کشف الأسرار و عده الأبرار رشید الدین میبدى سوره القیمه
۷۵- سوره القیمه- مکیه
النوبه الاولى
(۷۵/ ۴۰- ۱)
قوله تعالى: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ بنام خداوند فراخ بخشایش مهربان
لا أُقْسِمُ بِیَوْمِ الْقِیامَهِ (۱) سوگند میخورم بروز رستاخیز.
وَ لا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَهِ (۲) و سوگند میخورم بتن نکوهنده [خود را بر گناه کارى].
أَ یَحْسَبُ الْإِنْسانُ مىپندارد این مردم أَلَّنْ نَجْمَعَ عِظامَهُ (۳) که ما فراهم نیاریم اندامان و استخوانهاى او [پس آنکه ریزید و نیست گشت]؟
بَلى قادِرِینَ آرى کنیم و آن را توانایانیم عَلى أَنْ نُسَوِّیَ بَنانَهُ (۴) بر آنکه راست کنیم اندامان او تا بندهاى انگشتان او هم چنان که بود.
بَلْ یُرِیدُ الْإِنْسانُ لِیَفْجُرَ أَمامَهُ (۵) آرى میخواهد این مردم که دروغ شمرد هر چه فرا پیش اوست [از انگیختن و رستاخیز].
یَسْئَلُ أَیَّانَ یَوْمُ الْقِیامَهِ (۶) مىپرسد که روز رستاخیز کى؟
فَإِذا بَرِقَ الْبَصَرُ (۷) آن گاه که چشم در چشم خانه روشن بتاود [در جان کندن].
وَ خَسَفَ الْقَمَرُ (۸) و در چشم او ماه تاریک گردد.
وَ جُمِعَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ (۹) و روز و شب باو یکسان.
یَقُولُ الْإِنْسانُ یَوْمَئِذٍ مردم میگوید آن روز أَیْنَ الْمَفَرُّ (۱۰) کجا گریزم؟
کَلَّا نگریزد و نتواند لا وَزَرَ (۱۱) پناه جاى نیست او را.
إِلى رَبِّکَ یَوْمَئِذٍ الْمُسْتَقَرُّ (۱۲) با خداوند تو است آن روز شدن و آرامیدن و باز گشتن.
یُنَبَّؤُا الْإِنْسانُ یَوْمَئِذٍ آگاه کنند آن روز [و پاداش دهند] مردم رابِما قَدَّمَ وَ أَخَّرَ (۱۳) بهر چه از پیش فرستاد از کرد و کار، یا از پس خویش گذاشت از نهاد بد یا نیک.
بَلِ الْإِنْسانُ عَلى نَفْسِهِ بَصِیرَهٌ (۱۴) این آدمى خود را نیک شناسد و در خود نیک داند.
وَ لَوْ أَلْقى مَعاذِیرَهُ (۱۵) و هر چند که خود را مىحجّت و عذر آرد و مىسازد.
لا تُحَرِّکْ بِهِ لِسانَکَ لِتَعْجَلَ بِهِ (۱۶) زبان خود مجنبان شتابیدن را به قرآن.
إِنَّ عَلَیْنا جَمْعَهُ وَ قُرْآنَهُ (۱۷) بر ما که قرآن بر تو خوانیم و در یاد تو داریم.
فَإِذا قَرَأْناهُ چون ما بر تو خواندیم فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ (۱۸) آن گه تو از پس وا[۱] میخوان.
ثُمَّ إِنَّ عَلَیْنا بَیانَهُ (۱۹) و آن گاه بر ما که احکام آن پیغام خویش ترا پیدا کنیم.
کَلَّا بَلْ تُحِبُّونَ الْعاجِلَهَ (۲۰) آرى شما مىدوست دارید این جهان نزدیک فرادست و شتابنده بخلق.
وَ تَذَرُونَ الْآخِرَهَ (۲۱) و جهان پسین مى گذارید.
وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ ناضِرَهٌ (۲۲) رویهاست آن روز از شادى تازه.
إِلى رَبِّها ناظِرَهٌ (۲۳) بخداوند خویش نگران.
وَ وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ باسِرَهٌ (۲۴) و رویهاست آن روز از اندوه گرفته و فراهم کشیده.
تَظُنُّ أَنْ یُفْعَلَ بِها فاقِرَهٌ (۲۵) که درست میداند که هر چه بتر بود باو ببود.
کَلَّا إِذا بَلَغَتِ التَّراقِیَ (۲۶) براستى آن وقت که جان بچنبر گردن رسد
وَ قِیلَ مَنْ راقٍ (۲۷) و مىگویند کدام پزشک است که افسون کند؟
وَ ظَنَّ أَنَّهُ الْفِراقُ (۲۸) و بدانست مردم که از دنیا مىجدا شود.
وَ الْتَفَّتِ السَّاقُ بِالسَّاقِ (۲۹) و پاى او در کفن مىپیچیدند و گور را بساختند.
إِلى رَبِّکَ یَوْمَئِذٍ الْمَساقُ او را بسوى خداوند تو راندند و با او بردند.
فَلا صَدَّقَ وَ لا صَلَّى (۳۱) صدقه و زکاه نداد و نماز نکرد.
وَ لکِنْ کَذَّبَ وَ تَوَلَّى (۳۲) لکن دروغ زن گرفت و از پذیرفتن برگشت.
ثُمَّ ذَهَبَ إِلى أَهْلِهِ یَتَمَطَّى (۳۳) آن گه با کسان خویش شد خرامان.
أَوْلى لَکَ فَأَوْلى (۳۴) در رسید آنچه از آن میترسیدى گریز.
ثُمَّ أَوْلى لَکَ فَأَوْلى (۳۵) باز در رسید آنچه از آن مىترسیدى گریز.
أَ یَحْسَبُ الْإِنْسانُ مىپندارد مردم أَنْ یُتْرَکَ سُدىً (۳۶) که او را فرو گذارند ناانگیخت و ناپرسید؟
أَ لَمْ یَکُ نُطْفَهً مِنْ مَنِیٍّ یُمْنى (۳۷) نه نطفهاى بود نخست که بیفکندند[۲].
ثُمَّ کانَ عَلَقَهً آن گه پس از آن خونى بسته فَخَلَقَ فَسَوَّى (۳۸) خداوند تو آن را بیافرید و صورت و اندام راست کرد.
فَجَعَلَ مِنْهُ الزَّوْجَیْنِ الذَّکَرَ وَ الْأُنْثى (۳۹) و از آن دو همتا آفرید نر و ماده.
أَ لَیْسَ ذلِکَ بِقادِرٍ عَلى أَنْ یُحْیِیَ الْمَوْتى (۴۰) او که آن را کرد نه توانا است و قادر بر آنکه مردگان را زنده کند.
النوبه الثانیه
این سوره بعدد کوفیان چهل آیت است، صد و نود و نه کلمت، ششصد و پنجاه و دو حرف؛ جمله به مکه فرو آمد باتّفاق مفسّران. و درین سوره یک آیت منسوخ است:
لا تُحَرِّکْ بِهِ لِسانَکَ لِتَعْجَلَ بِهِ نسخ ذلک بقوله: «سَنُقْرِئُکَ فَلا تَنْسى»
و عن ابى بن کعب قال: قال رسول اللَّه (ص): «من قرأ سوره القیامه شهدت انا و جبرئیل له یوم القیامه انّه کان مؤمنا بیوم القیامه و جاء و وجهه مسفر على وجوه الخلائق یوم القیامه».
لا أُقْسِمُ لا خلاف بین النّاس انّ معناه: اقسم، و اختلفوا فی تفسیر لا فقیل:هى تأکید للقسم کقول العرب: لا و اللَّه لأفعلنّ کذا. لا و اللَّه ما فعلت کذا.
و قیل:انّها صله کقوله تعالى: لِئَلَّا یَعْلَمَ أَهْلُ الْکِتابِ اى- لان یعلم اهل الکتاب؛
و قیل:هى ردّ على منکرى البعث، فانّها و ان کانت رأس السّوره فالقرآن متّصل بعضه ببعض کلّه کالسّوره الواحده و المعنى: لیس الأمر کما قلتم: اقسم بیوم القیامه أنّکم تبعثون. قرأ الحسن و الاعرج و ابن کثیر فی روایه القوّاس عنه لا أُقْسِمُ بِیَوْمِ الْقِیامَهِ بلا الف قبل الهمزه.
وَ لا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَهِ على معنى انّه اقسم بیوم القیامه و لم یقسم بالنّفس اللّوّامه. و الصّحیح انّه اقسم بهما جمیعا و لا صله فیهما، قال الشّاعر:
| تذکّرت لیلى فاعترتنى صبابه | و کاد ضمیر القلب لا یتقطّع |
اى- یتقطّع. قال المغیره بن شعبه: یقولون القیامه القیامه و انّما قیامه احدهم موته. و شهد علقمه جنازه فلمّا دفن قال: اما هذا فقد قامت قیامته و النفس اللوامه هى الّتى تلوم نفسها على ما جنت و تأتى یوم القیامه کلّ نفس برّه او فاجره تلوم نفسها البرّه على ما قصّرت و لم تستکثر کقوله تعالى: یا لَیْتَنِی قَدَّمْتُ لِحَیاتِی و الفاجره على ما جنت کقوله: «یا حَسْرَتى عَلى ما فَرَّطْتُ فِی جَنْبِ اللَّهِ».
قال سعید ابن جبیر و عکرمه تلوم على الخیر و الشّرّ و لا تصبر على السّراء و الضّرّاء و قال الحسن:هى النّفس المؤمنه. قال: انّ المؤمن و اللَّه ما تراه الّا یلوم نفسه ما اردت بکلامى ما اردت بأکلتى ما اردت بحدیث نفسى و انّ الفاجر یمضى قدما لا یحاسب نفسه و لا یعاتبها.
و قال مقاتل: هى النّفس الکافره انّ الکافر یلوم نفسه فی الآخره على ما فرّط فی امر اللَّه فی الدّنیا.
قوله: أَ یَحْسَبُ الْإِنْسانُ أَلَّنْ نَجْمَعَ عِظامَهُ أ یظنّ الکافر ان لن نجمع عظامه عند البعث بعد ما صار رمیما. أ یظنّ ان لا نقدر على ذلک. نزلت فی عدى بن ربیعه حلیف بنى زهره ختن الاخنس بن شریق الثّقفى. و کان رسول اللَّه (ص) یقول: «اللّهم اکفنى جارىّ السّوء»
یعنى عدیّا و الاخنس و ذلک انّ عدى بن ربیعه اتى النّبی (ص) فقال: یا محمد حدّثنى عن یوم القیامه متى یکون و کیف امره و حاله؟- فاخبره النّبی (ص) فقال: لو عاینت ذلک الیوم لم اصدّقک یا محمد و لم اومن بک او یجمع اللَّه العظام
فانزل اللَّه تعالى:أَ یَحْسَبُ الْإِنْسانُ یعنى الکافر أَلَّنْ نَجْمَعَ عِظامَهُ بعد تفرّقها و بلاها فنحییه و نبعثه بعد الموت. ذکر العظام و اراد نفسه کلّها، لانّ العظام قالب النّفس لا یستوى الخلق الّا باستوائها. و قیل: هو خارج على قول المنکر او یجمع اللَّه العظام کقوله: «قالَ مَنْ یُحْیِ الْعِظامَ وَ هِیَ رَمِیمٌ:
بَلى قادِرِینَ اى- نقدر استقبال صرف الى الحال و المعنى: بلى نقدر على جمع عظامه و على ما هو اعظم من ذلک و هو أَنْ نُسَوِّیَ بَنانَهُ فنجعل اصابع یدیه و رجلیه شیئا واحدا کخفّ البعیر او کحافر الحمار فلا یمکنه ان یعمل بها شیئا و لکنّا فرقنا اصابعه حتّى یأخذ بها ما شاء و یقبض اذا شاء و یبسط اذا شاء فحسّنّا خلقه. هذا قول عامه المفسّرین و قال الزجاج و ابن قتیبه: معناه ظنّ الکافر انّا لا نقدر على جمع عظامه بلى نقدر ان نعبد السّلامیات على صغرها فنؤلّف بینها حتّى نسوّى البنان فمن قدر على جمع صغار العظام فهو على جمع کبارها اقدر.
بَلْ یُرِیدُ الْإِنْسانُ لِیَفْجُرَ أَمامَهُ یقول تعالى ذکره: ما یجهل ابن آدم ان ربه قادر على جمع عظامه بعد الموت و لکنه یرید ان یفجر امامهاى- یمضى قدما قدما فی معاصى اللَّه راکبا رأسه لا ینزع عنها و لا یتوب. این مردم نه از آنست که نمىداند که اللَّه قادرست که مرده زنده کند، لکن میخواهد که بباطل و معصیت سر درنهد، همیشه در ناپسند مىرود روى نهاده چنان که میآید و هر چه آید و هر جاى که رسد بى هیچ واگشتن. و قیل: یُرِیدُ الْإِنْسانُ لِیَفْجُرَ أَمامَهُ لیقدّم الذّنب و یؤخّر التّوبه،
یقول:سوف اتوب، حتّى یأتیه الموت على شرّ احواله و اسوأ اعماله. میخواهد این مردم که همه گناه فرا پیش دارد و توبه وا پس میدارد، همیشه توبه در تأخیر مینهد و وعده میدهد که: سوف اتوب، تا ناگاه مرگ آید و او بر سر معصیت بر بتر حالى و زشتر عملى.
و قیل: لِیَفْجُرَ أَمامَهُ اى- لیکذّب بما امامه من البعث و الحساب یقال للکاذب و المکذّب فاجر. قال الشّاعر:«اغفر له اللّهم ان کان فجر». اى- کذب.
میخواهد این مردم که هر چه فرا پیش است از بعث و نشور و حساب و جمله احوال رستاخیز دروغ شمرد. و قال الضحاک: هو الآمل یأمل. و یقول اعیش من الدّنیا کذا و کذا و لا یذکر الموت.
یَسْئَلُ أَیَّانَ یَوْمُ الْقِیامَهِ اخذ «ایّان» من این فاذا شدّدت و زید فیها الالف وضعت موضع متى، اى- متى تکون السّاعه؟ و متى یکون البعث؟ یسأله استبعادا و استهزاء و تکذیبا به.
قال اللَّه تعالى:فَإِذا بَرِقَ الْبَصَرُ بکسر الرّاء على معنى فزع و تحیّر و قرأ نافع بفتح الرّاء من البریق اى- شخص بصره عند النّزع و وقوع الهول به حتّى لا یکاد یطرف و قال الکلبى: عند رؤیه جهنّم برق ابصار الکفّار و فی هذا جواب هذا السّائل اى- انّما تکون السّاعه اذا برق البصر.
وَ خَسَفَ الْقَمَرُ اظلم و ذهب ضوءه.وَ جُمِعَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ اى- جمعا فی ذهاب ضوءهما. و قیل: یجمعان کانّهما ثوران عقیران ثمّ یقذفان فی البحر فیکون نار اللَّه الکبرى.
و قال على (ع) و ابن عباس:یجعلان فی نور الحجب. و قیل: یکوّران من قوله: إِذَا الشَّمْسُ کُوِّرَتْ و لم یقل: جمعت الشّمس لانّ معناه: جمع بینهما؛ و قیل: المراد بهما اللّیل و النّهار فکنى عن النّهار بآیته و عن اللّیل بآیته. باین قول معنى آنست که کافر را بوقت جان کندن چشم وى در چشم خانه خیره بماند و ماه در چشم وى تاریک گردد و روز و شب او را یکسان نماید.
یَقُولُ الْإِنْسانُ اى- الکافر یَوْمَئِذٍ أَیْنَ الْمَفَرُّ اى- المهرب لشدّه ما یراه من العقوبه.
کَلَّا ردع عن تمنّى الفرار لا وَزَرَ اى- لا حصن و لا حرز، و الوزر ما لجاء الیه الانسان من ملجاء او منجى او جبل.
إِلى رَبِّکَ یَوْمَئِذٍ الْمُسْتَقَرُّ اى- المنتهى اذا جعلته مصدرا کقوله: و انّ الى ربّک المنتهى. انّ الى ربّک الرّجعى و ان جعلته مکانا فالجنّه و النّار، اى- لا ینزل احدا منزله الّا اللَّه.
یُنَبَّؤُا الْإِنْسانُ یَوْمَئِذٍ بِما قَدَّمَ وَ أَخَّرَ قال ابن مسعود و ابن عباس: بما قدّم قبل موته من عمل صالح و سیّئ و اخّر بعد موته من سنّه حسنه او سیّئه یعمل بها، و فی روایه عطیّه عن ابن عباس: بما قدّم من المعصیه و اخّر من الطّاعه. و قیل: بما قدّم من الذّنب و اخّر من التّوبه. و قیل: بما قدّم من ماله لنفسه و ما اخّر منه لورثته.
و قیل:ما قدّم لدنیاه و ما اخّر لآخرته و هو مسئول عن الجمیع لانّ اللّفظ عامّ.
وفی الحدیث الصّحیح: «ما منکم من احد الّا سیکلّمه ربّه لیس بینه و بینه ترجمان و حجاب یحجبه فینظر ایمن منه فلا یرى الّا ما قدّم من عمله و ینظر اشأم منه فلا یرى الّا ما قدّم و ینظر بین یدیه فلا یرى الّا النّار تلقاء وجهه فاتّقوا النّار و لو بشقّ تمره.
بَلِ الْإِنْسانُ عَلى نَفْسِهِ بَصِیرَهٌ اى- هو على نفسه بصیر بعمله شاهد على نفسه.
و التّاء دخلت للمبالغه کما یقال: رجل نسّابه و علامه. و قیل: معناه على نفسه عین بصیره فحذف الموصوف و اثبتت الصّفه. و قیل: على نفسه ذو بصیره فحذف المضاف، اى- یعلم انّه فی الدّنیا جاحد کافر مذنب مسىء و فی الآخره یعلم انّه اىّ شىء فعل و ان اعتذر. میگوید: آدمى بخود سخت داناست و از خود سخت آگاه است، میداند که در دنیا کافر و جاحد و بدکردار بوده و در عقبى میداند که چه آورده از فعل بد.
وَ لَوْ أَلْقى مَعاذِیرَهُ و اگر چه خود را حجّت میآرد و عذر باطل می سازد.
و گفتهاند: معاذیر جمع معذار است. و المعذار: السّتر، لغه حمیریّه. یعنى آدمى خود را نیک شناسد و هر چند که پیش خویش مىورایستد و پرده فریب بر چشم خویش افکند. و گفتهاند: و او زیادتست. المعنى. عَلى نَفْسِهِ بَصِیرَهٌ وَ لَوْ أَلْقى مَعاذِیرَهُ یعنى: این مردم در خویشتن نیک داند، اگر بهانه بیفکند و عذر باطل بگذارد و پرده فریب از پیش خویش بیفکند.
قیل: بَلِ الْإِنْسانُ عَلى نَفْسِهِ بَصِیرَهٌ اى- على نفسه من نفسه رقباء یرقبونه بعمله و یشهدون علیه به و هی سمعه و بصره و یداه و رجلاه و جمیع جوارحه، کقوله: یَوْمَ تَشْهَدُ عَلَیْهِمْ أَلْسِنَتُهُمْ … الآیه.
وَ لَوْ أَلْقى مَعاذِیرَهُ اى- یشهد علیه الشّاهد و لو اعتذر و ادلى بکلّ حجّه و عذر فلا ینفعه ذلک، فله من نفسه شهود و حجّه. میگوید: این آدمى بر وى رقیبى است و نگهبانى بس بینا و آگاه تا گوش بوى میدارد و فردا بر وى گواه بود، اگر چه عذر باطل آرد و گوید: «إِنَّا أَطَعْنا سادَتَنا وَ کُبَراءَنا فَأَضَلُّونَا السَّبِیلَا» این عذر او را سود ندارد و عذاب از وى باز ندارد.کقوله: «یَوْمَ لا یَنْفَعُ الظَّالِمِینَ مَعْذِرَتُهُمْ».
و قیل: وَ لَوْ أَلْقى مَعاذِیرَهُ اى- و لو اسبل السّتر لیخفى ما یعمل فانّ نفسه شاهده علیه.
و قیل:بَلِ الْإِنْسانُ عَلى نَفْسِهِ بَصِیرَهٌ اى- من یبصر امره یعنى الملکین الکاتبین، کقوله:«وَ إِنَّ عَلَیْکُمْ لَحافِظِینَ کِراماً کاتِبِینَ».
قوله:لا تُحَرِّکْ بِهِ لِسانَکَ اى- لا تحرّک بالقرآن لسانک استعجالا بتلقّنه. کان جبرئیل (ع) یقرأ علیه القرآن فیقرأه رسول اللَّه (ص) معه مخافه ان لا ینفلت منه و کان یناله منه شدّه فنهاه اللَّه عن ذلک.
و قال:إِنَّ عَلَیْنا جَمْعَهُ وَ قُرْآنَهُ اى- جمعه فی قلبک لتقرأه بلسانک.
فَإِذا قَرَأْناهُ اى- اذا جمعناه فی قلبک. و قیل: اذا قرأه جبرئیل و اضافه الى نفسه على جهه التّخصیص فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ اى- اتّبع قرآنه، اى- اذا فرغ جبرئیل من قراءته فاقرأ انت على اثره.
ثُمَّ إِنَّ عَلَیْنا بَیانَهُ هذا مردود على الکلام الاوّل، انّ علینا جمعه و قرآنه، ثُمَّ إِنَّ عَلَیْنا بَیانَهُ اى- علینا ان نبیّن لک احکامه من الحلال و الحرام و نبیّن لک معناه اذا حفظته. و قال الحسن: انّ علینا ان نجزى به یوم القیامه على ما قلنا فی الدّنیا من الوعد و الوعید و القرآن مصدر کالرّجحان و الغفران، تقول: قرأت قراءه و قرآنا؛ و کان رسول اللَّه (ص) بعد نزول هذه الآیه اذا اتاه جبرئیل اطرق فاذا ذهب قراه کما وعده اللَّه عزّ و جلّ. و قیل: هذا خطاب للعبد یوم القیامه و الهاء تعود الى کتاب العبد، اى- لا تعجل فانّ علینا ان نجمع افعالک فی صحیفتک و قد فعل و علینا ان نقرأ علیک کتابک.
فَإِذا قَرَأْناهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ هل غادر شیئا او احتوى على زیاده ثُمَّ إِنَّ عَلَیْنا بَیانَهُ اظهار جزاء علیه.
«کَلَّا» افتتاح کلام بَلْ تُحِبُّونَ الْعاجِلَهَ وَ تَذَرُونَ الْآخِرَهَ قرأ اهل المدینه و الکوفه تحبّون و تذرون بالتّاء فیهما و قرأ الآخرون بالیاء، اى- یختارون الدّنیا على العقبى و یعملون لها، یعنى کفّار مکه. و من قرأ بالتّاء، فعلى تقدیر قل لهم یا محمد تحبّون الدّنیا و شهواتها و تذرون الدّار الآخره و نعیمها.
وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ یعنى: یوم القیامه، «ناضره» ناعمه مشرقه حسنه نضرت بنعیم الجنّه. قال مقاتل: بیض یعلوها النّور، یقال: نضر وجهه ینضر نضره و نضاره. قال اللَّه تعالى: تَعْرِفُ فِی وُجُوهِهِمْ نَضْرَهَ النَّعِیمِ إِلى رَبِّها ناظِرَهٌ. قال ابن عباس: تنظر الى ربّها عیانا بلا حجاب. قال الحسن: تنظر الى الخالق و حقّ لها ان تنظر و هی تنظر الى الخالق؛
روى عن ابن عمر قال: قال رسول اللَّه (ص): «انّ ادنى اهل الجنّه منزله لمن ینظر الى خزّانه و ازواجه و سرره و نعیمه، و خدمه مسیره الف سنه و اکرمهم على اللَّه لمن ینظر الى وجهه تبارک و تعالى. غدوه و عشیّه». ثمّ قرأ رسول اللَّه (ص) وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ ناضِرَهٌ إِلى رَبِّها ناظِرَهٌ.
و عن جابر قال: قال رسول اللَّه (ص): «یتجلّى ربّنا عزّ و جلّ حتّى ینظروا الى وجهه فیخرّون له سجّدا، فیقول: ارفعوا رؤسکم فلیس هذا بیوم عباده.
و عن عمّار بن یاسر قال: کان من دعاء النّبی (ص) «اسألک النّظر الى وجهک و الشّوق الى لقائک فی غیر ضرّاء مضرّه و لا فتنه مضلّه».
و قال اهل العلم: النّظر اذا قرن بالوجه و عدّى بحرف الجرّ و هو الى لم یعقل منه الّا الرّؤیه و العیان.
وَ وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ باسِرَهٌ عابسه، کالحه، کریهه.
«تَظُنُّ» اى- یتیقّن أَنْ یُفْعَلَ بِها فاقِرَهٌ داهیه عظیمه من العذاب و الفاقره الدّاهیه العظیمه و «الأمر الشّدید الّذى یکسر فقار الظّهر و منه سمّى الفقر فقرا لانّه یکسر الفقار لشدّته. قال ابن زید: هى دخول النّار. و قال الکلبى: هى ان تحجب عن رؤیه الرّبّ عزّ و جلّ.
«کَلَّا» افتتاح کلام إِذا بَلَغَتِ التَّراقِیَ اى- بلغت الرّوح عند الموت الى التّراقى، کنى عنها و لم یتقدّم ذکرها لانّ الآیه تدلّ علیها. و التّراقى جمع ترقوه و هى العظم المشرف على الصّدر و هما ترقوتان.
وَ قِیلَ مَنْ راقٍ اى- یقول اهله هل من راق یرقیه و هل من طبیب یداویه، مشتقّ من الرّقیه. و قیل: انّ ملائکه الرّحمه و ملائکه العذاب اذا اجتمعوا، یقول بعضهم لبعض من الّذى یرقى بروحه أ ملائکه الرّحمه ام ملائکه العذاب. مشتقّ من الرّقى.
وَ ظَنَّ أَنَّهُ الْفِراقُ اى- و تیقّن انّه مفارق للدّنیا.
روى انس بن مالک قال:قال رسول اللَّه (ص): «انّ العبد لیعالج کرب الموت و سکراته و انّ مفاصله یسلم بعضها على بعض یقول علیک السّلام تفارقنى و افارقک الى یوم القیامه».
قوله: وَ الْتَفَّتِ السَّاقُ بِالسَّاقِ اى- التصقت احدیهما بالآخرى عند الموت.
قال قتاده: أ ما رأته اذا ضرب برجله رجله الأخرى، و قال الحسن: هما ساقاه اذا التفّتا فی الکفن و قیل: ماتت رجلاه فلم تحملاه الى شىء و کان علیهما جوّالا،
و قیل:کنى عن شدّه الأمر بالسّاق اى- اتاه اوّل شدّه امر الآخره و آخر شدّه امر الدّنیا، فالنّاس یجهزون جسده و الملائکه یجهزون روحه؛ فاجتمع علیه أمران شدیدان.
و قال ابن عطاء: اجتمع علیه شدّه مفارقه الوطن من الدّنیا و الاهل و الولد و شدّه القدوم على ربّه عزّ و جلّ، لا یدرى بماذا یقدم علیه لذلک. قال عثمان: ما رأیت منظرا الّا و القبر افظع منه لانّه آخر منازل الدّنیا و اوّل منازل الآخره. و قال یحیى بن معاذ: اذا دخل المیّت القبر قام على شفیر قبره اربعه املاک و احد عند رأسه و الثّانی عند رجله. و الثّالث عن یمینه و الرّابع عن یساره،
فیقول الّذى عند رأسه:یا بن آدم ارفضّت الآجال و انضیت الآمال، ارفضّت، اى- تفرّقت و انضیت، اى- هزلت؛ و یقول الّذى عن یمینه: ذهبت الاموال و بقیت الاعمال؛ و یقول الّذى عن یساره: ذهب الاشغال و بقى الوبال؛ و یقول الّذى عند رجلیه: طوبى لک ان کان کسبک من الحلال و کنت مشتغلا بخدمه ذى الجلال.
إِلى رَبِّکَ یَوْمَئِذٍ الْمَساقُ اى- مرجع العباد الى حیث امر اللَّه امّا الى جنّه و امّا الى نار و امّا الى علیّین و امّا الى سجّین، و قیل: تسوق الملائکه روحه الى حیث امرهم اللَّه.
فَلا صَدَّقَ وَ لا صَلَّى نزلت فی ابى جهل و لا بمعنى لم، اى- لم یصدّق بکتاب اللَّه و لا بنبیّه و لم یصل للَّه عباده،
و قیل: هو من التّصدّق. و قال الحسن: هو من الصّدقه و حسن دخول لا على الماضى تکراره، کما تقول: لا قام و لا قعد؛ و قلّما تقول العرب لا وحدها حتّى تتبعها اخرى تقول: لا زید فی الدّار و لا عمرو.
وَ لکِنْ کَذَّبَ وَ تَوَلَّى اى- کذّب باللّه و اعرض عن الایمان و الطّاعه له.
ثُمَّ ذَهَبَ إِلى أَهْلِهِ یَتَمَطَّى اى- مضى یتبختر و یختال فی مشیه حین وعظه النّبی (ص) بالقرآن. یتمطّى اصله یتمطّط اى- یتمدّد و المطّ هو المدّ و یقال: اصله من المطا، اى- یلوى مطاه تبخترا؛ و فی الخبر اذا مشیتم المطیطاء یعنى التّبختر و الخیلاء و خدمتکم فارس و الرّوم فقد اقتربت السّاعه.
قوله: أَوْلى لَکَ فَأَوْلى هى کلمه تهدید و وعید یقال للمشرف على الهلکه،
روى انّ رسول اللَّه (ص) لقى ابا جهل فاخذ ببعض جسده و قال له: أَوْلى لَکَ فَأَوْلى فنزل به القرآن
و روى انّ ابا جهل قال: أ تخوّفنى یا محمد؟ و اللَّه ما تستطیع انت و لا ربّک ان تفعلا بى شیئا و انّى لا عزّ من مشى بین جبلیها؛ فلمّا کان یوم بدر صرعه اللَّه شرّ مصرع و قتله اسوأ قتل، اقصعه ابنا عفراء، و اجهز علیه ابن مسعود و کان نبىّ اللَّه (ص) یقول: «انّ لکلّ امّه فرعونا و انّ فرعون هذه الامّه ابو جهل».
و اصل الکلمه من الولى و هو القرب تأویله ما ربحک ما تکره فاحذره، و التّکرار تأکید للوعید و قیل: معناه انّک اجدر بهذا العذاب و احقّ و اولى، یقال للرّجل یصیبه مکروه و یستوجبه.
و قیل:معناه الویل لک حین تحیى و الویل لک حین تموت و الویل لک حین تبعث و الویل لک حین تدخل النّار. قالت الخنساء:
| هممت بنفسى بعض الهموم | فاولى لنفسى اولى لها |
أَ یَحْسَبُ الْإِنْسانُ یعنى ابا جهل أَنْ یُتْرَکَ سُدىً اى- مهملا لا یؤمر و لا ینهى و لا یبعث و لا یجازى بعمله، و قیل: أ یظنّ انّه لا یعاقب على معاصیه و کفره و ایذاء الرّسول (ص) و المؤمنین، و قال الحسن: یُتْرَکَ سُدىً اى- سرمدا فی الدّنیا دائما لا یموت. الاسداء: من الاضداد. یقال اسدى الىّ معروفا؛ و فی الخبر من اسدى الیه معروف فلیکافئه فان لم یستطع فلیشکره.
و تقول: اسدیت حاجتى و شدّیتها، اى- اهملتها و لم تقضها.
أَ لَمْ یَکُ نُطْفَهً مِنْ مَنِیٍّ یُمْنى اى- یصبّ فی الرّحم. قرأ ابو عمرو و حفص و یعقوب بالیاء لاجل المنیّ و قرأ الآخرون بالتّاء لاجل النّطفه.
ثُمَّ کانَ عَلَقَهً اى- صار المنىّ قطعه دم جامد بعد اربعین یوما. فَخَلَقَ فَسَوَّى خلقه فی الرّحم فجعل منه الزّوجین، اى- خلق من مائه اولادا ذکورا و اناثا، أَ لَیْسَ ذلِکَ الّذى فعل هذا بِقادِرٍ عَلى أَنْ یُحْیِیَ الْمَوْتى.
روى: انّ رسول اللَّه (ص) کان یقول عند قراءه هذه الآیه: بلى و اللَّه بلى و اللَّه.
و روى عن ابن عباس قال: من قرأ سَبِّحِ اسْمَ رَبِّکَ الْأَعْلَى اماما کان او غیره، فلیقل: سبحان ربّى الاعلى. و من قرأ لا أُقْسِمُ بِیَوْمِ الْقِیامَهِ فاذا انتهى آخرها، فلیقل: سبحانک اللّهم و بلى اماما کان او غیره.
و عن ابى هریره قال:قال رسول اللَّه (ص): «من قرأ منکم وَ التِّینِ وَ الزَّیْتُونِ فانتهى الى آخرها «أَ لَیْسَ اللَّهُ بِأَحْکَمِ الْحاکِمِینَ» فلیقل: بلى و انا على ذلک من الشّاهدین. و من قرأ: لا أُقْسِمُ بِیَوْمِ الْقِیامَهِ فانتهى الى أَ لَیْسَ ذلِکَ بِقادِرٍ عَلى أَنْ یُحْیِیَ الْمَوْتى فلیقل: سبحانک بلى؛ و من قرأ: وَ الْمُرْسَلاتِ عُرْفاً فبلغ «فَبِأَیِّ حَدِیثٍ بَعْدَهُ یُؤْمِنُونَ» فلیقل: «آمنّا باللّه».
النوبه الثالثه
قوله تعالى: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ اسم جلیل، جلاله بلا اشکال و جماله لا على احتذاء و مثال، و افعاله لا باغراض و اعتلال، و قدرته لا بجلاده و احتیال و علمه لا بضروره و استدلال، فهو الّذى لم یزل و لا یزال، و لا یجوز علیه الفناء و الزّوال. عزیز صمدىّ الذّات، قدیم سرمدىّ الصّفات، مرئیّ الذّات بالابصار، نعمه منه و لطفا بالابرار فی دار القرار:
| تعالیت معبودا، تعالیت قاهرا | تعالیت قدّوسا، تعالیت خالقا |
| تعالیت من ربّ رفیع مکانه | تعالیت رزّاقا وسعت الخلائقا |
| تعالیت اوسعت البریّه برّها | و فاجرها رزقا تعالیت رازقا. |
بنام او که عالى ذات است و صافى صفات، مقدّس و منزّه از بنین و بنات، کاشف الظّلمات، ساتر السیّئات، مجیب الدّعوات، مقیل العثرات، خالق الارض و السّماوات، رازق الوحوش و الحشرات:
| اى زهر غم تو در دلم آب حیات | و اى عشوه عشق تو مرا راه نجات |
| گفتى: ببرم جان تو اى حور صفات؟ | جان از تو مرا دریغ باشد؟ هیهات! |
لا أُقْسِمُ بِیَوْمِ الْقِیامَهِ ربّ العالمین قسم یاد میکند بروز رستاخیز، آن روز که سرادقات استحقاق ربوبیّت باز کشند و بساط جلال و عظمت بگسترانند، و علم جبّارى بصحراء قهّارى برون آرند؛ ایوان کبریا بر کشیده، میزان عدل در آویخته، و سیاست جبروت عزّت همه را مدهوش و بیهوش کرده؛ انبیا با کمال حال خود میآیند و حدیث علم خود در باقى کرده که: «لا عِلْمَ لَنا»، ملائکه ملکوت میآیند و صومعه هاى عبادت خود آتش در زده که:«ما عبدناک حقّ عبادتک»؛ عارفان و موحّدان مىآیند و از معرفت خود بیزار گشته که:«ما عرفناک حقّ معرفتک».
اى بزرگا حسرتا اگر آن روز فضل او ترا دست نگیرد. اى عظیما: مصیبتا اگر در آن مجمع کرم او ترا فریاد نرسد. اگر عنایات او دستگیر نبود، از طاعت تو چه آید؟ ور عدل او روى نماید هلاک از تو برآید.
پیر طریقت گفت: «الهى دانى که نه بخود باین روزم و نه بکفایت خویش شمع هدایت میافروزم، از من چه آید و از کرد من چه گشاید؟ طاعت من بتوفیق تو، خدمت من بهدایت تو، توبه من برعایت تو، شکر من بانعام تو، ذکر من بالهام تو، همه تویى من که ام؛ اگر فضل تو نباشد، من بر چه ام؟! وَ لا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَهِ از اقوال مفسّران یکى آنست که: نفس لوّامه نفس بنده مومن است که پیوسته بروزگار خود تحسّر میخورد و بر تقصیرها خود را ملامت میکند و خویشتن را مىترساند و بیم میدهد و بچشم حقارت و مذلّت در خود مى نگرد و میگوید:
| اى نفس خسیس همّت سودایى | بر هر سنگى که بر زنم قلب آیى! |
اى در راه طلب حقّ باوّل قدم فرو مانده، اى با هزار مرکب میان بادیه تکلیف منقطع شده، اى با هزار شمع و چراغ سر یک موى دولت نادیده، اى در خزانه تبّت افتاده و بوى مشک بمشامت نارسیده، اى با همه غوّاصان بدریا فرو شده و هیچ چیز بدست نیاورده و خویشتن را نیز از دست بداده. اى دیر آمده و زود بازگشته، اى بجاى شراب سرور سراب غرور خریده و دل و دین ببها داده «اسْتَحَبُّوا الْحَیاهَ الدُّنْیا عَلَى الْآخِرَهِ»:
| سوف ترى اذا انجلى الغبار | أ فرس تحتک ام حمار |
***
| تا کى از دار الغرورى سوختن دار السّرور | تا کى از دار الفرارى ساختن دار القرار |
| باش تا از صدمه صور سرافیلى شود | صورت خوبت نهان و سیرت زشت آشکار |
| یک تپانچه شیر و، زین مردار خواران یک جهان | یک صداى صور و، زین فرعون طبعان صد هزار. |
بزرگى را پرسیدند: که راه از کدام جانب است؟- گفت: از جانب تو نیست، چون از تو درگذشت از همه جانبها را هست. روزى نگذرد که نه از عالم بینهایت این ندا مىآید که: اى ما ترا خواسته و تو روى از ما بگردانیده، اى ما ترا بامداد و شبانگاه با دولت صحبت خوانده و تو قدم از کوى ما باز گرفته، ناگزیرت مائیم، با ما بنسازى با که سازى؟!
اگر پیل نتوانى بود، بارى از پشهاى کم مباش که در صورت پیل است، گوید: اگر بقوّت پیل نیستم که بارى کشم، بارى بصورت پیلم که بار خویش بر کس نیفکنم. چون بنده مؤمن نفس لوّامه را بریاضت در کشد و حقّ وى از روى عتاب و نصیحت بتمامى در کنار وى نهد و توفیق او را مدد دهد، عن قریب آن نفس لوّامه نفس مطمئنّه گردد تا خطاب ربّانى بنعت اکرام و اعزاز او را استقبال کند که: «یا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّهُ ارْجِعِی إِلى رَبِّکِ» اى نفس مطمئنّه و بصحبت ما آرامیده و آسوده، تا امروز از راه نفس آمدى اکنون از راه دل در آى تا بما رسى. بر درگاه ما دل را بارست و نیز هیچ چیز دیگر را بار نیست:
| خون صدّیقان بپالودند و زان ره ساختند | جز بدل رفتن در آن ره یک قدم را بار نیست. |
آن گه چون بما رسیدى این خلعت یابى که: وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ ناضِرَهٌ إِلى رَبِّها ناظِرَهٌ مثل بنده مؤمن مثل بازست. باز را چون بگیرند و خواهند که شایسته دست شاه گردد مدّتى چشم او بدوزند، بندى بر پایش نهند، در خانه اى تاریک باز دارند، از جفتش جدا کنند، یک چندى بگرسنگیش مبتلا کنند تا ضعیف و نحیف گردد و وطن خویش فراموش کند و طبع گذاشتگى دست بدارد.
آن گه بعاقبت چشمش بگشایند، شمعى پیش وى بیفروزند، طبلى از بهر وى بزنند، طعمه گوشت پیش وى نهند، دست شاه مقرّ وى سازند. با خود گوید: در کلّ عالم کرا بود این کرامت که مراست؟ شمع پیش دیده من، آواز طبل نواى من، گوشت مرغ طعمه من، دست شاه جاى من! بر مثال این حال چون خواهند که بنده مؤمن را حلّه خلّت پوشانند و شراب محبّت نوشانند، با وى همین معامله کنند.
مدّتى در چهار دیوار لحد باز دارند، گیرایى از دست و روایى از پاى[۳] بستانند، بینایى از دیده بردارند، روزگارى برین صفت بگذارند؛ آن گه ناگاه طبل قیامت بزنند، بنده از خاک لحد سر برآرد، چشم بگشاید، نور بهشت بیند. «یَسْعى نُورُهُمْ بَیْنَ أَیْدِیهِمْ» دنیا فراموش کند، شراب وصل نوش کند، بر مائده خلد بنشیند؛ چنان که آن باز چشم باز کند خود را بر دست شاه بیند، بنده مؤمن چشم باز کند، خود را بمقعد صدق بیند؛ سلام ملک شنود، دیدار ملک بیند.
بنده میان طوبى و زلفى و حسنى شادان و نازان، در جلال و جمال حقّ نگران. اینست که ربّ العالمین فرمود: وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ ناضِرَهٌ إِلى رَبِّها ناظِرَهٌ رویهاى مؤمنان و مطیعان، رویهاى صدّیقان و شهیدان، رویهاى عاشقان و مشتاقان؛ چون ماه درفشان، چون آفتاب رخشان، شادان و نازان مىنگرند بخداوند جهانیان، نوازنده دوستان، و دلگشاى مشتاقان.
خوش روزى که روز وصالست، شادى آن روز بى پایانست، دولت آن روز بیکرانست. روز برّ و افضال، روز عطا و نوال، روز نظر ذو الجلال، روز شادى و پیروزى، رهى باقى و مولى ساقى، و از جناب کرم نداى کرامت روان، که: «الدّار دارکم و انا جارکم».
پیر طریقت گفت: «بهره عارف در بهشت سه چیز است: سماع و شراب و دیدار. سماع را گفت: «فَهُمْ فِی رَوْضَهٍ یُحْبَرُونَ»، شراب را گفت: «وَ سَقاهُمْ رَبُّهُمْ شَراباً طَهُوراً». دیدار را گفت: وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ ناضِرَهٌ إِلى رَبِّها ناظِرَهٌ سماع بهره گوش، شراب بهره لب، دیدار بهره دیده. سماع واجدان را، شراب عاشقان را، دیدار محبّان را. سماع طرب فزاید، شراب زبان گشاید، دیدار صفت رباید.
سماع مطلوب نقد کند، شراب راز جلوه کند، دیدار عارف را فرد کند. سماع را هفت اندام رهى. گوش چون ساقى اوست، شراب همه نوش، دیدار را زیر هر مویى دیدهاى روش.
___________________________
[۱] ( ۱)- الف: فا.
[۲] ( ۱)- الف: بیوکندند.
[۳] ( ۱)- ج: قدم.
کشف الأسرار و عده الأبرار// ابو الفضل رشید الدین میبدى جلد دهم