کشف الأسرار و عده الأبرار رشید الدین میبدى سوره الاعراف آیه ۱۵۸ ـ۱۵۵

۱۵- النوبه الاولى‏

(۷/ ۱۵۸- ۱۵۵)

قوله تعالى: وَ اخْتارَ مُوسى‏ قَوْمَهُ‏ برگزید موسى از قوم خود سَبْعِینَ رَجُلًا هفتاد مرد لِمِیقاتِنا هنگامى را که نامزد کرده بودیم‏ فَلَمَّا أَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَهُ چون زلزله و صیحه جبرئیل ایشان را گرفت و مردند قالَ رَبِ‏ موسى‏ گفت خداوند من! لَوْ شِئْتَ‏ اگر خواستى تو أَهْلَکْتَهُمْ مِنْ قَبْلُ‏ ایشان را در خانه‏ ها هلاک کردى پیش از این، وَ إِیَّایَ‏ و مرا با ایشان [تا کفن یافتندى و جاى دفن‏] أَ تُهْلِکُنا مى هلاک کنى ما را بِما فَعَلَ السُّفَهاءُ مِنَّا بآنچه نادانى چند کردند از ما إِنْ هِیَ إِلَّا فِتْنَتُکَ‏ نیست این بودنیها که مى‏ بود مگر آزمایش تو تُضِلُّ بِها مَنْ تَشاءُ گمراه کنى بآن او را که خواهى‏ وَ تَهْدِی مَنْ تَشاءُ و راه نمایى بآن او را که خواهى‏ أَنْتَ وَلِیُّنا [رسد ترا هر چه کنى‏] خداوند مایى مهربان و یار مایى‏ فَاغْفِرْ لَنا بیامرز ما را وَ ارْحَمْنا و ببخشاى بر ما وَ أَنْتَ خَیْرُ الْغافِرِینَ‏ (۱۵۵) و تو بهتر آمرزگارانى.

وَ اکْتُبْ لَنا و بنویس ما را و واجب کن‏ فِی هذِهِ الدُّنْیا حَسَنَهً درین گیتى نیکویى‏ وَ فِی الْآخِرَهِ و در آن گیتى هم‏ إِنَّا هُدْنا إِلَیْکَ‏ ما بتو باز گشتیم و بر تو باز آمدیم‏ قالَ‏ خداوند گفت: عَذابِی أُصِیبُ بِهِ مَنْ أَشاءُ عذاب من آنست که مى ‏رسانم آن بآنکه خود خواهم‏ وَ رَحْمَتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْ‏ءٍ و بخشایش من خود رسیده است بهر چیز فَسَأَکْتُبُها فراهم آرم فرداى قیامت آن رحمت و واجب گردانم‏ لِلَّذِینَ یَتَّقُونَ‏ ایشان را که از شرک مى ‏پرهیزند و از خشم و عذاب من مى‏ پرهیزند وَ یُؤْتُونَ الزَّکاهَ و زکاه مال مى‏ دهند وَ الَّذِینَ هُمْ بِآیاتِنا یُؤْمِنُونَ‏ (۱۵۶) و ایشان که بسخنان میگروند.

الَّذِینَ یَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ‏ ایشان که پى مى ‏برند باین فرستاده‏ النَّبِیَّ الْأُمِّیَ‏ پیغامبر امّى نادبیر الَّذِی یَجِدُونَهُ مَکْتُوباً او که مییابند اهل کتابین‏ مَکْتُوباً نبشته صفت نام وى‏ عِنْدَهُمْ فِی التَّوْراهِ وَ الْإِنْجِیلِ‏ بنزدیک ایشان در توراه و انجیل‏ یَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ‏ ایشان را میفرماید بمعروف‏ وَ یَنْهاهُمْ عَنِ الْمُنْکَرِ مى‏ باز زند ایشان را از منکر وَ یُحِلُّ لَهُمُ الطَّیِّباتِ‏ و حلال و گشاده میکند ایشان را پاکیها وَ یُحَرِّمُ عَلَیْهِمُ الْخَبائِثَ‏ و حرام و بسته میکند بر ایشان پلیدیها وَ یَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ‏ و از ایشان فرو مینهد از آن بارهاى گران [و عهدهاى گرانمایه‏ اى که بر بنى اسرائیل بود] وَ الْأَغْلالَ الَّتِی کانَتْ عَلَیْهِمْ‏ و آن غلّها و کارهاى سخت که بر بنى اسرائیل بود پیش ازین  فَالَّذِینَ آمَنُوا بِهِ‏ ایشان که بگرویدند باو وَ عَزَّرُوهُ‏ و آزرم دارند او را و بزرگ‏ وَ نَصَرُوهُ‏ و یارى دهند او را وَ اتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِی أُنْزِلَ مَعَهُ‏ و پى برند بآن نور که فرو آمد با او أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ‏ (۱۵۷) پیروز آمدگان ایشانند.

قُلْ‏ بگوى رسول من! یا أَیُّهَا النَّاسُ‏ اى مردمان! إِنِّی رَسُولُ اللَّهِ إِلَیْکُمْ جَمِیعاً من فرستاده خداام بشما همگان‏ الَّذِی لَهُ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ‏ فرستاده آن خدایى که او راست پادشاهى آسمان و زمین‏ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ نیست خدایى مگر او یُحیِی وَ یُمِیتُ‏ مرده را زنده میکند و زنده را مى‏میراند فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ‏ بگروید بخداى و برسول او النَّبِیِّ الْأُمِّیِ‏ پیغامبر امّى‏ الَّذِی یُؤْمِنُ بِاللَّهِ‏ او که بگرویده است بخداى‏ وَ کَلِماتِهِ‏ و بسخنان وى‏ وَ اتَّبِعُوهُ‏ و بر پى او ایستید لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ‏ (۱۵۸) مگر بر راه راست مانید.

 

النوبه الثانیه

قوله تعالى: وَ اخْتارَ مُوسى‏ قَوْمَهُ‏- این نصب میم در قوم خواهى بنزع خافض نه، یعنى: من قومه، فحذف «من»، کقول الفرزدق:

و منّا الّذى اختیر الرّجال سماحه		وجودا اذا هبّ الرّیاح الزّعازع‏

و خواهى کنایت نه از مختاران، و سبعین بدل آن. میگوید: برگزید موسى عمران از قوم خویش هفتاد مرد، و آن آن بود که موسى چون با قوم خویش آمد و گفت: کلّمنى ربّى، طائفه‏ اى از ایشان گفتند: لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّى نَرَى اللَّهَ جَهْرَهً، فیکلّمنا جهارا و یشهد لک بتکلمه ایّاک. موسى ازین گفت ایشان بحق نالید. ربّ- العزّه گفت: اى موسى! از ایشان هفتاد مرد برگزین که خیار ایشان باشند تا بطور آیند، و سخن ما بشنوند، و وعده ‏اى بر آن نهادند که کى روند. پس موسى هفتاد مرد برگزید، و با خویشتن به طور برد، و هارون با وى، و یوشع بن نون را بر بنى اسرائیل گماشت، و خلیفه خود کرد، تا باز آید. پس چون بطور رسیدند، موسى بفرمان حق بر کوه شد، و میغ گرد کوه درگرفت، چنان که موسى ناپدید شد، و موسى هر گه که با حق سخن گفتى، نور بر پیشانى وى افتادى، چنان که هیچ کس طاقت آن نداشتى که در وى نگرستى. چون حق جل جلاله با موسى در سخن آمد، ایشان همه بسجود افتادند، و مى ‏شنیدند کلام حق که با موسى میگفت، و امر و نهى که مى‏ فرمود که این کن و آن مکن. پس چون فارغ گشت، آن میغ از سر وى باز شد، و موسى پیش ایشان باز آمد، گفتند: «یا مُوسى‏ لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّى نَرَى اللَّهَ جَهْرَهً». فصاح بهم جبرئیل، فموّتوا عن آخرهم ثمّ احیاهم اللَّه.

گفته‏ اند که: این هفتاد مرد بسن بالاى بیست سال بودند، و بچهل سال برنگذشته، از آنکه هر چه کم از بیست سال بود هنوز با وى جهل صبى بود و نقص کودکى، و هر چه بالاى چهل است با وى ضعف پیرى بود و نقصان عقل. کلبى گفت: از آن هفتاد، شصت مرد پیر بودند و بیش از آن پیر بدست نمى‏ آمد. ربّ العزّه وحى کرد بموسى که ده جوان برگزین از ایشان. موسى ده جوان برگزید، بامداد که برخاستند همه پیران بودند، و گفته‏ اند که: از هر سبطى شش کس برگزیدند، جمله هفتاد و دو بودند. موسى گفت: هفتاد مرد مرا فرموده ‏اند دو کس بجاى مانید، تا هفتاد راست شود، هیچ کس رغبت نکرد که از ایشان واپس بود و بماند، و باین معنى خلاف کردند و جدال در گرفتند. موسى گفت: هر آن کس که نشیند بفرمان و نیاید، ثواب وى هم چندان است که آید و موافقت کند. کالب بن یوفنا و یوشع بن نون هر دو بیستادند و نرفتند، و موسى ایشان را فرمود که روزه دارید، و پاک شوید، و غسل کنید، و جامه‏ ها بشوئید. پس ایشان را بفرمان حق بر آن وعده‏ اى که از حق یافته بود بطور سینا برد.

اینست که رب العالمین گفت: وَ اخْتارَ مُوسى‏ قَوْمَهُ سَبْعِینَ رَجُلًا لِمِیقاتِنا.

ابن عباس گفت: آن هفتاد مرد که بمیقات اول رفتند و گفتند: لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّى نَرَى اللَّهَ جَهْرَهً دیگراند، و این هفتاد مرد أَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَهُ دیگر. روایت کنند ازعلى بن ابى طالب (ع)، قال: «انما اخذتهم الرجفه من اجل دعویهم على موسى قتل هارون، و ذلک أن موسى و هارون و شبر و شبیر ابنى هارون انطلقوا الى سفح جبل، فنام هارون على سریر، فتوفاه اللَّه، فلمّا مات دفنه موسى، فلمّا رجع موسى الى بنى اسرائیل قالوا این هارون؟ قال: توفاه اللَّه. فقالوا له: بل انت قتلته حسدا على خلقه و لینه. قال:

فاختاروا من شئتم. فاختاروا منهم سبعین رجلا، و ذهب بهم، فلمّا انتهوا الى القبر، قالوا:

یا هارون! قتلت ام مت؟! فقال هارون: ما قتلنى احد، و لکن توفانى اللَّه، فقالوا: یا موسى! لن تعصى بعد الیوم. «فَلَمَّا أَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَهُ» و هى الموت، و قیل الزلزله. و قیل النار، و هى الصاعقه. فقال موسى: یا رب! ما اقول لبنى اسرائیل اذا رجعت الیهم؟ یقولون انت قتلتهم. فأحیاهم اللَّه و جعلهم انبیاء.

و عن على بن ابى طالب (ع) قال: قال رسول اللَّه (ص): «اذا کان یوم الجمعه نزل امین اللَّه جبرئیل الى المسجد الحرام فرکز لواه بالمسجد الحرام، و غدا سائر الملائکه الى المساجد الّتى یجمع فیها یوم الجمعه، فرکزوا الویتهم و رایاتهم بأبواب المساجد. ثمّ‏ نشروا قراطیس من فضّه و أقلاما من ذهب، ثم کتبوا الاول فالاول من بکر الى الجمعه. فاذا بلغ من فى المسجد سبعین رجلا قد بکروا طووا القراطیس، فکان اولئک السبعون کالذین هم اختارهم موسى من قومه، و الّذین اختارهم موسى من قومه کانوا انبیاء».

و عن انس، قال: قال رسول اللَّه (ص): «اذا راح منّا الى الجمعه سبعون رجلا کانوا کسبعین من قوم موسى، الذین وفدوا الى ربّهم او أفضل».

قتاده گفت: أَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَهُ لانّهم لم یزایلوا فوقهم حین عبدوا العجل، و لم یأمروهم بالمعروف و لم ینهوهم عن المنکر. ابن عباس گفت: اختارهم موسى لیدعوا ربهم، فکان فیما دعوا ان قالوا:

اللّهم اعطنا ما لم تعط احدا بعدنا، فکره اللَّه ذلک من دعائهم.

أَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَهُ قالَ رَبِّ لَوْ شِئْتَ أَهْلَکْتَهُمْ‏- گفته‏اند که «لو» بمعنى لیت است. میگوید: کاشکى چنان خواستى تو که ایشان را و مرا بیکبار در خانه هلاک کردى.

سخنى ضجرانه است. موسى به تنگدلى همى گفت. و قیل: لَوْ شِئْتَ أَهْلَکْتَهُمْ مِنْ قَبْلُ‏ اى قبل خروجنا للمیقات، فکان بنو اسرائیل یعاینون ذلک و لا یتهمونى. زجاج گفت:

ان شئت امّتهم من قبل ان تبتلیهم بما اوجب علیهم الرجفه، و قیل: ان شئت اهلکتهم عند اتخاذ العجل و لم تمهلهم الى المصیر الى المیقات، «و ایاى» اى: و أهلکتنى حین قتلت القبطى بمصر. أَ تُهْلِکُنا بِما فَعَلَ السُّفَهاءُ مِنَّا- فراء گفت: ایشان در آن رجفه بنمردند، و رجفه نه مرگ است بلکه زلزله است در زمین، و رعده و قلقله در تن، یعنى که از آن هیبت و از آن بیم لرزه بر اندام ایشان افتاد، و نزدیک بود که مفاصل ایشان از هم جدا گشتى. موسى چون ایشان را چنان دید بر ایشان رحمت کرد، و از بیم مرگ ایشان برخاست، و گریستن درگرفت، و همى نالید، و دعا همى کرد و همى گفت: أَ تُهْلِکُنا بِما فَعَلَ السُّفَهاءُ مِنَّا؟! این استفهام بمعنى دعا است، اى: لا تهلکنا بما فعل السفهاء منّا. ما را هلاک مکن بآنچه تنى چند ازین نادانان کردند. موسى میدانست که اللَّه تعالى عادلتر از آن است که‏ کسى را بجنایت دیگرى گیرد، اما این سخن چنان است که عیسى گفت: إِنْ تُعَذِّبْهُمْ فَإِنَّهُمْ عِبادُکَ‏ الایه. و قیل: هذا استفهام یتضمن معنى قوله: وَ اتَّقُوا فِتْنَهً لا تُصِیبَنَّ الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْکُمْ خَاصَّهً، و السفهاء هم الّذین عبدوا العجل. موسى ظن برده بود که آن عقوبت رجفه که بایشان رسید از پرستش گوساله بود، و نه چنان بود، که آن از گفت قوم بود که گفته بودند: لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّى نَرَى اللَّهَ جَهْرَهً، یا از آن دعاء مکروه که گفته بودند:

اللهم اعطنا ما لم تعط احدا بعدنا. بان یقول «فَعَلَ السُّفَهاءُ» بمعنى قال است.

إِنْ هِیَ إِلَّا فِتْنَتُکَ‏ یعنى ان الکائنات الا اختبارک. نیست این بودنیها که مى ‏بود مگر آزمایش تو، و قیل: تلک الفتنه الّتى وقع فیها السفهاء لم تکن الا اختبارک و ابتلاؤک.

و روا باشد که «هى» کنایت از عقوبت نهند، یعنى ما هى الا عذابک. تُضِلُّ بِها مَنْ تَشاءُ وَ تَهْدِی مَنْ تَشاءُ- من سلم منها فهو سعید، و من بقى فیها فهو شقى. أَنْتَ وَلِیُّنا مدبر امرنا فَاغْفِرْ لَنا ذنوبنا، وَ ارْحَمْنا وَ أَنْتَ خَیْرُ الْغافِرِینَ‏.

وَ اکْتُبْ لَنا فِی هذِهِ الدُّنْیا حَسَنَهً- اى: اوجب لنا فى هذه الدّنیا توفیق الطاعه و اسباغ النعمه، وَ فِی الْآخِرَهِ الجنه و الرؤیه و الثواب. موسى خیر دو جهانى خواست درین آیت. همانست که مصطفى (ص) گفت:

«سلوا اللَّه الیقین و العافیه».

وصیتى جامع است، خیر دنیا و آخرت در ضمن آن، فان ملاک امر الآخره الیقین، و ملاک امر الدّنیا العافیه، فکل طاعه لا یقین معها هدر، و کل نعمه لم تصحبها العافیه کدر. إِنَّا هُدْنا إِلَیْکَ‏ اى تبنا و رجعنا و ملنا الیک. من هاد یهود، اذا مال، و قیل: من التهود فى السیر و هو التمکث. قالَ عَذابِی‏ اى قال اللَّه: عذابى، أُصِیبُ بِهِ مَنْ أَشاءُ یعنى الکفار، وَ رَحْمَتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْ‏ءٍ اى عمّت فى الدنیا الکفّار و المؤمنین، و خص بها المؤمنون فى العقبى، و هذا معنى قوله: فَسَأَکْتُبُها اى فسأوجبها، لِلَّذِینَ یَتَّقُونَ‏، فیجب له الثواب للمتقین من اللَّه، و لا یجب لا حد شى‏ء على اللَّه، یجب منه لصدقه فى قوله، و لا یجب علیه شى‏ء لغیره فى ذاته.

عطیه گفت: وسعت کل شى‏ء لکن لا تجب الا للذین یتقون میگوید: رحمت وى بهر چیز رسیده است امّا واجب نگشت مگر متقیان را، که کافران بطفیل مؤمنان در دنیا روزى میخورند، و ببرکت مؤمنان بلاها از ایشان مندفع میشود، و فردا در قیامت رحمت همه مؤمنانرا باشد على الخصوص، و ایشان را واجب گردد، و کافر در عذاب بماند، این چنان باشد که کسى بچراغ دیگرى میرود، و بآن روشنایى منفعت میگیرد، چون صاحب چراغ آن چراغ ببرد طفیلى در ظلمت بماند.

ابو روق گفت: وَسِعَتْ کُلَّ شَیْ‏ءٍ یعنى الرحمه الّتى قسمها بین الخلائق، یعطف بها بعضهم على بعض. و عن سلمان الفارسى، قال: قال رسول اللَّه (ص): «ان اللَّه تعالى خلق مائه رحمه یوم خلق السماوات و الارض، کل رحمه منها طباق ما بین السماء و الارض، فأهبط منها رحمه الى الارض فبها یتراحم الخلائق، و بها تعطف الوالده على ولدها، و بها یشرب الطیر و الوحوش من الماء، و بها یعیش الخلائق، فاذا کان یوم القیامه انتزعها من خلقه، ثمّ افاض بها على المتقین، و زاد تسعا و تسعین رحمه». ثم قرأ: وَ رَحْمَتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْ‏ءٍ فَسَأَکْتُبُها لِلَّذِینَ یَتَّقُونَ‏-

اى: أجمعها و أضمّ جزءها المنزل بین الخلق الى التسعه و التسعین جزءا عنده للذین یتقون «کتب» نزدیک عرب ضم است، و الکتیبه الجیش المتضامه. قال ابن عباس: فَسَأَکْتُبُها لِلَّذِینَ یَتَّقُونَ‏. جعلها اللَّه لامه محمد (ص).

و عن ابو سعید الخدرى انّ النّبی (ص) قال: «افتخرت الجنّه و النار، فقالت النّار: یا ربّ! یدخلنى الجبابره و الملوک و الاشراف، و قال الجنّه: یا ربّ! یدخلنى الفقراء و الضعفاء و المساکین. فقال اللَّه للنار: انت عذابى اصیب بک من اشاء، و قال للجنّه: انت رحمتى وسعت کلّ شى‏ء، و لکلّ واحده منکما ملؤها».

ابن جریح گفت و بو بکر هذلى که: چون این آیت فرو آمد که: وَ رَحْمَتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْ‏ءٍ ابلیس سر برآورد و شادى نمود و نشاط کرد، گفت: انا من ذلک الشی‏ء.

رب العالمین ابلیس را وا بیرون کرد بآنچه گفت: فَسَأَکْتُبُها لِلَّذِینَ یَتَّقُونَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاهَ وَ الَّذِینَ هُمْ بِآیاتِنا یُؤْمِنُونَ‏. جهودان و ترسایان طمع کردند، گفتند: نحن نتّقى و نؤتى الزکاه و نؤمن ربّنا. ربّ العالمین از ایشان بستد و ایشان را محروم کرد به آنچه گفت:

الَّذِینَ یَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِیَّ الْأُمِّیَ‏- امّت محمد را بآن مخصوص کرد، و بایشان داد. قال نوف البکالى الحمیرى: لمّا اختار موسى قومه سبعین رجلا لمیقات ربّه قال اللَّه لموسى: اجعل لکم الارض مسجدا و طهورا، تصلون حیث ادرکتکم الصّلاه الا عند مرحاض او حمّام او قبر، و أجعل السکینه فى قلوبکم، و أ جعلکم تقرؤن التوراه عن ظهور قلوبکم، یقرأها الرجل منکم و المرأه و الحرّ و العبد و الصغیر و الکبیر، فقال ذلک موسى لقومه، فقالوا: لا نرید أن نصلّى الا فى الکنائس، و لا نستطیع حمل السّکینه فى قلوبنا، و نرید ان نکون کما کانت فى التابوت، و لا نستطیع أن تقرأ التوراه عن ظهر قلوبنا، و لا نرید أن نقرأها الا نظرا. فقال اللَّه تعالى: فَسَأَکْتُبُها لِلَّذِینَ یَتَّقُونَ‏ الى قوله:

«المفلحون»، فجعلها لهذه الامّه. فقال موسى: یا رب! اجعلنى نبیّهم. فقال: نبیّهم منهم.

قال: یا رب! اجعلنى منهم. فقال: انّک لن تدرکهم. فقال موسى: یا رب اتیتک بوفد بنى- اسرائیل، فجعلت وفادتنا لغیرنا، فأنزل اللَّه: وَ مِنْ قَوْمِ مُوسى‏ أُمَّهٌ یَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ یَعْدِلُونَ‏. فرضى موسى، فقال نوف: الا تحمدون ربّا حفظ غیبکم و أجزل لکم سهمکم، و جعل وفاده بنى اسرائیل لکم.

الَّذِینَ یَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِیَّ الْأُمِّیَ‏- یعنى محمدا (ص). امّى نادبیر است که نه خواند و نه نویسد، و کان نبیّنا (ص) امّیّا لا یکتب و لا یقرأ و لا یحسب. قال اللَّه تعالى:

وَ ما کُنْتَ تَتْلُوا مِنْ قَبْلِهِ مِنْ کِتابٍ وَ لا تَخُطُّهُ بِیَمِینِکَ‏، و

قال (ص): «انّا امّه امیه لا نکتب و لا نحسب»، و قیل: منسوب الى ام القرى و هى مکّه. بعضى مفسران گفتند که: رسول (ص) از دنیا بیرون نشد تا بنوشت.

الَّذِی یَجِدُونَهُ مَکْتُوباً- اى: وصفه و اسمه مکتوبا عندهم فى التوراه و الانجیل. عمر خطاب از ابو مالک پرسید که: صفت و نعت رسول خدا در تورات چیست؟

و کان ابو مالک من علماء الیهود، فقال: صفته فى کتاب بنى هارون الذى لم یبدّل و لم یغیر، احمد من ولد اسماعیل بن ابراهیم، و هو آخر الانبیاء، و هو النّبیّ العربى الذى یأتى بدین ابراهیم الحنیف. یأتزر على وسطه، و یغسل اطرافه، فى عینیه حمره و بین کتفیه خاتم النبوه، مثل زر الحجله، لیس بالقصیر و لا بالطویل، یلبس الشمله، و یجتزئ بالبلغه، و یرکب الحمار، و یمشى فى الاسواق، معه حرب و قتل و سبى، سیفه على عاتقه، لا یبالى من لقى من النّاس، معه صلاه لو کانت فى قوم نوح ما اهلکوا بالطوفان، و لو کانت فى عاد ما اهلکوا بالرّیح، و لو کانت فى ثمود ما اهلکوا بالصّیحه. مولده بمکّه، و منشأه بها، و بدو نبوته بها، و دار هجرته بیثرب بین حره و نخل و سبخه. هو امّى لا یکتب بیده، و هو الحمّاد یحمد اللَّه على کلّ شدّه و رخاء. سلطانه بالشام. صاحبه من الملائکه جبرئیل. یلقى من قومه اذى شدیدا، ثمّ یدال علیهم فیحصدهم حصد الجرین، تکون له وقعات بیثرب منها له و منها علیه، ثم تکون له العاقبه.

و فى الانجیل ان المسیح (ع) قال للحواریّین: انا اذهب و سیأتیکم الفارقلیط روح الخلق الّذى لا یتکلّم من قبل نفسه، انّه یدبّر لجمیع الخلق، و یخبرکم بالامور المزمعه و یمدحنى و یشهد لى.

یَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهاهُمْ عَنِ الْمُنْکَرِ- میگوید: این پیغامبر امّى ایشان را باسلام و شریعت و مکارم الاخلاق میفرماید، و از منکر و فساد و مساوى الاخلاق باز میزند.

وَ یُحِلُّ لَهُمُ الطَّیِّباتِ‏- و آن حلالها که اهل جاهلیت بر خود حرام کرده بودند چون بحائر و سوائب و وصائل و حوامى، وى حلال و گشاده میگرداند، و قیل: یُحِلُّ لَهُمُ الطَّیِّباتِ‏ اى:

ما حرم علیهم فى التوراه من لحوم الإبل و شحوم البقر و الغنم، وَ یُحَرِّمُ عَلَیْهِمُ الْخَبائِثَ‏-

و آنچه خبائث است چون گوشت خوک و مردار و خون و ربا و جمله محرّمات بر ایشان بسته میدارد و حرام میکند، یعنى که شریعت وى بر این صفت است.

وَ یَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَ الْأَغْلالَ الَّتِی کانَتْ عَلَیْهِمْ‏- بر قراءه شامى «آصارهم» على الجمع، عرب مواثیق را اواصر خوانند، یکى از آن اصره، معنى آنست که از ایشان فرو نهند آن عهدهاى گران و بارهاى عظیم که بر بنى اسرائیل بود که در تورات بایشان فرموده بودند چون قتل نفس در توبه و بریدن اعضاء که بوى گناه کردند، و جامه که پلید شد از میان جامه بر آوردن و بریدن، و در قتلها که کردند قصاص نه دیت و نه عفو. این تشدیدها باغلال ماننده کرد، یعنى: للزومها کلزوم الغل فى العنق، چنان که غلّ در گردن آویخته بود، و از آن جدا نبود، این مواثیق و عهود بر ایشان نهاده بودند و لازم کرده، و گفته‏ اند: اغلال اینجا محرّمات‏اند و مناهى که بر بنى اسرائیل بود، که عیسى مریم گفت: وَ لِأُحِلَّ لَکُمْ بَعْضَ الَّذِی حُرِّمَ عَلَیْکُمْ‏ من آن را آمده ‏ام که بعضى از حرام کرده‏ ها بر شما حلال کنم، و این غل همان است که عجم میگویند دست فلان کس فرو بستند. دست فلان کس بر گردن بسته، یعنى که او را از تصرف منع کردند، و از مراد محروم، فَالَّذِینَ آمَنُوا من الیهود بِهِ‏ اى بمحمّد وَ عَزَّرُوهُ‏ اى عظّموه‏ وَ نَصَرُوهُ‏. و أصل التعزیر المنع، یعنى نصروه بمنعهم کلّ من اراد کیده، وَ اتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِی أُنْزِلَ مَعَهُ‏ اى القرآن. و سمّاه نورا لانّه یبین للنّاس امور دینهم و دنیاهم و آخرتهم و عقباهم، و «مع» یدلّ على البقاء، اى انزل علیه و بقى معه، أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ‏ الظّافرون بالامانى، الباقون فى النعیم.

قُلْ یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنِّی رَسُولُ اللَّهِ إِلَیْکُمْ جَمِیعاً- این خطاب با عرب است، و اهل کتاب و عجم داخل است در جمیع. میگوید: اى جهانیان! من رسول خداام بشماهمگان. قال ابن عباس: بعث اللَّه محمدا الى الاحمر و الاسود، فقال‏ یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنِّی رَسُولُ اللَّهِ إِلَیْکُمْ جَمِیعاً، و قال رسول اللَّه (ص): «بعثت الى النّاس کافه»،و کان النّبی یبعث الى قومه خاصه. و

عن ابى ذر، قال: قال رسول اللَّه (ص): «اعطیت خمسا لم یعطهنّ احد قبلى: نصرت بالرّعب من مسیره شهر، و جعلت لى الارض مسجدا و طهورا، و احل لى المغنم و لم یحلّ لاحد قبلى، و بعثت الى الاحمر و الاسود، و قیل لى سل تعطه».

الَّذِی لَهُ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ‏- اى سلطانها و ما فیها، و تصریف ذلک و تدبیره، لا إِلهَ إِلَّا هُوَ لا ینبغى ان تکون الالوهیّه و العباده الا له، دون سائر الانداد و الاوثان. یُحیِی وَ یُمِیتُ‏ یقدر على انشاء خلق کلّ ما یشاء و احیائه و افنائه اذا یشاء.

فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ النَّبِیِّ الْأُمِّیِّ الَّذِی‏ ینبئ عن اللَّه ما کان و ما یکون. یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ کَلِماتِهِ‏ التوراه و الانجیل، و سائر کتب اللَّه، وَ اتَّبِعُوهُ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ‏.

روى عبد اللَّه بن عمرو بن العاص، قال: خرج علینا رسول اللَّه (ص) یوما کالمودّع، فقال: انا محمد النبىّ الامّى. انا محمد النّبی الامّى. انا محمد النّبی الامّى و لا نبى بعدى. اوتینا فواتح الکلم و خواتمه، و علّمتکم خزنه النّار و حمله العرش، فاسمعوا و أطیعوا ما دمت فیکم، فاذا ذهب بى فعلیکم کتاب اللَّه، احلّوا حلاله و حرّموا حرامه».

 

النوبه الثالثه

قوله تعالى: وَ اخْتارَ مُوسى‏ قَوْمَهُ‏ الایه- فرق است میان امت موسى (ع) و میان امت محمد (ص). امت موسى برگزیده موسى، که میگوید عز جلاله: وَ اخْتارَ مُوسى‏ قَوْمَهُ‏، و امت محمد برگزیده خدا، که میگوید جل جلاله: وَ لَقَدِ اخْتَرْناهُمْ عَلى‏ عِلْمٍ عَلَى الْعالَمِینَ‏. آن گه برگزیده موسى را گفت: فَقالُوا أَرِنَا اللَّهَ جَهْرَهً فَأَخَذَتْهُمُ‏ الصَّاعِقَهُ بِظُلْمِهِمْ‏، اینجا گفت: أَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَهُ. و برگزیده خود را گفت:

وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ ناضِرَهٌ إِلى‏ رَبِّها ناظِرَهٌ. خواست خواست حق است، و اختیار اختیار حق، یقول اللَّه تعالى: وَ رَبُّکَ یَخْلُقُ ما یَشاءُ وَ یَخْتارُ ما کانَ لَهُمُ الْخِیَرَهُ. موسى بر بساط قربت بر مقام مناجات بستاخى کرد بنعت تحقیق، در حالت انکسار و افتقار، از سر ضجر و حیرت.

این تحاسر نمود که: إِنْ هِیَ إِلَّا فِتْنَتُکَ‏. آن گه خویشتن را دریافت، و بنعت عجز و شکستگى بازگشت، از در هیبت و اجلال درآمد. حکم بکلیت با حق افکند که: تُضِلُّ بِها مَنْ تَشاءُ وَ تَهْدِی مَنْ تَشاءُ. بدین قناعت نکرد که زبان ثنا بگشاد. تضرع و زارى در آن پیوست که: أَنْتَ وَلِیُّنا فَاغْفِرْ لَنا وَ ارْحَمْنا. نیاز و خوارى خود برو عرضه کرد، و رحمت و مغفرت خواست، گفت: فَاغْفِرْ لَنا وَ ارْحَمْنا وَ أَنْتَ خَیْرُ الْغافِرِینَ‏.

در آثار آورده‏ اند که: موسى روز مناجات تا بکنار طور سینا رسید. بهر گامى که برمیگرفت، خداى را ثنائى همى کرد، و دعائى همى گفت، و نیازى مینمود.

پیر طریقت گفت: نیازمند را رد نیست، و در پس دیوار نیاز مگر نیست، و دوست را چون نیاز و سیلتى نیست. موسى چون بمقام مناجات رسید درخت امیدش ببرآمد، و اشخاص فضل بدر آمد. شب جدایى فرو شد، و روز وصل برآمد، و موسى را شوق در دل و ذکر بر زبان و مهر در جان و عصا در دست، ندا آمد از جبار کائنات که: اى موسى! وقت راز است، و هنگام ناز است، و روز بار است. یا موسى! سل تعطه. چه دارى حاجت؟ چه خواهى از عطیّت؟ اى موسى! مى‏ خواه تا مى‏ بخشم. مى‏ گوى تا مى‏ نیوشم.

پیر طریقت گفت: بنده که وابسته حق بود و شایسته مهر، او را بعنایت بیارایند و بفضل بار دهند، و بمهر خلعت پوشانند، و بکرم بنوازند، تا بستاخ گردد. آن گه میان غیرت و مهر میگردانند، گهى غیرت در دربندد، تا زبان رهى در خواهش آید. گهى مهر در بگشاید تا رهى بعیان مى‏ نازد.

إِنَّا هُدْنا إِلَیْکَ‏- اى: ملنا الى دینک، و صرنا لک بالکلیه من غیر أن نترک لأنفسنا بقیه. میگوید: خداوندا! بهمگى بتو باز گشتیم؟ و از حول و قوه خویش متبرى شدیم، و خویشتن را بتو سپردیم، و بهر چه حکم کردى رضا دادیم. ما را بما باز مگذار، و مایى ما از پیش ما بردار. همانست که مصطفى (ص) گفت:

«لا تکلنى الى نفسى طرفه عین و لا اقل من ذلک».

و قال صلّى اللَّه علیه و سلم: «واقیه کواقیه الولید».

به داود وحى آمد که: اى داود! دوستان مرا با اندوه دنیا چه کار، اندوه دنیا حلاوت مناجات از دل ایشان ببرد. اى داود! من از دوستان خویش آن دوست دارم که روحانى باشند، غم هیچ نخورند، و دل در دنیا نبندند، و کار و شغل خود بهمگى با من افکنند، و بقضاء من رضا دهند.

رسول خدا گفت:

«الرضا بالقضاء باب اللَّه الاعظم».

در بنى اسرائیل عابدى بود، روزگار دراز در عبادت بسر آورده. بخواب نمودند او را که: رفیق تو در بهشت فلان است. وى بطلب آن کس برخاست تا ببیند که عبادت وى چیست؟ از وى نه نماز شب دید نه روزه روز مگر فرائض. گفت: مرا بگوى تا کردار تو چیست؟ گفت: نکرده ‏ام عبادتى فراوان، بیرون از آنچه دیدى. امّا یک خصلت است در من، چون در بلا و بیمارى باشم، نخواهم که در عافیت باشم، ور در آفتاب باشم نخواهم که در سایه باشم، و بهر چه اللَّه حکم کند رضا دهم، و برخواست اللَّه خواست خود نیفزایم، عابد گفت: اینست که ترا بدین منزل رسانید.

الَّذِینَ یَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِیَّ الْأُمِّیَ‏- این آیت و آنچه بدان پیوسته تا آخر ورد، اظهار شرف مصطفى است و بیان خصائص و فضائل وى. رب العزه او را بستود، و بر جهانیان برگزید، و نبوت و رسالت را بپسندید، و خاتم پیغامبران و مقتداى جهانیان کرد، و هر چند که امى بود کتابها نخوانده و ننوشته، علم اولین و آخرین دانست، و شرایع و احکام دین و مکارم اخلاق را بیان کرد، و اخبار پیشینیان و آئین رفتگان و سرگذشت‏ ایشان، از آن جهانداران که بودند و خواهند بود تا بقیامت، از همه خبر داد، و بلفظ شیرین و بیان پرآفرین بهمه اشارت کرد. صد و بیست و اند هزار پیغامبر که بخاک فروشدند در آرزوى آن بودند که ایشان را بر اسرار فطرت آن مهتر عالم اطلاع بود، و هرگز نبود، و ندانستند، و عزت قرآن خبر میدهد که: فَأَوْحى‏ إِلى‏ عَبْدِهِ ما أَوْحى‏ آن خزینه اسرار فطرت محمد مرسل را مهرى بر نهادیم و طمعها از دریافت آن ببریدیم، وَ عِنْدَهُ مَفاتِحُ الْغَیْبِ‏:

زان گونه شرابها که او پنهان داد		یک ذره بصد هزار جان نتوان داد

یکى از جوانمردان طریقت وصف وى میکند که: سراج من نور الغیب بدا و غار، و جاوز السرج و سار، کان اسمه مذکورا قبل الحوادث و الاکوان، و ذکره مشهورا قبل القبل و بعد البعد و الجواهر و الالوان. جوهره صفوىّ، کلامه نبوىّ، حکمه علوىّ، عبارته عربى، لا مشرقىّ و لا مغربىّ، حسبه ابوىّ، رفیقه ربوىّ، صاحبه اموىّ، ما خرج خارج من میم محمّد، و ما دخل فى حائه احد. آفرینش همه در میم محمّد متلاشى شد. هر کجا در عالم دردى و سوزى بود، در مقابل سوز وى ناچیز شد. انبیا و اولیا و صدّیقان چند که توانستند مرکبها دوانیدند، بآخر باوّل قدم وى رسیدند. آن مقام که زبر خلائق آمد زیر قدم خود نپسندید. طوبى و زلفى که غایت رتبت صدّیقان است بدان ننگرید: ما زاغَ الْبَصَرُ وَ ما طَغى‏. در وصف وى گفته‏ اند: قمر تجلى من بین الاقمار، کوکب برجه فى فلک الاسرار. طلع بدره من غمام الیمامه، و اشرقت شمسه من ناحیه التّهامه، و أضاء سراجه من معدن الکرامه. العلوم کلّها قطره من بحره، و الحکم کلها غرفه من نهره، و الازمان کلّها ساعه من دهره. هو الاوّل فى الوصله، و الآخر فى النبّوه، و الظاهر بالمعرفه، و الباطن بالحقیقه.

آن روز که از مکّه هجرت کرد و روى سوى مدینه نهاد، بخیمه ام معبد رسید. امّ معبد چون روى مبارک رسول دید در وى متحیر شد. گفت: اى مرد! تو کیستى که اینجا آمده ‏اى؟ حورى که از خلد بیرون آمده‏ اى؟ ماهى که از آسمان بزیر آمده ‏اى؟ رضوانى که از فردوس آمده ‏اى؟ قندیل عرشى که دنیا افروخته‏ اى؟ … توقیع لوحى که عیان گشته‏ اى؟ شمع طرازى که روان گشته‏ اى؟ صورت بختى که نقاب برداشته ‏اى؟

کمند دلهایى که خانه فروش زده‏ اى؟ بند جانهایى که گوى جمال ربوده‏ اى؟ کیمیاء جمالى که جهان نگاشته ‏اى؟ نور شمس و قمرى که پدید آمده اى؟

امروز گذشت بر من آن سرو روان‏		پوشیده ز من روى فرو بسته لبان‏
ابر ار چه رخ مهر بپوشد ز جهان‏		کى گردد نور روز بر خلق نهان‏

سیدى که در تواضع چنان بود که یک قرص از درویش قبول کردى، و دنیا جمله بیک درویش دادى، و منت بر ننهادى. با یتیمى راز کردى، و بر جبرئیل ناز کردى. با غریبى بنشستى، و با بهشت ننگرستى. بمهمان عجوز رفتى، و از عرش و ما دون آن همت بر گذاشتى. زن بیوه را ردا بیفکندى، و بساط در سدره منتهى نیفکندى. با مسکینى هم زانو بنشستى. رحیم دلى، خوش سخنى، نیک مردى، نیک عهدى، راست عهدى، تیمار دارى، عزیز قدرى، محمد نامى، ابو القاسم کنیتی، مصطفى لقبى، صد هزاران هزار صلوات و سلام خداى بر روح پاک و روان مقدس او باد:

و أنت لما ولدت اشرقت ال‏		ارض و ضاءت بنورک الافق‏
فنحن فى ذلک الضیاء و فى ال‏		بنور و سبل الرّشاد نحترق‏

کشف الأسرار و عده الأبرار، ج‏۳