْرِجٌ ما کُنْتُمْ تَکْتُمُونَ (۷۲)
ترجمه:
به یاد آرید وقتى که نفسى را کشتید و یکدیگر را درباره قاتل متّهم مىکردید و کشمکش مىکردید و خدا آنچه را که (رازى را) پنهان مىداشتید، آشکار فرمود.
تفسیر:
«وَ إِذْ قَتَلْتُمْ نَفْساً»: و هنگامى که نفسى را کشتید.
علّت اینکه در این آیه، خطاب را به صورت جمع براى حاضران آورده است و مىگوید، کشتید (در حالى که قتل مربوط به یک یا دو نفر در زمان گذشته بوده است)، از آن جهت است که قتل بین آنان واقع شده است و مىخواهد همه را به جهت وقوع این امر زشت بین آنها، سرزنش کند. قاتل در میان آنان بوده است و آنهایى هم که اکنون هستند به گذشتگانشان شباهت دارند.
شایسته بوده است که این آیه، قبل از آیه «وَ إِذْ قالَ مُوسى لِقَوْمِهِ تا آخر آیه» بیاید امّا این دو آیه، از هم جدا و آن آیه هم پس از آن آمده است و این به آن جهت است که در مقام بیان کارهاى زشت آنهاست و بیان زشتیها در این آیه، تمامتر و نوع آن بیشتر است، چون در این آیه انکار بنى اسرائیل نسبت به موسى (ع) و به مسخره گرفتن گفتار موسى یاد شده که با قیاس فاسدشان مىگفتند: چگونه برخورد عضو مردهاى مثل گاو با عضو مردهاى مثل انسان، موجب زنده شدن انسان مىشود؟ از زشتیهاى دیگر اینکه، پرسش را به نهایت رساندند و در اجراى فرمان خدا سستى کرده، به ترک فرمانبردارى نزدیک مىشدند.
«فَادَّارَأْتُمْ فِیها»: اصل معنى «فادّارأتم»، دفاع کردید است، ولى در اینجا به معنى دشمنى است، زیرا که خصومت مستلزم دفاع است و ممکن است که در همان معنى حقیقى دفاع استعمال شده باشد، چون هر یک از آنان، قتل را از خود برگردانده و به رفیقش نسبت مىداد.
«وَ اللَّهُ مُخْرِجٌ ما کُنْتُمْ تَکْتُمُونَ»: آنچه را پنهان مىداشتید، خداوند آشکار کرد.
موضوعى را که پنهان مىکردند، عبارت بود از خبر دادن از قاتل و اینکه حضرت موسى (ع) نتواند درباره قاتل خبرى دهد. در این زمینه، حضرت را مورد استهزا و تمسخر قرار مىدادند.
این جمله، یا حالیّه است، یا معطوف بر «فادّارأتم» بوده و یا جمله معترضه است.
و عمل کردن لفظ «مخرج»، به آن جهت است که از حال و گذشته حکایت مىکند و نسبت به جمله «فَادَّارَأْتُمْ فِیها» به صورت استقبال تصوّر شده است.
[سوره البقره (۲): آیه ۷۳]
فَقُلْنا اضْرِبُوهُ بِبَعْضِها کَذلِکَ یُحْیِ اللَّهُ الْمَوْتى وَ یُرِیکُمْ آیاتِهِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ (۷۳)
ترجمه:
پس گفتیم: پارهاى از اعضاى آن گاو را بر بدن آن کشته زنید، (آنگاه بنگرید) این گونه خداوند مرده را زنده مىکند و آیات خویش را به شما مىنمایاند؛ باشد که شما به خرد دریابید.
تفسیر:
«فَقُلْنا اضْرِبُوهُ بِبَعْضِها»: پس گفتیم: آن مقتول را به بعضى از اعضاى بدن گاو بزنید. پس آن را به دم گاو زدند.
روایت شده است که آنان قطعهاى از بدن گاو را که دم در آن بود، گرفتند- این همان است که خدا فرزند آدم را از آن آفریده است و بر آن سوار مىشود، وقتى که خلق جدیدى پدید آورد. سپس، بدن مقتول را به آن زدند و گفتند: بار خدایا! به مقام محمد صلّى اللّه علیه و آله و خاندان پاکش (ع) این مرده را زنده گردان و او را به سخن گفتن آور، تا درباره قتلش خبر دهد.
پس سالم و کامل بپا خاست و گفت: اى پیغمبر خدا، این دو پسر عمو، از روى حسد و به خاطر دختر عمویم مرا کشتند و در این محلّه انداختند تا خونبهاى مرا بگیرند.
پس موسى آن دو مرد را گرفت و کشت.
روایت شده است که آن مقتول زنده شد و با توسل به محمد صلّى اللّه علیه و آله و خاندانش از خدا خواست که در دنیا بماند تا از دختر عمویش متمتّع شود و دشمنانش کیفر ببینند و خدا به او روزى فراخ و پاکى ارزانى دارد.
و خداى تعالى هم به او هفتاد سال دیگر عمر داد، در حالى که قبل از کشته شدن ۶۰ سال عمر داشت و تا آخر عمر حواسش سالم و شهواتش قوى بود و از حلال دنیا بهرهمند شد و با همسرش به خوشى زیسته نه او از زنش جدا شد و نه زن از او، و با هم مردند و به بهشت رفته هر دو از نعمتهاى آن بهرهمند شدند[۳].
«کَذلِکَ یُحْیِ اللَّهُ الْمَوْتى»: این چنین خدا مردگان را زنده مىکند، یعنى پس از آنکه کشته را به بعضى از قسمتهاى بدن گاو زدند و او زنده شد.
پس ما گفتیم: این چنین مرده را زنده مىکنیم، بنابراین، زندگى پس از مرگ امر شگفتى نیست. یا اینکه بعد از زدن گاو و زنده شدن مقتول، در حالى که مىگفتیم این چنین خداوند مردگان را زنده مىکند.
اگر این جمله، مستأنفه باشد، در آن صورت چگونگى زنده شدن مردگان را در بازگشت یا در معاد بیان مىکند، زیرا زنده شدن مردگان و بازگشت به دنیا، یا زنده شدن مردگان در آخرت، بر ایشان عجیب و شگفت مىنمود، پس، بعد از زنده شدن آن شخص مرده، این پرسش براى آنها پیش آمد که مردگان چگونه زنده مىشوند؟ آیا خدا مردگان را مثل این مرده زنده مىکند؟
پس خداى تعالى فرمود: خدا مردگان را این چنین زنده مىکند.
«وَ یُرِیکُمْ آیاتِهِ»: این عبارت، عطف بر «یُحْیِ اللَّهُ» است. یعنى همان طور که خداوند این نشانه و آیت عجیب را به شما ارائه نمود و با برخورد عضو مردهاى، مردهاى را زنده کرد، همچنین خداى تعالى سایر آیات نفسانى و خارجى عجیب و غریب را به شما نشان خواهد داد.
«لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ»: تا اینکه جائز بودن معاد و بازگشت را درک کنید.
یا درستى پیامبرى موسى (ع) و صحّت سخن وى را درباره برترى محمد صلّى اللّه علیه و آله و على (ع) و خاندان آن حضرت، دریابید. یا شما عاقل شده از مقام نابخردى و نادانى بیرون آمده و به مقام خردمندى برسید.
[سوره البقره (۲): آیه ۷۴]
ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُکُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِکَ فَهِیَ کَالْحِجارَهِ أَوْ أَشَدُّ قَسْوَهً وَ إِنَّ مِنَ الْحِجارَهِ لَما یَتَفَجَّرُ مِنْهُ الْأَنْهارُ وَ إِنَّ مِنْها لَما یَشَّقَّقُ فَیَخْرُجُ مِنْهُ الْماءُ وَ إِنَّ مِنْها لَما یَهْبِطُ مِنْ خَشْیَهِ اللَّهِ وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ (۷۴)
ترجمه:
با وجود این معجزهها، دلهاى شما چون سنگ یا سختتر از سنگ شد، چه پارهاى از سنگهاست که نهرهاى آب از آن مىجوشد و برخى سنگها مىشکافد و از آن آب بیرون مىآید. دلها نیز چنین است.
بعضى دلها از ترس خدا فرود آیند.
پس اى سنگدلان، بترسید از خدا که خدا از آنچه مىکنید غافل نیست.
تفسیر:
«ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُکُمْ»: و آنگاه، دلهایشان سخت شد، به نحوى که با رحمت و خیر، نرم و ملایم نشد.
«مِنْ بَعْدِ ذلِکَ»: یعنى، آن امرى را که ما سبب نرمى و رقت دلهاى شما قرار دادیم، سبب قساوت قلبهاى شما شد. آمدن قساوت پس از ارائه آیات، به این امر اشعار دارد که به سبب نشان دادن آن آیات، دلهایشان به جاى نرم شدن سخت شده است. این نکوهش شدید و رسایى بر آنهاست، زیرا این معنى را مىدهد که پلیدى و خبائث سرشت آنها تا جایى است که آنچه سبب هدایت و ادراک است، در آنها سبب قساوت و کودنى شده است.
«فَهِیَ کَالْحِجارَهِ»: یعنى آن دل، مانند سنگ شد.
بازگشت عبارت به جمله اسمیّه، به این علت است که نشان دهد قساوت در وجود آنان، جایگزین شده است.
یا اینکه معنى آیه چنین است: «فعلم انها کالحجاره»، که گویا فعل «علم» در تقدیر است، بنابراین، عطف جمله اسمیه بر فعلیه، به اعتبار لازمه حکم است.
«أَوْ أَشَدُّ قَسْوَهً»: بلکه، سختى آن از سنگ بیشتر است و لفظ «أو»، به معنى «بلى» آمده است.
کلمه «اشدّ» به فتح خوانده شده است و عطف به محل «فهى کالحجاره» است.
«وَ إِنَّ مِنَ الْحِجارَهِ لَما یَتَفَجَّرُ مِنْهُ الْأَنْهارُ»: این عبارت عطف است و به جاى تعلیل، براى سنگ شدن دل است (یعنى، دلهایشان از سنگ سختتر است، زیرا از سنگ، نهرها جارى مىشود، ولى از دلهاى آنان نهر معرفت جارى نمىشود). یا حال است. به همین ترتیب که گفته شد.
«وَ إِنَّ مِنْها لَما یَشَّقَّقُ فَیَخْرُجُ مِنْهُ الْماءُ»: بعضى از این سنگها مىشکافد و آب از آن بیرون مىآید. آبهایى که از نهر کمتر است، مانند چشمه هایى که آب کم دارد.
از بعضى سنگها لا اقل آب کمى جارى مىشود، ولى از دلهاى آنان عقل و معرفت کم هم جارى نمىشود.
«وَ إِنَّ مِنْها لَما یَهْبِطُ مِنْ خَشْیَهِ اللَّهِ»: و پارهاى از آنها از ترس خدا فروریزند، یعنى از بالاى کوهها در جهت فرمانبردارى تکوینى از امر خدا به پایین فرود مىآیند.
یا فرومىریزند و پایین مىآیند (سنگهایى که در کوه باقى ماندهاند. این فرود آمدن، در جهت فرمانبردارى از امر تکوینى است).
به کار بردن «الخشیه»، مجازى است یا حمل بر این مىشود که همه ممکنات، علم، شعور، شوق، خوف و خشیه دارند.
«وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ»: و خدا از آنچه مىکنید غافل نیست.
این مطلب وعیدى (وعید ضد وعده است و آن وعده به عذاب است) براى آنان است.
خداى تعالى، پس از آنکه این وعید را فرمود و آنها را توبیخ نمود، به سوى مؤمنان برگشته و کلام را متوجه آنان کرده، فرموده است:
[سوره البقره (۲): آیه ۷۵]
أَ فَتَطْمَعُونَ أَنْ یُؤْمِنُوا لَکُمْ وَ قَدْ کانَ فَرِیقٌ مِنْهُمْ یَسْمَعُونَ کَلامَ اللَّهِ ثُمَّ یُحَرِّفُونَهُ مِنْ بَعْدِ ما عَقَلُوهُ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ (۷۵)
ترجمه:
آیا طمع مىورزید که (یهودیان) به شما بگروند؟ در صورتى که گروهى از آنان کلام خدا را شنیده تحریف مىکنند، با وجود اینکه با عقل دریافته و خودشان مىدانند.
تفسیر:
«أَ فَتَطْمَعُونَ أَنْ یُؤْمِنُوا لَکُمْ»: پس از اینکه احوال پیشینیان آنان را که در حال و مرتبه با ایشان موافق بودند، شنیدید، آیا طمع دارید چنین کسانى که هم اکنون موجودند، ایمان بیاورند؟
«وَ قَدْ کانَ فَرِیقٌ مِنْهُمْ یَسْمَعُونَ کَلامَ اللَّهِ»: برخى از اینان، از اسلاف و گذشتگان خود کلام خدا را مىشنیدهاند. و آنها کسانى بودند که با موسى (ع) به کوه طور رفتند تا کلام خدا را بشنوند و براى بنى اسرائیل گواهى دهند به اینکه کلام خدا را شنیدند.
یا مقصود این است که اینان، کلام خدا را از تورات یا انجیل یا از زبان انبیا و اولیا مىشنوند.
یا مقصود این است که آیا طمع مىورزید، اینهایى که هم اکنون موجود هستند به شما ایمان بیاورند؟ در حالى که گروهى از اینان، کلام خدا را که از کتاب او بر شما فروفرستادهشده، یا از زبان محمد صلّى اللّه علیه و آله یا از تورات، در وصف محمد صلّى اللّه علیه و آله و على (ع) و راه و روش آنها، شنیده اند.
«ثُمَّ یُحَرِّفُونَهُ»: سپس، آن را تحریف مى کنند.
تحریف، قرار دادن چیزى است در قسمتى و طرفى، تحریف حرف به معنى طرف گرفته شده و تحریف کلام آن است که از جاى اصلىاش برداشته و در جاى دیگر قرار داده شود.
تحریف سخن از جایگاه خودش، آن است که آن را در سوى دیگرى که غیر موضع آن است، بگذارند.
لازمه تحریف سخن، تغییر آن است، از این رو، تحریف سخن خدا، به تغییر آن تفسیر شده است.
تحریف کلام خدا یا به تغییر لفظ است که لفظى را ساقط یا زیاد کنند و یا پیش و پس آرند، تا اینکه غیر معنایى که مقصود و منظور حق بوده است از آن پنداشته شده، کلام بر شخص غیر آگاه مشتبه شود.
«مِنْ بَعْدِ ما عَقَلُوهُ»: پس از آنکه آنان با خرد خویش، آن مسئله را درک کردند.
«وَ هُمْ یَعْلَمُونَ»: در حالى که آنها مىدانند که به تحریف کلام خدا مىپردازند.
یا اینکه آنها از علما هستند و شأن عالم، به ویژه وقتى که چیزى را با عقل درک کند، این است که سخنان خدا را تحریف ننماید. بنابراین، آنان نسبت به دیگران، مستوجب سختترین عذابها هستند، از آن جهت که آنان با آنچه مقتضاى علم و خردشان بود، مخالفت ورزیدند.
[سوره البقره (۲): آیه ۷۶]
وَ إِذا لَقُوا الَّذِینَ آمَنُوا قالُوا آمَنَّا وَ إِذا خَلا بَعْضُهُمْ إِلى بَعْضٍ قالُوا أَ تُحَدِّثُونَهُمْ بِما فَتَحَ اللَّهُ عَلَیْکُمْ لِیُحَاجُّوکُمْ بِهِ عِنْدَ رَبِّکُمْ أَ فَلا تَعْقِلُونَ (۷۶)
ترجمه:
و چون با اهل ایمان برخورد کنند؛ مىگویند: ما نیز گرویده ایم.
و چون برخى از آنها با بعضى دیگر (از خودشان) خلوت کنند، مىگویند: چرا درى که خدا براى شما گشوده، به روى مسلمانان باز مىکنید؟ که آنها (به آن وسیله) علیه شما در برابر خدا دلیل آورند. آیا (دراینباره) به عقل خود توجه نمىکنید؟
تفسیر:
«وَ إِذا لَقُوا الَّذِینَ آمَنُوا»: این عبارت عطف بر «یسمعون» است.
«قالُوا آمَنَّا»: اینکه گفتند، ایمان آوردیم، براى اظهار موافقت با مؤمنانى چون سلمان و مقداد و مانند آنها بوده است (بدون اینکه در دل به آن ایمانى داشته باشند) و کلامشان را تأکید نکردند، چون دلهایشان به آنچه که بر زبان مىرانند رو نیاورده است، و مىخواهند چنین وانمود کنند که در ایمان آنها نباید شک کرد، و نیازى به تأکید نیست.
«وَ إِذا خَلا بَعْضُهُمْ إِلى بَعْضٍ قالُوا أَ تُحَدِّثُونَهُمْ بِما فَتَحَ اللَّهُ عَلَیْکُمْ»:
یعنى بعضى از آنان در خلوت به برخى دیگر گفتند، که از صفات محمد صلّى اللّه علیه و آله و چگونگى شریعت و وطن و مهاجرت او که خداوند به شما خبر داده، چرا به مسلمانان مىگویید؟ چون قومى از یهود که با مسلمانان ملاقات مىکردند، نفاق نمىورزیدند، بلکه آنچه در تورات از صفت محمد صلّى اللّه علیه و آله و دین او آمده بود به ایشان خبر مىدادند که موجب خشم منافقان مىشدند. آنها پنهانى به محدّثان مىگفتند: آیا درباره صفت محمد صلّى اللّه علیه و آله و وصى و دین او با مسلمانان سخن مىگویید؟
«لِیُحَاجُّوکُمْ بِهِ عِنْدَ رَبِّکُمْ»: در علمى را که خدا برایتان گشوده، به روى آنان باز مىکنید؟ تا علیه شما دلیل آورده، نزد پروردگار بگویند که شما به حقانیّت دین ما و پیامبر ما آگاهى پیدا کردید و در عین حال ایمان نیاورده اید و با ما دشمنى ورزیدهاید؟ اینان به علّت حماقت و سفاهت، پنداشتند اگر آنچه را از دلایل نبوّت حضرت محمد صلّى اللّه علیه و آله که نزد آنان بوده است به مسلمانان نگویند، مسلمانان نزد خدا علیه آنها حجّت و دلیلى ندارند، در نتیجه خدا هم آنها را مؤاخذه نمىکند.
همان طور که مشاهده مىشود، این سخن یک قیاس اقترانى است که صغرى و کبراى آن هر دو فاسد است و جز شخص سفیه و کودن و ابله، کسى به چنین قیاس فاسدى روى نیاورده، توجهى نمىکند.
«أَ فَلا تَعْقِلُونَ»: منافقین آن قوم، به گروه دیگر آن قوم مىگویند: آیا به عقل خود رجوع نمىکنید؟ آنچه را خبر مىدهید، خود دلیل و حجّتى علیه شماست؟
[سوره البقره (۲): آیه ۷۷]
أَ وَ لا یَعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ ما یُسِرُّونَ وَ ما یُعْلِنُونَ (۷۷)
ترجمه:
آیا نمىدانند که خداوند آنچه را پنهان داشته یا آشکار مىکنند، مىداند؟
تفسیر:
«وَ لا یَعْلَمُونَ»: یعنى اینهایى که به برادران خود گفتند، آیا شما به آنها خبر مىدهید، آیا نمىدانند؟
«أَنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ ما یُسِرُّونَ وَ ما یُعْلِنُونَ»: که خدا آنچه را پنهان مىدارند یا آشکار مىکنند، مىداند.
پس آنچه را آشکار کنند، همان چیزى است که خدا در آن را بر آنان گشوده است. آنچه را پنهان دارند، خود حجّت و برهان علیه آنان است.
براى خدا، تفاوتى ندارد که آن حقایق را آشکار کنند یا نکنند، و تفاوتى هم نمىکند که مؤمنان با این سخنان علیه آنان دلیل بیاورند یا نیاورند.
[سوره البقره (۲): آیه ۷۸]
وَ مِنْهُمْ أُمِّیُّونَ لا یَعْلَمُونَ الْکِتابَ إِلاَّ أَمانِیَّ وَ إِنْ هُمْ إِلاَّ یَظُنُّونَ (۷۸)
ترجمه:
برخى از یهودیان بىسوادند و از کتاب چیزى جز آرزوها نمىدانند، و آنها نیستند مگر کسانى که ظن و گمان مىبرند (تنها پا بست خیالهاى خام و پندار بیهوده خویشاند).
تفسیر:
«وَ مِنْهُمْ أُمِّیُّونَ»: عطف بر عبارت «قَدْ کانَ فَرِیقٌ مِنْهُمْ یَسْمَعُونَ» است، گویا که گفته باشد آیا طمع دارید که آنان به شما ایمان آورند؟ در بین آنان علمایى هستند که کلام خدا را مىشنوند و سپس آن را تحریف مىکنند و عدّهاى از آنها بىسوادانى هستند که حق و باطل را تشخیص نمىدهند و در ابتدا، از کتاب و شریعت، درکى ندارند و جز به خیالها و آرزوها نمىاندیشند- آرزوهایى که علمایشان پس از آنکه مقصود از کتاب را فهمیدند، تحریف و توجیه نمودند- و آنها به سوى همان آرزوها رو مىکنند. به سخن دیگر، عدّهاى هستند که مقصود و منظور کتاب را مىدانند ولى آن را به جهت خواهشهاى نفسانى خود، تحریف مىکنند. عدّهاى هم جز آنچه موافق خواستههایشان باشد، از کتاب شناختى ندارند.
«امى» منسوب به امّ است، یعنى کسى که جز آموخته هاى مادرى چیزى از کمالهاى اکتسابى از خواندن و نوشتن، به وى افزوده نشده است. در عرف این لفظ مخصوص کسى است که نه مىتواند بخواند و نه بنویسد.
در این آیه، منظور کسى است که چیزى اضافه بر تبعیّت مادر ندارد و آن مقام کودکى و پیروى از امیال و خواستههاست و از انسانیت انسان، چیزى را که اقتضاى تمیز بین حقّ و باطل باشد و حق را برگزیده، باطل را کنار نهد، نمىداند. از این رو، «امّیّون» را تفسیر فرموده است به «لا یَعْلَمُونَ الْکِتابَ إِلَّا أَمانِیَّ»، یعنى از کتاب چیزى جز خواستههاى خود نمىدانند.
منظور از کتاب، یا مطلق احکام نبوّت، یا مطلق کتاب آسمانى، یا شریعت موسى، یا تورات، یا احکام شریعت محمد صلّى اللّه علیه و آله، و یا قرآن است «امانىّ» جمع «امنیّه» است، و آن چیزى است که انسان مىخواهد (خواسته)، چه ممکن باشد یا نباشد، و معنى آن، این است که آیا طمع دارید که به شما ایمان آورند، در حالى که اینان بىسوادانى (امّىها) هستند که از هوا و هوس و آرزوها پیروى مىکنند و متصف به صفات انسانى و مقتضیات آن نیستند. زیرا، لازمه انسانیّت این است که حق و باطل را تشخیص داده در جهت حقّانیّت، اشیا و احکام را بفهمند، نه اینکه احکام و کتابها را به خواهشها و خواستههایشان حمل کنند. براى مثال، از نماز چیزى نمىدانند، مگر آنچه را موافق آرزوهایشان باشد، مانند تندرستى بدن، رفع بیمارى، کثرت مال و مقام و حفظ آن و دیگر آرزوها و خواهشهاى فراوانى که حد و اندازه ندارد. یا مىپندارند که ظهور احکام و کتابهاى آسمانى توسّط پیامبران، چیزى جز ظهور خواهشهاى خود آن پیامبران نیست که براى وصول به همان خواستهها و جهانگشایى و چیرگى بر مردم و رسیدن به جاه و مال، وضع شده است.
این مسئله را درک نمىکنند که آنها ظهور امر الهى و بروز عبودیّت پیامبران است، و چیزى از حکمت آن مطالب و مصلحتهایى که در آن درج شده است، نمىفهمند. پس طبق معنى اوّل، تقدیر آیه این است که آنان جز خواهشهاى خویش، از کتاب چیزى نمىدانند و در معنى دوّم، کتاب را جز خواستههاى پیامبران نمىدانند. احتمال دارد معنى این باشد که از کتاب غیر از آرزوهاى رؤساى خویش درک نمىکنند، زیرا آنان چون بىسواد بودهاند، جز آنچه رؤسایشان به صورت تحریف شده براى آنان بیان داشتهاند، چیز دیگرى درک نمىکنند. چنانکه درباره «امّى»، این مطلب را قبلا یادآور شدهایم.
ممکن است مقصود، معنى اعمّ باشد، یعنى آنها را جز خواستههاى پیامبران و خود و رؤسایشان نمىدانند و کسى که از حق جز باطل درک نکند، به حق بودن از آن جهت که حق است اذعان و اعتراف نمىکند. از این رو، این گونه افراد، چه علما و چه جاهلانشان- با وجود اینکه بر حق هستید- ایمان نمىآورند. از این بیان دانسته شد که استثنا، متّصل مفرّغ است نه منقطع، چنانچه برخى از عامّه از اهل سنّت، چنین پنداشتهاند و بعضى از بزرگان خاصّه (شیعه) رضوان اللّه علیهم، از آنان تقلید کردهاند و چون از نفى و اثبات در آیه این توهّم پیش آمد که براى آنان علم متعلّق به امانى و خواستههاى ثابت است، خداى تعالى براى رفع توهّم ادراک، آنها را به طریق حصر افراد، منحصر در ظنّ و گمان کرد و فرمود:
«وَ إِنْ هُمْ إِلَّا یَظُنُّونَ»: آنها اصلا علم ندارند.
شاید با تیزهوشى از آنچه که در گذشته گفتیم، دریافتى که ادراک آنها منحصر در گمان است. زیرا پیش از این یادآور شدیم که چون پیامد مدرک از ادراک جائز است، شأن آن ادراککننده جز گمان نیست (دریافت گمان لازمهاش گمان است).
نقل شده است که مردى به حضرت صادق (ع) گفت: اگر این عوام یهود جز آنچه از علمایشان شنیده اند، چیزى نمىدانند و نمىشناسند و راهى دیگر که به آنسو رو کنند بر ایشان موجود نیست، پس چگونه به علت این تقلید و پذیرش گفته هاى علمایشان، خداوند ایشان را نکوهش مىکند؟ آیا عوام یهود با عوام ما فرق مىکنند؟ و اگر جائز نباشد که آنان از علمایشان تقلید کنند، مسلمانان نیز نباید از علمایشان تقلید کنند؟
حضرت فرمود: بین عوام و علماى ما با عوام و علماى یهود، از یک جهت تفاوت و از جهتى تساوى است.
از جهت تساوى، به این گونه است که خداى تبارک و تعالى، هم عوام ما و هم عوام آنها را از تقلید منع کرده است. اما از جهت تفاوت، این طور نیست.
آن شخص عرض کرد: اى فرزندزاده رسول خدا، این تفاوت را براى من روشن کن. حضرت فرمودند: عوام یهود مىدانند که علماى آنها، به طور صریح و آشکار دروغ گفته، حرام و رشوه مىخورند و احکام را از مسیر خویش منحرف مىکنند. این تحریف و تعویض، به خاطر جانبدارى و توجه خاص به فوایدى است که نصیب آنها مىشود، و نیز آنان را به داشتن تعصب شدیدى که موجب تفرقه در دینهایشان مىشود، مىشناسند. چون تعصب مىورزند، حقوق اشخاصى که مورد تعصب واقع شده اند، از بین مىبرند و اموال دیگرانى را گرفته به آنانى که استحقاق ندارند، مى بخشند. از این رو به مردم ستم مىکنند.
مردم یهود، مىدانند که علمایشان به کارهاى حرام دست مىزنند و با معرفتهاى دلهایشان، ناگزیر فهمیده اند که هر کس چنین کند فاسق است و جائز نیست که مردم از طریق آنها به خداوند راه یابند و آنها را واسطه بین خلق و خدا قرار دهند. از این رو، خداوند آنها را مورد نکوهش قرار داده که چرا از کسانى که به فسق شناخته اند، تقلید کرده و سخن کسى را که مىدانند تصدیق او جائز نبوده، قبول خبر او درست نیست و نباید به گفته و نظر آنها عمل کنند، تصدیق نموده اند. بر خود آنها واجب است که در امر رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله دقت نمایند، زیرا دلایل وجود آن حضرت، روشنتر از آن است که بر آنها مخفى بماند و آشکارتر از آن است که بر آنها روشن نشود.
همچنین است عوام امت ما، هنگامى که از فقهایشان فسق ظاهر و تعصب و جانبدارى شدید و توجه بسیار به امور دنیوى و حرام را مشاهده کنند، هرگاه بنگرند که فقهایشان به علت تعصب در پى هلاکت و نابودى شخص مورد تعصب برمىآیند- اگر چه آن شخص مستحق اصلاح امر و نیکى و احسان باشد- یا ببینند که آنان (فقها) به کسانى که مورد جانبداریشان هستند مدارا و نیکى و احسان مىکنند، در حالى که آنان مستحق ذلت و خوارى و پستىاند، در این صورت است که هر کس از عوام ما، از چنین فقهایى تقلید کند، مانند یهود مىشود که خداوند آنها را به جهت تقلید از علماى فاسق، نکوهش کرده است.
و اما هر کدام از فقها که خویشتندار، نگهبان دین و مخالف هوا و هوس خویش بوده و فرمانبردار امر مولایش باشد، بر عوام لازم است که از او تقلید کنند و آن حاصل نیست، جز در بعضى فقهاى شیعه، (نه همه آنها) زیرا کسى که مرتکب زشتیها و فواحش گشته و مانند فاسقان، از فقهاى عامّه شود، نباید از آنان چیزى پذیرفت و نه آنها کرامت و احترام دارند[۴]
[سوره البقره (۲): آیه ۷۹]
فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ یَکْتُبُونَ الْکِتابَ بِأَیْدِیهِمْ ثُمَّ یَقُولُونَ هذا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ لِیَشْتَرُوا بِهِ ثَمَناً قَلِیلاً فَوَیْلٌ لَهُمْ مِمَّا کَتَبَتْ أَیْدِیهِمْ وَ وَیْلٌ لَهُمْ مِمَّا یَکْسِبُونَ (۷۹)
ترجمه:
پس بدا به حال آنانى که چیزى به نام کتاب تورات از پیش خود نوشته آن را به خداى متعال نسبت مىدهند و مىگویند: این از نزد خداست، تا آن را به بهاى اندک بفروشند، پس بدا به حال آنان از آنچه نوشتهاند و واى به حال آنان از آنچه کسب مىکنند و به دست مىآورند.
تفسیر:
«فَوَیْلٌ»: این عبارت تفریع بر گفته خداى تعالى است که فرمود:
«یَسْمَعُونَ کَلامَ اللَّهِ ثُمَّ یُحَرِّفُونَهُ»: مىشنوند کلام خدا را و پس از آن به تحریف مىپردازند، یعنى آنان که کلام خدا را مىشنوند و پس از آن به تحریف مىپردازند، کتاب را با دست خود مىنویسند یا به دستى که منسوب به خودشان است، نه به خدا و به امر خدا.
«لِلَّذِینَ یَکْتُبُونَ الْکِتابَ بِأَیْدِیهِمْ»: پس واى بر آنان که کتاب خدا را با دستهاى خود (از پیش خود) مىنویسند.
ممکن است این عبارت را فرع بر مجموع آنچه از کلام خدا شنیدهاند و تحریف کردهاند و جهت حقّانیّت کتاب را درنیافته، آن را منحصرا در جهت باطل گرفتهاند، بدانیم. یعنى کسانى که از کتاب جز آنچه موافق آرزوهایشان است، نمىدانند. کتاب را بر اوراق جسمانى (منظور دست نوشته هایى است که بر اوراق نویسند) نمىنویسند، مگر با دستى که در اختیار نفسشان است (یعنى بر مبناى هوا و هوس مى نویسند).
یا اینکه آنان، کتاب را بر اوراق ذهن خویش ننوشته، بلکه با دستى که تحت فرمان نفس امّاره آنهاست مىنگارند، نه آن دستى که بتوان به خدا نسبتش داد، یا دستى که تحت فرمان خدا نباشد. پس واى بر آنهایى که کتاب را با دستى که در اختیار نفس بوده، بدون دخالت خدا و اوامر الهى مىنویسند.
«ثُمَّ یَقُولُونَ»: و سپس آشکارا به خدا افترا زدهاند.
«هذا»: و آن دستنویسى را که تحت فرمان نفس خویش، که فرمانبردار شیطان بوده است، نوشتهاند.
«مِنْ عِنْدِ اللَّهِ»: به خدا نسبت مىدهند و مىگویند: از خداست، در حالى که آن از سوى خدا نبوده، از جانب شیطان است. زیرا آن نوشتهها، ابتدا از نفس آنان که محکوم هوا و هوس است، برخاسته و سپس از اوهام و خیالاتشان و آنگاه بر زبانها و دستهایشان جارى شده است. پس، آن همه از شیطان است.
امّا آنان، به خدا افترا بسته، مىگویند: این کتاب از جانب خداست.
«لِیَشْتَرُوا بِهِ ثَمَناً قَلِیلًا»: تا کتاب خدا را به بهاى اندک بفروشند که مىخواهند به هدفها و غرضهاى دنیوى و اعتبارى و نفسانى، از قبیل توسعه طلبى و مقام خواهى و خود را بین مردم محبوب جلوه دادن، برسند.
«فَوَیْلٌ لَهُمْ مِمَّا کَتَبَتْ أَیْدِیهِمْ»: پس واى به حال آنان، به آنچه که با دست خویش نوشتند، یعنى الفاظ و نقوشى که از سوى شیطان بر سینههایشان القا شده است که همه آنها وسایل و اسباب تسلط شیطان بر آنان است.
«وَ وَیْلٌ لَهُمْ مِمَّا یَکْسِبُونَ»: پس واى بر آنها از آنچه کسب کردند و آیات الهى را به بهاى اندک فروختند و آن از هر حرامى حرامتر است، زیرا آنان به آلات و ابزار دین توسّل جسته، غرضهاى نفسانى خود را محقّق کردند. وسیله و اسبابى که خداوند براى دین آنان قرار داده بود، شریک دنیا نموده و در دنیا دخالت دادند. و ضرر و زیان آنان بر کمخردان و ضعیف دینان بدتر از لشکر یزید بر اصحاب حسین (ع) است.
[سوره البقره (۲): آیه ۸۰]
وَ قالُوا لَنْ تَمَسَّنَا النَّارُ إِلاَّ أَیَّاماً مَعْدُودَهً قُلْ أَتَّخَذْتُمْ عِنْدَ اللَّهِ عَهْداً فَلَنْ یُخْلِفَ اللَّهُ عَهْدَهُ أَمْ تَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ (۸۰)
ترجمه:
و (یهود) گفتند: هرگز آتش به ما نمىرسد (خدا ما را در آتش عذاب نمىکند)، مگر چند روزى معدود.
(اى پیامبر) به آنان بگو، آیا (بر آنچه دعوى مىکنید) از خدا عهد و پیمانى گرفته اید؟ (اگر چنین است) خدا هرگز از عهد خود تخلف نمىکند. یا اینکه به خدا چیزى نسبت دادهاید که نمىدانید.
تفسیر:
«وَ قالُوا»: این عبارت عطف بر عبارت «قَدْ کانَ فَرِیقٌ …» است.
«لَنْ تَمَسَّنَا النَّارُ إِلَّا أَیَّاماً مَعْدُودَهً»: یعنى آیا شما طمع دارید که آنان به شما ایمان آورند، در حالى که آنان بر این قایلند که آتش هرگز به ما نمىرسد، مگر یک چند روزى، و به این وسیله مىخواهند به آرزوهایشان برسند، در حالى که شما مىخواهید آنان را به ترک شهوات و کنار نهادن خواستههایشان دعوت کنید.
«قُلْ»: اى محمّد صلّى اللّه علیه و آله به آنها بگو، این ادّعاى شما اثبات نمىشود، مگر پس از مشاهده آتش و یاران آن و مشاهده اینکه آنها چند روزى بیشتر در آتش نماندهاند. در حالى که شما اهل مشاهده نیستید، و نیز این ادعا ثابت نمىشود. آیا این عهد الهى (که شما جز چند روز مجازات نمىشوید)، از سوى خدا، بدون واسطه یا به وسیله پیامبران به آنان رسیده است؟ یا اینکه به خداى تعالى افترا مىبندند. پس، از آنان بپرس:
«أَتَّخَذْتُمْ عِنْدَ اللَّهِ عَهْداً فَلَنْ یُخْلِفَ اللَّهُ عَهْدَهُ»: یعنى اگر عهدى از جانب خدا بوده باشد، در آن صورت هرگز خدا خلاف عهد عمل نمىکند. یا اینکه از آنان بپرس، که آیا خدا هرگز خلاف وعده مىکند؟
«أَمْ تَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ»: و یا اینکه به خدا چیزى را که نمىدانید نسبت مىدهید، امّا شما را عهدى نزد خدا نیست و شما هم که چنین عهدى را ادّعا نمىکنید، پس تنها این باقى مىماند که سخن شما افترا به خدا باشد و شما مستحقّ شدّت عذاب هستید، تا چه رسد به دوام و همیشگى عذاب.
[سوره البقره (۲): آیه ۸۱]
بَلى مَنْ کَسَبَ سَیِّئَهً وَ أَحاطَتْ بِهِ خَطِیئَتُهُ فَأُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ (۸۱)
ترجمه:
آرى هر که اعمال زشت اندوخت و کردار بد او را احاطه نمود، چنین کسى اهل دوزخ است و چنین کسانى در آتش جاودانه خواهند بود.
تفسیر:
«بَلى»: بلى، در پاسخ ادّعاى آنها که عذاب دایم ندارند. خداوند تبارک و تعالى مىفرماید: «مَنْ کَسَبَ سَیِّئَهً»: هر که گناهى کسب کند.
اصل «سیّئه»، «سیوء» بر وزن فیعل است.
«تاء» در «سیّئه» مانند تاء در «حسنه» براى نقل از وصفیّت به اسمیّت است.
سیّئه براى انسان، آن چیزى است که مناسب و ملایم انسانیّت انسان نباشد، خواه مناسب و سازگار با حیوانیّت او باشد یا نباشد. از این جهت، «مَنْ کَسَبَ سَیِّئَهً» با فعل «کسب» آورده شده، تا اشاره اى به بقاى «سیّئه» (گناه) باشد. و آن را به لفظ فعل و عمل که دلالت بر حدوث مىکند، مقرون نکرده تا اشاره کند به اینکه آنچه مستلزم دخول در آتش و جاودانگى در آن مىشود، عبارت از اثر حاصل از گناه در نفس انسان است که ناشى از فعل گناه است، نه از حرکات و افعال که هیچ وقت در دو زمان استقرار ندارند.
«وَ أَحاطَتْ بِهِ خَطِیئَتُهُ»: چون بدى و گناه، و اثرى که از آن باقى مى ماند مادامىکه تمام راههاى بهشت را نبندد، مستلزم خلود در آتش نمىشود، لذا به کسب گناه، احاطه کردن خطیئه را اضافه نموده است.
خطیئه به معنى گناه است، و از ضمیر به اسم ظاهر عدول کرده تا مناسب مقام وعید باشد، و مقام وعید، مقتضى در ازاى کلام و تکرار لفظ قبیح و آوردن الفاظ قبیح متعدد است.
«فَأُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ»: آنها، همنشین و همراه آتشاند.
در این قسمت آیه، تنها به همراه بودن در آتش که مشعر به سنخیّت و مشیر به خلود در آتش است، کفایت نشده است، بلکه تصریح به خلود در آتش مىکند تا تطویل و تشدید را تأکید نماید. لذا فرمود:
«هُمْ فِیها خالِدُونَ»: و آنان در دوزخ جاودانه خواهند بود.
چون در اینجا اقتضاى مقام لازمه اش اهتمام به وعید بوده، وعید مقدّم شده است، تا ردّى باشد به آنهایى که جاودانگى در دوزخ را منکر گشته، مدّتش را اندک دانسته اند. و با لفظ «من» که مشترک بین شرطیه و موصوله است، آمده و در خبر لفظ (فاء» آورده که مؤکّد تلازم است.
در حالى که در آیه بعدى که وعده به مؤمنان است، موصول صریح آمده و در خبر «فاء» یاد نشده است.
در این عبارت، برخلاف آیهاى است که گذشت، که فرمود:
«فَمَنْ تَبِعَ هُدایَ فَلا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ»[۵] «وَ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ»[۶] (پس هر که از هادى یا هدایت من پیروى کند، ترس و بیمى بر او نیست و آن کسانى که به آیات کافر شدند، پس آنان اهل آتش هستند و در آن جاودانهاند)، این آیه، چون مقام متناسب با وعده بوده است و اهتمام به وعده داده شده، از این رو، در جانب وعید این آیه، وعید را تأخیر انداخته و در خبر، فاء نیاورده است.
[سوره البقره (۲): آیه ۸۲]
وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَنَّهِ هُمْ فِیها خالِدُونَ (۸۲)
ترجمه:
و کسانى که ایمان آوردند و کردار شایسته انجام دادند، آنان از اصحاب بهشتاند و در آن جاودانه اند.
تفسیر:
«وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ»: در مورد ایمان و عمل صالح قبلا شرح داده شد.
«أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَنَّهِ هُمْ فِیها خالِدُونَ»: آنان از یاران بهشت بوده و در آن جاودانهاند.
[سوره البقره (۲): آیه ۸۳]
وَ إِذْ أَخَذْنا مِیثاقَ بَنِی إِسْرائِیلَ لا تَعْبُدُونَ إِلاَّ اللَّهَ وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً وَ ذِی الْقُرْبى وَ الْیَتامى وَ الْمَساکِینِ وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً وَ أَقِیمُوا الصَّلاهَ وَ آتُوا الزَّکاهَ ثُمَّ تَوَلَّیْتُمْ إِلاَّ قَلِیلاً مِنْکُمْ وَ أَنْتُمْ مُعْرِضُونَ (۸۳)
ترجمه:
و به یاد آرید هنگامى که از بنى اسرائیل عهد گرفتیم که جز خداى را نپرستید و به پدر و مادر و خویشان و یتیمان نیکى کنید و به زبان خوش با مردم سخن بگویید، نماز را به پا داشته، و زکات بپردازید.
پس، جز عدّه کمى از شما روى گردانیدید، و شما هستید که از حکم خدا رو برتافتید.
تفسیر:
«وَ»: یعنى به یاد آرید اى بنى اسرائیل، یا اى امت محمد، یا اینکه خطاب عمومیت دارد در مورد هر کسى که خطاب در حقّ او ممکن است، یا مقصود این است که اى محمد بنى اسرائیل، یا امّت خودت یا به طور مطلق، خلق را یادآورى کن.
«إِذْ أَخَذْنا مِیثاقَ بَنِی إِسْرائِیلَ»: هنگامى که با بنى اسرائیل به دست پیامبرانشان ضمن بیعت عامّه یا خاصّه، پیمانى بستیم، این مطلب گذشت که هرجا عهد و عقد و میثاق یاد شده، منظور، آن عهد و پیمانى است که ضمن بیعت حاصل شده باشد.
«لا تَعْبُدُونَ إِلَّا اللَّهَ»: امثال این گونه عبارات، بعد از ذکر میثاق و پیمان، بر سه وجه مىآید:
اوّل) آنکه به صورت اخبار به طور مثبت یا منفى باشد.
دوّم) به صورت انشا، به شکل امر یا نهى یاد شود.
سوّم) فعل در دنباله لفظ «ان» و «قد» بیاید.
در مورد «لا تَعْبُدُونَ إِلَّا اللَّهَ»، هر سه وجه خوانده شده اگر به صورت اخبار باشد، یا این است که به معنى انشاست و لفظ قول در تقدیر است، یعنى از بنى اسرائیل پیمان گرفتیم، در حالى که به آنها مىگفتیم جز خدا را عبادت نکنید.
این وجه را عبارات (قولوا، و اقیموا و آتوا)، که به آن عطف شده است، تأیید مىکند. یا به صورت اخبار، یا به معنى اخبار، در آن صورت، به تقدیر (ان مصدرى) است و معنى آن این است: از آنان پیمان گرفتیم «ان لا یعبدوا، یا لان لا یعبدوا» بر اینکه نپرستید (جز خدا را). وجه دیگر آن است که بدل براى میثاق باشد.
اگر «لا یعبدون» به صورت فعل غایب باشد، هیچ ایرادى ندارد، و اما اگر به صورت مخاطب با تاء خوانده شود، باید گفت که بنا بر حکایت داستان گذشته است بدون تغییر، یا معنى اخبار و جمله حالیّه است.
یعنى از آنها پیمان گرفتیم، در حالى که آنها جز خدا را عبادت نمىکردند، یا در حالى که ما به آنها مىگفتیم جز خدا را عبادت نمىکنید و به پدر و مادر احسان مىکنید.
«تحقیق درباره والدین و نسبت روحانى»
انسان مراتب زیادى دارد و هر مرتبه اى خود از اجزاى بسیار طولى و عرضى تشکیل شده است و هر مرتبه اى داراى سبب و معدّ (آمادگاه) خاصى است مغایر با سبب و معدّ مرتبه دیگر.
پس، علّت معدّه (آماده سازى) براى مرتبه وجود جسمانى پدر و مادر جسمانى است و هرکس با این نسبت، به آن دو نسبت داده شود، مناسب آن فرزند خواهد بود. و این مناسبت نسبت برادر و خواهرى نامیده مىشود.
مراتب وجود، به علّت چندى است:
- علت هستى در مرتبه وجود سینه اى که به کفر گشوده باشد، شیطان یا کسانى از لشگریان شیطاناند که با انسان تناسب داشته باشند.
آنان، اهل دنیاى تاریک هستند و منسوب به جن و پدر جن هستند.
نفس چنین فردى در این مرتبه، مهیا و مستعدّ براى تصرّف شیطان است و شیطان در آن تصرّف مىکند و از آن متأثّر مىشود. از سوى رحمان نیز، نیرویى مناسب با آن نفس افاضه مىشود و شیطان و هر کسى که مناسب او است، در این مرتبه در حکم برادرند.
- سبب وجود مرتبه سینه اى که به اسلام گشوده شده باشد، فرشته است و آن در حالتى است که نفس او مستعدّ تصرّف ملایکه است و با تصرّف ملک و تأثّرپذیرى نفس مستعدّ، از سوى خداوند به او، توان مناسب آن نفس افاضه مىشود. (این طبق تکوین و نظام هستى است).
اما بر حسب تکلیف، والدین آن مرتبه که سینه اش به کفر گشوده شده است، آنانى هستند که بدون اجازه با او بیعت کرده اند. انسان در این مرتبه و با این نسبت، فرزندى بیهوده و بى نسبت است. چنانچه از جهت تکوین در مرتبه جسمانى هم چنین است (که شرح دادیم) و نمىتوان او را به چنین پدر و مادرى مرتبط کرد. امّا والدینى که در مرتبه صدر منشرح به اسلام وجود دارند، کسانى هستند که با اجازه خدا یا نمایندگان الهى، با او بیعت کرده اند و همه آنهایى که از جهت این نسبت با او متناسب باشند، نسبت به هم برادرند.
- سبب وجود مرتبه قلب، جبرئیل عقل و مریم نفس است که به اسلام گشوده شده است. که جبرئیل عقل در گریبان مریم نفس دمیده است و عیساى قلب منعقد شده، در همان ساعت زاده مىشود و سخن گفتن آغاز مىکند.
«نُکَلِّمُ مَنْ کانَ فِی الْمَهْدِ صَبِیًّا»: کودکى در گهواره سخن مىگوید.
اینکه گفتیم، بر حسب تکوین است. ولى بر حسب تکلیف، والدین مرتبه قلب، آن دو کس هستند که با شخص آنان بیعت خاصّه ولوى مىنماید. و هر کسى که از جهت این نسبت مناسب انسان باشد، برادر او است.
همچنین، در مراتب دیگر نیز این نسبت و پیوند برقرار است و نسبت هر کدام در مقایسه با بالاتر آن، مانند نسبت جسم به روح است و ناپیوستگى روحانى، مانند ناپیوستگى جسمانى است که نه نسبتى و نه حکمى در بین است و گاهى نسبت فاسد اعتبار گشته، و پدرى، به حسب اصل نسبت به آن اطلاق مىشود (نه به دلیل درستى نسبت). چنانکه در فرموده خداى تعالى، این نسبت اعتبار شده است که:
«وَ إِنْ جاهَداکَ لِتُشْرِکَ بِی ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ»[۷] و اگر پدر و مادر بکوشند که به من شرک آورید، از آنچه تو را به آن علمى نیست، از آنان پیروى مکن.
در اینجا، آن پدر و مادرى که کوشنده به شرک هستند، به شیطان و نفس تفسیر شده‌اند. بنا بر طریقه استخدام در ضمیر «جاهداک» و چون اطلاق پدرى و فرزندى به اعتبار این نسبت است، پس هر اندازه که نسبت قوىتر باشد، اطلاق آن دو نیز سزاوارتر و بهتر مىشود، و در نسبت جسمانى از اطلاق پدرى و پسرى، بنا، بر این است که نسبت جسمانى مورد درک و حس هر کسى است، نه اینکه نسبت جسمانى اولویّتى داشته باشد.
چون نسبت فاسد را در شرع مطهّر اعتبارى نیست، بنابراین، اطلاق والدین و ابوین در زبان شرع، به کسى باز مىگردد که نسبت صحیح داشته باشد، نه فاسد. لذا، آن والدینى که از طریق فاسد منسوب باشند، مورد امر به احسان واقع نمىشوند.
ولادت جسمانى، عبارت است از جدا شدن مادّه فرزند از پدر، نه جدا شدن صورت فرزند از صورت پدر. ولادت روحانى، عبارت از تنزل صورت پدر و ظهور آن در صورت فرزند و تقیّد و تعیّن آن صورت است به تعیّنات مرتبه پایینتر از مرتبه خودش. مانند نور خورشید که در آینههاى چندى منعکس شود که با وجود زیادى آینهها، در وحدت خورشید خللى وارد نمىآید. پس ولد روحانى، همان والد است و ولد همان والد. البتّه. مرتبه نازله والد اگر تعیّنات نازله برداشته شود، جز یک والد نمىماند.
مولوى قدّس سرّه، در بیان این نسبت و اتّحاد چه خوب فرموده است:
| جان حیوانى ندارد اتّحاد | تو مجو این اتّحاد از جان باد | |
| جان گرگان و سگان از هم جداست | متّحد جانهاى شیران خداست | |
| همچو آن یک نور خورشید سما | صد بود نسبت به صحن خانهها | |
| لیک یک باشد همه انوارشان | چونکه برگیرى تو دیوار از میان | |
| چون نماند خانهها را قاعده | مؤمنان مانند نفس واحده | |
به این ترتیب، برادرى به اتّحاد در صورت منتهى مىشود، اگر چه مادّه متعدد باشد. بر خلاف برادرى جسمانى که در آن اتّحاد صورت است، نه مادّه، وحدت در کسى است که مادّه از او منفصل شده باشد. از اینجاست که سرّ شدّت حرمت غیبت مؤمن معلوم مىشود، تا آنجا که نقل شده است که غیبت مؤمن، از هفتاد زنا با مادر در زیر کعبه، سختتر و شدیدتر است. و همچنین، شدّت حرام بودن بدگویى که در برابر یا پشت سر برادر مؤمن گفته شود و نیز اهانت و مسخره کردن مؤمن، حرمت شدیدى دارد، که همه اینها، به پدر مؤمن باز مىگردد.
همچنین، سرّ کثرت دعا در حق برادران در غیابشان، و کوشش در رفع نیازها و یارى کردن به آنها، از اینجا آشکار مىشود.
همچنین، سرّ این گفته معلوم مىشود که فرمود:
کسى که برادر مؤمنش را در خانه اش بدون عوض و غرض دیدار کند، گویا خدا را در عرش خویش دیدار کرده است. چه زیارت مؤمن، زیارت خدا در مرتبه نازله آن است و نیز سرّ این حدیث آشکار مىشود که فرمود:
هنگامى که دو مؤمن با هم مصافحه کنند، گناهانشان فرومىریزد، همچنان که برگ از درخت فرومىریزد. و فرمود:
هنگامى که دو مؤمن با هم مصافحه کنند، دست خدا بین دستها یا بالاى دستهاى آن دو است یا خدا آنان را به رحمت مىنگرد.
چون دو تن با هم مصافحه کنند، موجب قوى بودن ظهور والد آنان در آن دو تن گشته و به اندازه ظهور والد، گناهان از ولد ناپدید مىشود.
از اینجا، سرّ اهتمام ورزیدن به احسان به والدین روحانى، به نحوى که خداى تعالى احسان به آنان را با توحید قرین نموده است، آشکار مىشود. در سوره نساء مىفرماید:
«وَ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ لا تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً[۸]»: خداى را بپرستید و به او شرک نیاورید و به والدین نیکى کنید. در سوره انعام فرموده است:
«قُلْ تَعالَوْا أَتْلُ ما حَرَّمَ رَبُّکُمْ عَلَیْکُمْ أَلَّا تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً[۹]» بگو بیایید تا آنچه را خدایتان حرام قرار داد، بر شما بخوانم و آن این است که براى خدا شریک نیاورید و به والدین نیکوکارى کنید.
در سوره بنى اسرائیل آمده است:
«وَ قَضى رَبُّکَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِیَّاهُ وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً[۱۰]»: و حکم کرد خدایت که جز او را نپرستید و به والدین نیکى کنید.
والدین جسمانى، به سبب مظهریّت و مناسبت آنان با والدین روحانى و داشتن حقوق بسیار و دلسوزى آنان بر اولاد و تحمّل زحمات سخت، مانند والدین روحانى هستند که باید مورد تعظیم و شفقت و احسان قرار گیرند.
همچنین، دانسته مىشود که احسان به والدین روحانى، احسان به خود است و طاعات، هر چند بیشتر و کاملتر باشد، احسان به والدین بیشتر و کاملتر است. چه طاعات، نیکویى کردن به ذات خویش است که آن ظهور والد است و هر چیزى که سبب شدّت ظهور والد در فرزند باشد، همان احسان به والد است. چه شدّت ظهور والد، نشانه توسعه و گسترش والد از جهت مظاهر است.
از آنچه گفتیم، وجه این گفته خداى تعالى معلوم مىشود که مىفرماید: «النَّبِیُّ أَوْلى بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ[۱۱]»، (پیامبر صلّى اللّه علیه و آله از مؤمنان نسبت به خودشان اولى است و حدیثى که مىفرماید: من و على، پدران این امت هستیم[۱۲] که وجود مبارک رسول اکرم صلّى اللّه علیه و آله به منزله صدر است و على (ع) به منزله قلب.
اما به حسب جسم. اگر چه در این صورت که جدا از غیر و منفصل از او ملاحظه شده، دیگر پدر او به او اولى نیست، ولى از آن جهت که با نور صدر و قلب روشن است، محکوم به حکم والدین، و به مؤمنان اولى از خودشان بوده و پدر آنهاست. از این رو، همسران وى با وجود اینکه زوج بدنى هستند، مادران مؤمنان محسوب مىشوند. لذا، پیامبر خدا با همین نورپذیرى و روشنایى و محکوم بودن به کالبد بشرى، با جسدش به عالم ارواح سیر کرد، و از پشت سر همان مىدید که با چشم مىدید، و سایه اى براى او نبود. اگر این محکومیّت و چیرگى روح بر بدن نبود، حکم روح بر بدن نمودار نمىشد.
از پیغمبر اکرم صلّى اللّه علیه و آله روایت شده است که فرمود: برترین پدر و مادر شما و سزاوارترین آنان، به شکر و سپاس محمد صلّى اللّه علیه و آله و على (ع) هستند[۱۳].
على بن أبی طالب (ع) فرمودند:
شنیدم از رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله که مىگفت، من و على پدران این امّت هستیم و حقّ ما بر آنان بزرگتر از حقّ پدران و مادران جسمانى آنهاست، زیرا اگر ما را اطاعت کنند، ما آنان را از آتش نجات داده به سراى آرامش مىکشانیم و آنان را از بردگى و بندگى غیر، به بهترین آزادگى ملحق مىکنیم[۱۴].
احسان به این والدین (محمد صلّى اللّه علیه و آله و على [ع]) و به کسانى که خدا به احسان آنان فرمان داده است، یا به این است که به خوبى با آنها همنشینى و همراهى گشته و نسبت به آنها تواضع و رحمت شود، یا به این است که به آنها خدمت کرده، و سعى در برآوردن حاجتها و دفع آزار از آنها بنماید، یا به این است که درخواست از خدا و دعا براى آنان کند و یا اینکه خانواده و مال آنها را در غیابشان حفظ نماید.
«وَ ذِی الْقُرْبى»: و خویشاوندان آن بزرگواران محمد صلّى اللّه علیه و آله و على [ع]) و یا خویشاوندان خود شما، همان طور که در گذشته معلوم شد.
از آنچه گذشت، معلوم شد که بین این دو نوع خویشاوندى هیچ تفاوتى نیست و اینکه خویشاوندى اختصاص به مرتبه جسمانى ندارد، بلکه اعم از مراتب جسمانى و روحانى است.
رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله فرمود: کسى که رعایت حق قرابت پدر و مادر خود را بکند، در بهشت، هزار هزار درجه به او عطا مىشود. هر که رعایت حق قرابت محمد صلّى اللّه علیه و آله و على (ع) را بنماید، به او درجات افزون و پاداشهاى بیشتر به آن مقدار و نسبت داده مىشود که محمد صلّى اللّه علیه و آله و على (ع) نسبت به پدر و مادر نسبى خود برترى دارند.
«وَ الْیَتامى»: یتیم بر دو نوع است:
- یتیم جسمانى کسى است که پدر جسمانیش را پیش از بلوغ از دست داده است.
- یتیم روحانى کسى است که پدر روحانى خویش را از دست داده است، آن نیز دو حالت دارد:
الف) عدم وصول به پدر روحانى، چه به علّت مرگ و چه با وجود حیات بیعت نکرده باشد (مرگ عامل عدم وصول باشد یا عدم برخورد).
ب) وصول و انقطاع، یعنى به پدر روحانى رسیده و سپس با غایب شدن از او گسسته باشد. به هر حال، بر اثر بیعت نسبت ابوّت و بنوّت (پدر و فرزندى) صادق مىشود.
در خبر است که پس از ذکر یتیم جسمانى، فرمودند:
و سختتر از این یتیم، کسى است که از امامش یتیم[۱۵] مانده باشد که قادر به وصول به او نباشد و نداند حکم او در آنچه از شریعتهاى دین که به آن مبتلا شده و با آن برخورد کرده، چگونه است.
آگاه باشید، هر که به علوم ما عالم باشد، شیعه ماست. پس هر آنکه به شریعت ما جاهل است، از مشاهده ما گسسته شده، و از خویشاوندى با ما یتیم است.
آگاه باشید کسى که خدا او را هدایت کرده و ارشاد نموده، شریعت ما را آموخته است، با ما در جایگاه رفیع همنشین باشد[۱۶].
«وَ الْمَساکِینِ»: مساکین، جمع مسکین است و مسکین بر وزن مفعیل است که از «سکن» گرفته شده است و به معنى ساکن از حرکت و مبالغه در سکون است. به طورى که گویا در آن توانایى حرکت باقى نمانده است و حالش بدتر از فقیر است. چه فقیر، نیازمندى است که مىتواند حرکت کند و نیازهاى خود را برآورده نماید. و یا فقیر، اعم از مسکین است.
منظور از کلمه مسکین در این آیه، مسکینان مؤمنان هستند که مانند یتیماناند. و یا اعم از مسکینان مؤمنان و غیر آنهاست.
البته مسکنت و درماندگى مادى معلوم و مشخص است. اما بینوایى و مسکنت در ایمان و علم، عبارت است از سکون پاى نفس از سیر در اراضى آیات و اخبار و عدم کنکاش در سیره نیکان و سکون چشم از ادراک دقایق امور. و سکون زبان از احتجاج و برهان آوردن علیه اعداء. و سکون دست از حمله علیه دشمنان.
نقل شده است که: هر که با آنان با مقدارى از مال خود مواسات کند، خداى تعالى بهشت را بر او وسعت مىدهد و او را به آمرزش و خشنودى خود مىرساند.
سپس گفت: از دوستداران محمد صلّى اللّه علیه و آله مسکینانى هستند که مواسات با آنها برتر و بهتر از مواسات با مسکینان فقر است. آنان کسانى هستند که اعضا و جوارحشان ساکن شده از مقابله با دشمنان خدا که این مؤمنان را سرزنش مىکنند و آرزوها و خواسته هاى آنان را حمل بر سفاهت مىکنند، ناتوان شده‌اند.
آگاه باشید کسى که با فقه و عملش آنها را تقویت کند تا جایى که مسکنت را از آنان زائل نماید و آنان را بر دشمنان ظاهر که از نواصب هستند، و دشمنان باطن که ابلیس و متمردان درونى اند، مسلط کند، تا جایى که دشمنان دین خدا را شکست داده و از دوستان آل رسول حمایت نمایند، خداوند آن مسکنت را به شیاطینشان محوّل کرده شیاطین را هم از گمراه کردن ایشان ناتوان مىکند و خداوند این حکم را حقّا مقدّر کرده و بر زبان رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله جارى نموده است.
«وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً»: «حسنا» به ضمّ و نیز «حسنا» با حرکت اول و دوم خوانده شده است و معنى هر دو نیکى است. اظهار (حسن قول) و اظهار (قول حسن) هر دو به یک معنى است.
منظور از ناس، همه مردمان، از خویش و بیگانه و یتیم و مسکین هستند و آن نسبت به آنچه که گذشت، از قبیل یتیم و فقیر و غیره، عموم و خصوص مطلق است از آنچه بر آن مقدم باشد.
بین خویشاوند و یتیم، مانند خویشاوند و مسکین، نسبت عموم و خصوص من وجه[۱۷] است و حسن قول (زیبا سخن گفتن و خوشگفتارى) امرى اضافى و اعتبارى است که با اختلاف اشخاص و احوال و مقامها، اختلاف پیدا مىکند. چه راست گفتن زیباست اگر در آن عیب و بدى نباشد، وگرنه آن راستى، زشت و آن دروغ، زیباست. گفتوگو با کودکان از آن وجه زیباست که با مقتضیات آن طفل، مناسبت پیدا کند و از آنچه موجب زیان وى است بازش دارد. به همین نسبت است گفتارى که مربوط به بازرگان و کشاورز و سایر صاحبان حرفه هاست که حسن آن در همان راه و روش است که با حرفه و مذاق و انسانیت ایشان سازگار بوده، مناسب مقام و درجه اى که در آن قرار دارند، باشد. و خطابى که به صاحبان صنعتهاى علمى مىشود، زیبایى و نیکویى آن وقتى است که مناسب آن صنعت باشد. همچنین است حال صاحبان حکومت و منصبها، که گفتار باید مناسب درجه آنان باشد تا نیکو و زیبا جلوهگر شود.
درباره سالک منجذب که از فوت سلوک خود بیمناک است، گفتار خوب باید در زمینه چیزى باشد که اشتغالش را در سلوک تقویت کند و سالکى که در مقامى متوقف شده است، کلام خوب براى او آن است که وى را به جذب و انجذاب برانگیزد.
اگر کودکان را چنان مورد خطاب قرار دهیم که عقلا را قرار مىدهیم، و جاهلان را چون علما و پنبه زن را چون آهنگر، یا بر عکس خطاب کنیم، زشت است.
از حضرت صادق (ع) روایت شده است که فرمود:
به تمام مردمان، چه مؤمنان و چه مخاصمان ایشان، سخن خوش بگویید و اما با مؤمنان گشاده رو و مژده دهنده باشید و با مخالفان با مدارا سخن گویید، تا آنها به ایمان جذب شوند. اگر از ایمان آوردن آنان مأیوس شدید، خود و برادران مؤمن خویش را، از شرّ آنان بازدارید.
سپس فرمود:
مدارا با دشمنان دین خدا، از برترین صدقه هاى مرد بر خود و برادرانش است. روزى حضرت رسول صلّى اللّه علیه و آله در منزلش بود، که عبد اللّه بن ابى ابن ابى سلول از وى اجازه ورود خواست. حضرت اجازه فرمود و گفت:
بد برادر عشیره اى است. به او اجازه دهید.
چون داخل شد، او را نشاند و به روى او لبخند زده با گشاده رویى با او روبرو شد. پس چون عبد اللّه بن ابى، بیرون رفت عایشه گفت:
اى رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله با او چنان سخن گفتى و چنان رفتار کردى پس رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله فرمود:
اى عایشه! بدترین مردم نزد خدا در روز قیامت کسى است که به خاطر ترس از اصابت شرّ و بدى او، محترم و گرامى داشته شود[۱۸].
«وَ أَقِیمُوا الصَّلاهَ»: امر به اقامه نماز را تأخیر انداخت تا شدت اهتمام به احسان به مردم، اعم از خویشاوند و غیر خویشاوند را برساند.
درباره بر پا داشتن نماز، پیش از این توضیح کافى داده شد.
در خبر، «اقامه صلاه» به تمام کردن رکوع و سجود و حفظ اوقات و اداى حقوق نماز تفسیر شده است. حقوقى که اگر ادا نشود، پروردگار جهان آن را نمىپذیرد و گفت آیا مىدانید که آن حقوق کدام است؟
آن تعقیب نماز است به درود و سلام و دعا بر محمد صلّى اللّه علیه و آله و على (ع) و آل او و خاندان پاک آنان. در حالى که معتقد باشى به اینکه آنان برترین برگزیدههاى خدا و بر پا داران حقوق خدا و بسیار یارى دهندگان دین خداى تعالى هستند. و فرمود:
درود بر محمد صلّى اللّه علیه و آله و آل او (ع) را، چه در حال خشم و خشنودى، و چه در حال شدّت و آسودگى و چه در حالى که همّ و غمّ در دلهاى شما انباشته است، بر پا دارید[۱۹].
«وَ آتُوا الزَّکاهَ»: پیش از این معنى زکات به تفصیل بیان شد.
«ثُمَّ تَوَلَّیْتُمْ»: چون پس از آنکه خداوند پیمان از بنى اسرائیل گرفت و به دنبال آن صفات انسان را آورد، فرمود:
«أَخَذْنا مِیثاقَ بَنِی إِسْرائِیلَ»: یعنى ما از بنى اسرائیل پیمان گرفتیم.
کسانى که در حقیقت فرزندان آدم بودهاند. سپس جمله «ثُمَّ تَوَلَّیْتُمْ» را آورده که مشعر به نقض عهد و پیمان است.
چون به دنبال «وَ إِذْ أَخَذْنا مِیثاقَکُمْ»، عبارت «وَ رَفَعْنا فَوْقَکُمُ الطُّورَ» یاد شده است، عدم فرمانبردارى و پذیرش آنها را مىرساند.
در آیه بعدى، بعد از «أَخَذْنا مِیثاقَکُمْ»، عبارت «لا تَسْفِکُونَ دِماءَکُمْ» آمده است، تا مشعر به این باشد که مخاطبان حاضر، شأنیّت و قوّه خونریزى را دارا هستند تا اشاره به ذمّ آنها باشد و اینکه آنها نسبت به بنى اسرائیل، نقص دارند.
«إِلَّا قَلِیلًا مِنْکُمْ وَ أَنْتُمْ مُعْرِضُونَ»: یعنى در حالى که عادت شما اعراضى از عهد است، یا اینکه این جمله حال تأکیدى است.
[سوره البقره (۲): آیه ۸۴]
وَ إِذْ أَخَذْنا مِیثاقَکُمْ لا تَسْفِکُونَ دِماءَکُمْ وَ لا تُخْرِجُونَ أَنْفُسَکُمْ مِنْ دِیارِکُمْ ثُمَّ أَقْرَرْتُمْ وَ أَنْتُمْ تَشْهَدُونَ (۸۴)
ترجمه:
و به یاد آرید هنگامى که از شما عهد گرفتیم که خون یکدیگر را نریزید و یکدیگر را از خانه و دیار خود نرانید، پس بر آن عهد اقرار کرده و گردن نهادید و شما خود بر آن گواهاید.
تفسیر:
«وَ إِذْ أَخَذْنا مِیثاقَکُمْ»: و هنگامى که از شما پیمان گرفتیم، یعنى از نیاکانتان پیمان گرفتیم.
این پیمانى بود که بر دست پیامبران بنى اسرائیل و جانشینان آنان انجام شد.
یا پیمانى بود که خود به دست آنانى که شبیه به خلفاى انبیاى الهى هستند، منعقد شد، زیرا رسم بیعت، در کل هیچگاه متروک نشده بود، از این رو این آیه، کنایه از امت محمد صلّى اللّه علیه و آله است. (چنانکه در روایات چنین تفسیر شده است).
ممکن است ابتدا خطاب به امّت محمد صلّى اللّه علیه و آله باشد که معنایش چنین مىشود: اى امّت محمد صلّى اللّه علیه و آله به یاد آرید زمان بیعت با او را و پیمانى که از شما گرفت.
«لا تَسْفِکُونَ دِماءَکُمْ»: پیش از این، محل جمله اى را که بعد از اخذ پیمان و عهد بیاید، بیان کردیم.
«وَ لا تُخْرِجُونَ أَنْفُسَکُمْ»: در این آیه، که کشتن و بیرون راندن غیر را از شهر و دیار، قتل و اخراج خود شخص حساب کرده، به آن جهت است که آن غیر، با خود شخص در معاشرت، یا خویشى، یا دین، یا وطن متّحد است و یا از آن جهت است که قتل نفس، منجر به قصاص مىشود که موجب هلاکت نفس او است، و اخراج از شهر، موجب مکافات و اخراج متقابل او از شهر مىشود.
یا به این معنى است، که کارى نکنید تا موجب کشته شدن و اخراج خودتان از دیارتان شوید.
یا به این معنى است، که کارى نکنید تا موجب قطع زندگى ابدى شما گشته، از دیار حقیقى (بهشت) اخراج شوید و دور افتید.
«مِنْ دِیارِکُمْ ثُمَّ أَقْرَرْتُمْ»: به عهدى که بسته بودید اقرار کردید، در حالى که:
«وَ أَنْتُمْ تَشْهَدُونَ»: علیه خودتان به آن میثاق و این اقرار گواهى مىدهید.
[سوره البقره (۲): آیه ۸۵]
ثُمَّ أَنْتُمْ هؤُلاءِ تَقْتُلُونَ أَنْفُسَکُمْ وَ تُخْرِجُونَ فَرِیقاً مِنْکُمْ مِنْ دِیارِهِمْ تَظاهَرُونَ عَلَیْهِمْ بِالْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ وَ إِنْ یَأْتُوکُمْ أُسارى تُفادُوهُمْ وَ هُوَ مُحَرَّمٌ عَلَیْکُمْ إِخْراجُهُمْ أَ فَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْکِتابِ وَ تَکْفُرُونَ بِبَعْضٍ فَما جَزاءُ مَنْ یَفْعَلُ ذلِکَ مِنْکُمْ إِلاَّ خِزْیٌ فِی الْحَیاهِ الدُّنْیا وَ یَوْمَ الْقِیامَهِ یُرَدُّونَ إِلى أَشَدِّ الْعَذابِ وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ (۸۵)
ترجمه:
سپس (با این عهد و اقرار)، باز شما آن کسانى هستید که (مانند اسلاف خود) خودتان را مىکشید و گروهى (از افراد ضعیف) را از دیارشان بیرون مى کنید و در بدکردارى و ستم بر ضعیفان، پشتیبان یکدیگر هستید و هرگاه اسیرانى بگیرید، براى آزادى آنها فدیه مى طلبید. در حالى که اخراج آنان حرام است، چه رسد به کشتن و فدیه که آن محقّقا بر شما حرام است. آیا به بعضى از احکام کتاب (تورات) ایمان مى آورید و به برخى دیگر کافر مىشوید؟ پس جزاى چنین مردم بدکردارى چیست؟
تفسیر:
«ثُمَّ أَنْتُمْ هؤُلاءِ»: سپس، شما اى کسانى که احمق هستید؟ بنا بر اینکه «هؤلاء» منادى باشد، در این صورت، دلالت آن بر اظهار حماقت و سفاهت که مقصود از آیه است، بهتر و واضحتر است. و یا (هؤلاء) منصوب باشد، بنا بر اختصاص. و یا (هؤلاء) منصوب (مفعول) به فعل محذوف «اعنى» باشد. ممکن است «هؤلاء» تأکید «انتم» یا خبر آن باشد.
«تَقْتُلُونَ أَنْفُسَکُمْ وَ تُخْرِجُونَ فَرِیقاً مِنْکُمْ مِنْ دِیارِهِمْ»: شما به علت خشم و غضب بر همکیشان خود، خودهایتان را مىکشید و عده اى را هم از سرزمینهایتان بیرون مىکنید.
«تَظاهَرُونَ عَلَیْهِمْ»: و در کشتن این کشته ها و اخراج آنها، یکدیگر را پشتیبانى و یارى مىکنید.
«بِالْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ»: و به گناه و دشمنى روى مىآورید، در حالى که شما مأمور به آنید که به نیکوکارى و پرهیزگارى با هم پشتیبان و همراه باشید و از همراهى و همیارى در گناه و دشمنى، نهى شدهاید.
«وَ إِنْ یَأْتُوکُمْ أُسارى»: و اگر این کشتهها و اخراجشدهها و یا اسیران به نزد شما بیایند.
اسارى، جمع «اسرى» است که آن جمع اسیر است و این جمع الجمع است. گفته شده است که اسارى، از همان اول جمع اسیر است.
«تُفادُوهُمْ»: براى آزادى آنها فدیه مىطلبید. منظور این است که کشتن و اخراج آنها ناشى از غیرت دینى و اجراى فرمان الهى نبوده، بلکه ناشى از هواهاى نفسانى و غرضهاى فاسد شماست.
زیرا، اگر این قتل و اخراج به خاطر اجراى فرمان الهى بود، باید شما به آن راضى بودید (خواه از شما باشد یا از غیر شما). در حالى که اگر این کار، از غیر سر زند و شما را اسیر کنند، نسبت به آنان تعصّب مىورزید و با مالهاى خودتان فدیه مىپردازید.
«وَ هُوَ مُحَرَّمٌ عَلَیْکُمْ إِخْراجُهُمْ»: و اخراج آنان بر شما حرام است.
هو، ضمیر شأن یا مبتدایى است که به «اخراجهم» که در ضمن «تخرجون» یاد شده است، باز مىگردد. و «اخراجهم» مذکور بدل از «اخراجهم» ضمنى است.
مىتوان گفت «هو» مبتداى مبهم است که به وسیله «اخراجهم» تفسیر شده است.
«أَ فَتُؤْمِنُونَ»: آیا اذعان و اعتراف مىکنید؟
«بِبَعْضِ الْکِتابِ»: به بعضى از نوشتههایى که براى شما نوشته شده است یا به بعضى از قسمتهاى تورات، یا به بعضى از آیات قرآن.
بنابراین که، این سخن خطاب به منافقین امت باشد، مقصود از بعضى وجوب تبادل فدیه است.
«وَ تَکْفُرُونَ بِبَعْضٍ»: و بعضى از آن را کافر مىشوید، و آن حرمت کشتن و اخراج است. یعنى، شما به کتاب خدا توجّهى ندارید، بلکه از هوا و هوس خویش پیروى مىکنید. به آنچه موافق عقیده شما باشد، روى مىآورید و آنچه را که مخالف میل شما باشد، ترک مىکنید.
«فَما جَزاءُ مَنْ یَفْعَلُ ذلِکَ مِنْکُمْ»: پس جزاى شمایى که این کارها را مىکنید (اى گروه یهود یا اى امت محمد صلّى اللّه علیه و آله)، چیست؟
إِلَّا خِزْیٌ فِی الْحَیاهِ الدُّنْیا وَ یَوْمَ الْقِیامَهِ یُرَدُّونَ إِلى أَشَدِّ الْعَذابِ وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ»: جز خوارى در زندگى دنیا و شدیدترین عذاب در روز قیامت، و خدا از آنچه مىکنید غافل نیست.
لفظ «یردّون» به صورت خطاب به اعتبار لفظ «منکم» و به صورت غایب به اعتبار لفظ «و من یفعل» خوانده شده و به منزله جزاى آن است.
[سوره البقره (۲): آیه ۸۶]
أُولئِکَ الَّذِینَ اشْتَرَوُا الْحَیاهَ الدُّنْیا بِالْآخِرَهِ فَلا یُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذابُ وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ (۸۶)
ترجمه:
آنها کسانى هستند که زندگى دنیا را خریده، آخرت را فروختهاند، پس در عذاب آنها تخفیفى داده نمىشود و مورد یارى واقع نمىشوند (کسى به آنها یارى نمىکند).
تفسیر:
«أُولئِکَ الَّذِینَ اشْتَرَوُا الْحَیاهَ الدُّنْیا بِالْآخِرَهِ»: این بدکاران، گویا که آخرت مملوک آنها بوده است. از این رو، آن را فروخته و به جایش زندگى دنیوى را برگزیده اند که عاریه است و آخرت را که بر ایشان همیشگى است، رها کرده دنیاى خویش را آبادان نمودهاند. در حالى که عاقل، ملک همیشگى خویش را به دنیاى عاریه نمى فروشد.
«فَلا یُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذابُ»: و عذاب از آنها کاسته نمىشود. زیرا، براى آنان جایگاه و وطنى که سراى آرامش باشد و در آن به استراحت پردازند وجود ندارد (زیرا آخرت را که دار القرار و سراى آرامش است، به زندگى بىثبات دنیا فروختهاند).
«وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ»: یعنى عذاب آنها به خودى خود تخفیف داده نمىشود، و موکّلان آنها نیز نمى توانند عذاب را تخفیف دهند، و هیچ یارى کنندهاى به آنان یارى نخواهد کرد که بر موکّلان عذاب چیره شده، عذاب را از آنان دفع کند.
به پیغمبر خدا صلّى اللّه علیه و آله نسبت داده شده است، که فرمودند:
وقتى این آیه درباره یهود، یعنى کسانى که عهد خدا را شکسته، فرستادگان الهى را تکذیب کرده و اولیاى خدا را کشته بودند، نازل شد، پیغمبر خدا به آنان فرمود: آیا به شما خبر بدهم که چه کسانى از امّت من شبیه یهودیانند؟
گفتند: بلى یا رسول اللّه.
گفت: عده اى از امّت من، خود را از اهل ملّت من حساب مىکنند، ولى بهترین ذرّیهام را مىکشند و پاکترین شجره و ریشهام را از بین مىبرند و دین و سنّت مرا تبدیل مىکنند و فرزندانم حسن (ع) و حسین (ع) را مىکشند، چنانکه اسلاف یهود، زکریّا و یحیى را کشتند.
آگاه باشید که خدا آنان را لعنت مىکند و پیش از روز قیامت، از بقایاى ذرّیه من، هادى و مهدى، از فرزندان حسین (ع) مظلوم را مىفرستد که آنان را با شمشیر اولیاى خدا، به آتش دوزخ فرواندازند[۲۰].
[سوره البقره (۲): آیه ۸۷]
وَ لَقَدْ آتَیْنا مُوسَى الْکِتابَ وَ قَفَّیْنا مِنْ بَعْدِهِ بِالرُّسُلِ وَ آتَیْنا عِیسَى ابْنَ مَرْیَمَ الْبَیِّناتِ وَ أَیَّدْناهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ أَ فَکُلَّما جاءَکُمْ رَسُولٌ بِما لا تَهْوى أَنْفُسُکُمُ اسْتَکْبَرْتُمْ فَفَرِیقاً کَذَّبْتُمْ وَ فَرِیقاً تَقْتُلُونَ (۸۷)
ترجمه:
و محقّقا، ما به موسى کتاب دادیم و در پى او پیامبرانى فرستادیم و به عیسى بن مریم دلایلى روشن (معجزات) دادیم و او را با روح القدس تأیید کردیم.
آیا این درست است، که هر وقت رسولى به سوى شما آید و کتابى آورد که نفس شما آن را نمىخواست (باب میل شما نبود)، استکبار ورزید؟ پس، شما گروهى از پیامبران و اوصیاى آنان را تکذیب نموده و گروهى (از پیامبران و اوصیاى آنها) را کشتید.
تفسیر:
«وَ لَقَدْ آتَیْنا مُوسَى الْکِتابَ»: پس دیگر تعجّبى ندارد که به محمد صلّى اللّه علیه و آله کتاب داده شده است، وقتى که به موسى هم داده شده است.
منظور از کتاب نبوّت یا رسالت است و تورات صورت آن است.
«وَ قَفَّیْنا مِنْ بَعْدِهِ بِالرُّسُلِ»: پس از حضرت موسى، پیامبرى از پى پیامبرى فرستادیم.
«وَ آتَیْنا عِیسَى ابْنَ مَرْیَمَ الْبَیِّناتِ»: و به عیسى ابن مریم، دلایل روشن (معجزات) دادیم، یعنى پس از حضرت موسى و دیگر پیامبران، حضرت عیسى را فرستادیم و نشانههاى روشن و معجزات واضح، مانند زنده کردن مردگان، بهبود بخشیدن کور مادرزاد، دمیدن در گل و زنده کردن پرنده از آن و خبرهاى غیبى دادن. یا مقصود، احکام واضح محکم یا احکام قالبى یا احکام نبوّت است. چون «بیّنه» گاهى به معجزه و گاهى بر محکم، که مقابل متشابه است، و گاهى بر احکام قالبى که مقابل احکام قلبى است، اطلاق مىشود.
«بینه»، به رسالت و احکام آن و نبوّت و احکام آن، که در مقابل ولایت و آثار آن است نیز، گفته مىشود.
همچنین، «بیّنه» مقابل «زیر» یا نوشته ها، بر حروف اسم هر حرف اطلاق مىشود، مثلا، بیّنه عین.
«بیّنه» در حرف (عین) عبارت است از عین و یاء و نون و نوشته آن که از عین تلفظ مىشود و نیز بر حروف وسط و آخر اطلاق مىشود، مانند یا و نون در عین.
«وَ أَیَّدْناهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ»: روح، هم به روح حیوانى که از قلب برانگیخته مىشود و هم به روح نفسانى که از دماغ به اعصاب نشأت مىگیرد، گفته مىشود و نیز بر قوّه محرّکه حیوانى و بر قوّه شهوانى و غضبى و بر لطیفه ایمانى و بر روح مجرّد از مادّه و از وابستگى به آن و بر روح مجرّد از اندازه گیرى و تقدّر که به آن روح القدس مىگویند، اطلاق مىشود.
درباره روح القدس در اخبار آمده است که آن از جبرئیل و میکائیل هم بزرگتر است. او با هیچ یک از انبیاء، جز با محمد صلّى اللّه علیه و آله و ائمه هدى (ع) نبود[۲۱].
فهلویون (پیروان حکمت اشراق ایرانى) از اهل فارس، آن را ربّ النوع انسانى نامیده اند و گفتهاند:
او از همه فرشتگان بزرگتر است و همه فرمانبردار وى هستند.
روح بر همه مجرّدات هم اطلاق مىشود.
در خبر است از حضرت صادق (ع) که فرمود: اى مفضل، خداى تبارک و تعالى در پیامبر پنج روح قرار داده است:
۱) روح زندگانى که در آن جنبدگى و مقام و مراتب است.
۲) روح قوّه و توانایى، که در آن جنبش و کوشش است.
۳) روح شهوت، که خوردن و نوشیدن و آمیزش با زنان از راه حلال برخاسته از آن است.
۴) روح ایمان که در آن امنیّت و عدالت موجود است.
۵) روح القدس که نه مى خوابد و نه غفلت مىورزد و نه به سرگرمى و سرگردانى مى پردازد.
«أَ فَکُلَّما جاءَکُمْ»: چرا بعد از آنکه پیامبران یکى پس از دیگرى آمدند، نسبت به آنها تکبّر ورزیدید و گروهى را تکذیب کردید و برخى را کشتید؟ آیا از اعمال زشت گذشتهتان خوددارى نمىکنید؟
«رَسُولٌ بِما لا تَهْوى أَنْفُسُکُمُ»: پس هر وقت پیامبرى آمد که از خواستههایتان پیروى نکرد و به شما امر کرد که اطاعت حق کنید و از شهوات بپرهیزید.
«اسْتَکْبَرْتُمْ»: سرکشى آغاز کردید. و از پیروى و فرمانبردارى رسول خدا چون گذشته سرباز زدید.
«فَفَرِیقاً کَذَّبْتُمْ»: و عدهاى از شما او را تکذیب کردید (به معنى تکذیب مىکنید).
علّت اینکه لفظ ماضى آمده است و به جاى تکذبون «تکذیب مىکنید»، کذبتم «تکذیب کردید» یاد شده است، براى آن است که بر تحقّق آن دلالت کند، که گویا واقع شده است، ولى به معنى آینده است.
«وَ فَرِیقاً تَقْتُلُونَ»: و عدّهاى را مىکشید.
در اینجا، «تقتلون» به لفظ مضارع آمده است چون در اینجا اصل مضارع است و ماضى برخلاف اصل است. از سوى دیگر، به خاطر مراعات رءوس آیهها (کاربرد فاصله ها[۲۲]) است.
مقصود، توبیخ آنها از آن اخلاق ذاتى ناپسند و سرزنش کردن آنها بر گذشته و جلوگیرى کردن آنها در آینده است.
از حضرت باقر (ع) نقل است که فرمود: خدا براى امّت محمد صلّى اللّه علیه و آله مثل زد و گفت:
اگر حضرت محمد صلّى اللّه علیه و آله به سوى شما بیاید و بر خلاف خواستههاى نفسانى شما ولایت و دوستى على (ع) را از شما بخواهد، تکبّر ورزیده عدّهاى آل محمّد صلّى اللّه علیه و آله را تکذیب مىکنید و عدّهاى را مىکشید. سپس، آن حضرت فرمود: این تفسیر، باطن این آیه است[۲۳].
[سوره البقره (۲): آیه ۸۸]
وَ قالُوا قُلُوبُنا غُلْفٌ بَلْ لَعَنَهُمُ اللَّهُ بِکُفْرِهِمْ فَقَلِیلاً ما یُؤْمِنُونَ (۸۸)
ترجمه:
و گفتند، دلهاى ما در غلاف است، آرى (بلکه) خدا آنان را به واسطه کفرشان لعنت کرده است. در نتیجه، آنان که ایمان مىآورند، اندکاند.
تفسیر:
«وَ قالُوا»: از اینکه «قالوا» به صیغه غایب ماضى آورده شده است، التفات از خطاب به غیبت است، تا آنان را از ساحت خطاب دور کند، و عطف به اعتبار معنى است. گویا طبق خبرى که سابقا بیان شد، گفته شده:
آنان نسبت به محمد صلّى اللّه علیه و آله استکبار ورزیده او را تکذیب کردند و در مقام مسخره کردن و برترى فروختن، گفتند:
«قُلُوبُنا غُلْفٌ»: دلهاى ما قفل شده است. غلف، جمع أغلف است.
معنى عبارت این است که دلهاى ما درباره آنچه ما را به آن مىخوانید، در غلاف و حجاب است و چنان در پوشیدگى است که گفتار و پند تو به آن نمىرسد.
یا جمع غلاف است، و اصل آن «غلف» (به دو ضمّه) است.
چنانکه همین طور قرائت شده است و آن را مخفّف کرده لامش را ساکن نمودهاند و «غلف» خواندهاند.
معنى آن، این است که دلهاى ما، ظروفى براى علوم است و ما را به آنچه آورده اى نیازى نیست. یا در علوم ما خبرى و اثرى درباره تو نیست.
در تفسیر امام (ع)، پس از ذکر قرائت «غلف» (به ضمّتین) آمده است که: چون «غلف» خوانده شود، چنان است که مىگویند دلهاى ما پوشیده در پوششى است که سخن تو را نفهمیده، حدیث تو را در نمىیابیم.
چنانکه خداى تعالى فرموده است: «قالُوا قُلُوبُنا فِی أَکِنَّهٍ مِمَّا تَدْعُونا إِلَیْهِ وَ فِی آذانِنا وَقْرٌ» گفتند: دلهاى ما در پوششى است که به آنچه ما را به آن مىخوانى، در گوشهاى ما سنگینى و کرى است و بین ما و شما پردهاى است.
هر دو قرائت درست است، چون آنها هر دو معنى را گفتند و خدا این گفته آنان را رد کرده و فرمود، مسئله چنانکه مىگویند، نیست[۲۴].
«بَلْ لَعَنَهُمُ اللَّهُ بِکُفْرِهِمْ»: بلکه خدا به ناسپاسى آنان بر محمد صلّى اللّه علیه و آله نفرینشان کرد، از این رو، آنان تحت تأثیر قرار نگرفته آنچه درباره تصدیق محمد صلّى اللّه علیه و آله است، درک نمىکنند.
«فَقَلِیلًا ما یُؤْمِنُونَ»: پس آنها که ایمان آوردند، کم هستند.
لفظ «ما» زاید بوده یا صفت براى «قلیل» است تا قلّت و کمى را تأکید نماید.
کلمه «قلیلا» صفت مصدر محذوف است و «ایمانا قلیلا» بوده است، یعنى داراى ایمان کمى هستند.
[سوره البقره (۲): آیه ۸۹]
وَ لَمَّا جاءَهُمْ کِتابٌ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مُصَدِّقٌ لِما مَعَهُمْ وَ کانُوا مِنْ قَبْلُ یَسْتَفْتِحُونَ عَلَى الَّذِینَ کَفَرُوا فَلَمَّا جاءَهُمْ ما عَرَفُوا کَفَرُوا بِهِ فَلَعْنَهُ اللَّهِ عَلَى الْکافِرِینَ (۸۹)
ترجمه:
و چون از پیشگاه خداوند کتابى به سوى آنان آمد، که تصدیقکننده آنچه را در بر (به خود) دارند، است. حال آنکه پیش از آن، بر کافران، به وسیله آن پیروزى مىجستند. پس همین که به سوى آنان آمد، آنچه را که (با توجه به نشانیهاى تورات) شناخته بودند، به آن کافر شدند. پس لعنت خدا بر کافران باد.
تفسیر:
«وَ لَمَّا جاءَهُمْ»: به «قالُوا قُلُوبُنا غُلْفٌ» عطف شده است. «ضمیر هم» به یهود برمىگردد.
«کِتابٌ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مُصَدِّقٌ لِما مَعَهُمْ»: قرآن از سوى خداست که آنچه را در کتاب تورات، درباره محمد صلّى اللّه علیه و آله و على (ع) و خاندانشان و محل بعثت و هجرت آنان آمده است، تصدیق مىکند.
«وَ کانُوا مِنْ قَبْلُ»: و آن یهودیان قبل از ظهور حضرت محمد صلّى اللّه علیه و آله به پیامبرى.
«یَسْتَفْتِحُونَ عَلَى الَّذِینَ کَفَرُوا»: با توسّل به محمّد صلّى اللّه علیه و آله و على (ع) و خاندانشان، طلب پیروزى مىکردند تا بر کسانى که به محمّد صلّى اللّه علیه و آله یا نبوّت انبیا یا نبوّت موسى (ع) و دین او کافر شدند، پیروز شوند و آنان با توسّل به محمد صلّى اللّه علیه و آله و على (ع) و خاندانشان (ع)، مىخواستند بر دشمنانشان پیروز شوند.
داستانهاى درخواست فتح، در تفسیرهاى مفصّل و طولانى، مانند صافى و غیره، نوشته شده است.
«فَلَمَّا جاءَهُمْ ما عَرَفُوا»: پس چون کسى را که مىشناختند، براى هدایت آنان آمد، به او کافر شدند.
«فلما جاءهم»، تأکید «لمّا جاءهم» اول است.
زیادى «فاء» در تأکید مبالغه و تأکید در تأکید است.
منظور از «بما عرفوا»، یا قرآن یا محمد صلّى اللّه علیه و آله و على (ع) و صفات آنهاست.
اگر منظور از «ما عرفوا»، محمد صلّى اللّه علیه و آله و على (ع) باشد، و از «لمّا جاءهم» اوّل خود کتاب باشد، مؤکّد و مؤکّد با هم مخالفت پیدا مىکنند، ولى این مخالفت منافى تأکید نیست. چون آمدن کتاب تصدیقکننده، به منزله آمدن صاحب کتاب است.
و قول خداى تعالى «کفروا به»: به آن کافر شدند. جواب «لمّاى» اوّل است یا اینکه جواب «لمّاى» اوّل به قرینه جواب «لمّاى» دوم حذف شده است. یعنى هرگاه کتابى که تصدیقکننده آنان است، بر ایشان مىآید، تکذیب مىکنند و هرگاه آنچه از صفات محمد صلّى اللّه علیه و آله و على (ع) و خاندان و اصحاب آنان یاد شود که خود مىشناسند و مىدانند، به آن کفر مىورزند.
یا اینکه «لمّاى» دوم یا جواب آن، جواب «لمّاى» اوّل باشد. این حالت وقتى است که در جواب «لمّا» آمدن «فاء» جائز باشد، که بصریّون آن را منع کرده و کوفیّون جائز دانستهاند[۲۵].
«فَلَعْنَهُ اللَّهِ عَلَى الْکافِرِینَ»: پس لعنت خدا بر کافران باد.
سرزنش آنهاست که چرا به آنچه که فهمیدند حق است کافر شدند.
و اینکه به جاى ضمیر، اسم ظاهر آورده است، براى آن است که صفت زشت آنان را با طولانى کردن عبارت و صراحت بیان که مقتضى مقام است بیان کند، و علّت حکم را برساند.
به على (ع) نسبت داده شده است که آن حضرت پس از آنکه یارى جستن یهود و طلب پیروزى بر دشمن را از طریق توسّل به محمد و آل او بیان کرد، فرمود: پس وقتى که محمد صلّى اللّه علیه و آله ظاهر شد، چون از عرب بود، به او حسادت ورزیدند و وى را تکذیب کردند.
سپس، رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله فرمود: این یارى خدا به یهود که بر مشرکان پیروز شدند، به آن جهت بود که آنها محمد صلّى اللّه علیه و آله و آل او را یاد مىکردند.
پس اى امت محمد صلّى اللّه علیه و آله! محمد و آل او را در ناراحتیها و سختیهایى که بر شما وارد مىشود، یاد کنید، تا اینکه خدا با یارى فرشتگان، شیطانهایتان را که قصد شما را دارند، نابود کند. چه با هر یک از شما، فرشته اى است که یکى در قسمت راست شماست که نیکوییها را مىنویسد و فرشته اى در چپ شماست که بدیهایتان را مىنویسد و از سوى ابلیس هم، دو شیطان با شماست که شما را فریب مىدهند.
چون وسوسه در دل ایجاد شود، خداى تعالى را یاد کرده، بگویید:
«لا حول و لا قوه الا بالله العلى العظیم» و صلّى اللّه على محمد و آل محمد این دو شیطان پنهان گشته، مخفى مىشوند[۲۶].
______________________________
[سوره البقره (۲): آیه ۹۰]
[۱] تفسیر عیاشى، ج ۱، ص ۱۲۸.
[۲] تفسیر صافى، ج ۱، ص ۱۳۰- ۱۲۹.
[۳] تفسیر صافى، ج ۱، ص ۱۲۹.
[۴] تفسیر صافى، ج ۱، ص ۱۳۱.
[۵] سوره بقره، آیه ۳۸.
[۶] سوره بقره، آیه ۳۹.
[۷] سوره عنکبوت، آیه ۷.
[۸] سوره نساء، آیه ۲۶.
[۹] سوره انعام، آیه ۱۵۱.
[۱۰] سوره اسراء، آیه ۲۳.
[۱۱] سوره احزاب، آیه ۶.
[۱۲] تفسیر صافى، ج ۱، ص ۱۳۵.
[۱۳] همان.
[۱۴] همان.
[۱۵] یتم، مانند ضرب و علم و یتم به ضمّه و گاهى با فتحه یا و حرکت وسط بسیار آمده است، ولى با سکون کم آمده است( متن).
[۱۶] تفسیر صافى، ج ۱، ص ۱۳۵.
[۱۷] عموم و خصوص من وجه، وقتى است که مفهوم دو کلى چنان باشد که در یک مورد اجتماع و در دو مورد افتراق داشته باشد.
[۱۸] تفسیر صافى، ج ۱، ص ۱۳۶.
[۱۹] تفسیر صافى، ج ۱، ص ۱۳۷.
[۲۰] تفسیر صافى، ج ۱، ص ۱۳۸.
[۲۱] ممکن است منظور این باشد که روح القدس با حضرت محمد رابطه معیّت داشته و با عیسى( ع) تنها جنبه تأییدى.
[۲۲] کاربرد سجع را در قرآن مجید فاصله گویند.
[۲۳] تفسیر صافى، ج ۱، ص ۱۴۲.
[۲۴] تفسیر صافى، ج ۱، ص ۱۴۲.
[۲۵] بصریون: منسوب به بصره، منظور قاریان قرآنى است که از بصره بودند.
کوفیّون: منسوب به کوفه، منظور آن قاریان قرآنى که از کوفه بودند.
[۲۶] تفسیر صافى، ج ۱، ص ۱۴۶.
ترجمه تفسیر بیان السعاده فى مقامات العباده، ج۲