تفسیر و تفاسیر شیعه قرن هفتم

قرن هفتم :

 

خصائص الوحى المبیناثر

ابوحسین و یا ابوزکریا شمس الدین یحیى ( م ۶۰۰ ق ) فرزند حسن معروف به ابن بطریق از علما و متکلمین امامیه .

ایـن تـفسیر در مناقب حضرت على بن ابى طالب (ع ) و آیات نازله در حق وى اختصاص یافته و از کتب عامه و صحاح استدراک و استدلال شده است .تفسیر مذکور شامل بیست و پنج فصل است : فصل اول در بیان قوله تعالى ( انما ولیکم اللّه و رسوله ); فـصـل دوم در بیان آیه ( یا ایها الرسول بلغ ما انزل الیک ), فصل سوم در بیان آیه ( الیوم اکملت لـکـم دینکم ); و فصل بیست و پنجم آخر تفسیر در بیان قوله تعالى ( هذان خصمان اختصموا فى ربهم ).

این تفسیر در سال ۱۳۱۱ ق ضمن نورالهدایه دوانى در تهران چاپ گردیده و مجدد در سال ۱۴۰۶ ق توسط وزارت ارشاد اسلامى به تحقیق شیخ محمدباقر محمودى چاپ گشته است .

مـنـابع :

اصل کتاب خصائص الوحى المبین ; الذریعه , ۷/۱۷۵; امل المل , ۲/۳۴۵; روضات الجنات , ۸/۱۹۶; ریـاض العلماء, ۵/۳۵۴; الثقات العیون , ۳۳۷; لسان المیزان , ۶/۲۴۷; معجم رجال الحدیث ۲۰/۴۲; دائره المعارف بزرگ اسلامى , ۳/۱۱۷; مصفى المقال , ۵۰۱.

عرائس البیان فى حقایق القرآن

از شیخ المشایخ صدرالدین ابومحمد روزبهان ( ۵۲۲ – ۶۰۶ ق ) فرزند ابونصر بقلى فسائى شیرازى معروف به شیخ شطاح و صاحب شطحیات از اقطاب صوفیه و مشاهیر عرفاء حکیم متاله .وى ایرانى تبار و اصلا از مردم دیلم و در فساء متولد گردیده است پس از تکمیل مقدمات خود نزد افاضل علماى شیراز مدتها در کربلا و نجف و شام و حجاز و اسکندریه اقامت داشت .

در این ایام بود که با شیخ الاشراق سهروردى هم مباحثه گردید.او سپس شیراز را مسکن دائمى خود قرار داد.و نیز پنجاه سال در مسجد جامع عتیق شیراز به وعظ و سخنرانى پرداخت .تـفسیر مورد بحث در دو مجلد به زبان عربى قدیمى ترین تفسیر عرفانى براى قرآن کریم است به شیوه عقاید صوفیان مبتنى بر تاویلهاى عرفانى .

بـسـیارى از آیات را که در فضائل حضرت على بن ابى طالب (ع ) و خاندان عصمت و طهارت (ع ) است با مشرب عرفانى و تصوف خود تاویل و تفسیر نموده است .نسخه کهن از مخطوطات اهدائى سید محمد مشکوه به کتابخانه دانشگاه تهران به شماره ۹ ثبت دفتر کتابخانه دانشگاه تهران موجود است .این تفسیر در دو مجلد دو دفعه در لکنهو چاپ سنگى گردیده و نیز مفسر آن را در یک جلد به نام نبذه النفائس فى انتخاب العرائس تلخیص نموده است .

منابع :

الاعلام , ۳/۳۵; الذریعه , ۱۵/۲۴۲; الانوار فى کشف الاسرار, ۱/۱۶۸; آثار العجم , ۴۶۱; ریاض الـعـارفـیـن ۱۱۸; ریحانه الادب , ۳/۳۲۴; شدالازار, ۲۴۳; طرائق الحقائق , ۲/۶۴۰; کشف الظنون , ۱/۱۹۶ به بعد; فارسنامه ناصرى , ۲/۱۴۷; مجمع الفصحاء, ۲/۶۸۰; معجم المؤلفین , ۴/۱۷۵; مؤلفین کتب چاپى فارسى و عربى , ۱/۲۹۹; نخستین مفسران پارسى نویس , ۱/۲۷۸.

جنه الناظر و جنه المناظر

از سـیدالاشرف ( ۴۸۲ – ۶۱۰ ق ) فرزند الاغر بن هاشم علوى حلبى مشهور به تاج العلى از علماء و محققین تبارشناس شیعه .
تفسیر مورد بحث در بیان یکصد آیه از قرآن است مفسر آنها را به مناسباتى انتخاب نموده و شرح و تفسیر کرده است .و آن در پنج مجلد به زبان عربى و شیوه روائى و کلامى است ولى اکنون وجود ندارد.

منابع :

اعلام زرکلى , ۱/۳۳۲; اعیان الشیعه , ۳/۴۶۰; الانوار الساطعه فى المائه السابعه , ۱۹; الذریعه , ۵/۱۶۰; ریـحـانـه الادب ۱/۳۲۰; لـسـان الـمـیزان , ۱/۴۴۹; معجم الدراسات القرآنیه , ۱۲۵; معجم المؤلفین عمر رضا کحاله , ۲/۳۰۱; نکت الهمیان , ۱۱۹; الوافى بالوفیات , ۱۰/۳۷۳.

نهج البیان عن کشف معانى القرآن

اثر شیخ محمد ( م ح ۶۴۰ ق ) فرزند حسن شیبانى , از علما و متکلمین امامیه .ایـن تـفسیر در یک جلد به زبان عربى است که در آن روش پیشینیان و استناد به اخبار و احادیث ملحوظ گردیده و از تاویلات متاخران در آن اثرى نیست .

شـیـبانى در مقدمه تفسیر خود مى گوید از دیر زمان به خاطرم رسید که تفسیرى بر قرآن کریم بنویسم و در آن به اسباب نزول و غرائب کلمات قرآن بپردازم این نظر در جمع علما مطرح و مورد تشویق قرار گرفت .

و نیز در مقدمه تصریح نموده است که تفسیر آیات شریفه با کمک روایات وارده از طریق اهل البیت و ائمـه مـعـصومین (ع ) صورت خواهد گرفت و همچنین ناسخ و منسوخ و جمله اى از عبادات و احـکـام را ذکـر خـواهد نمود بدون آنکه به بواطن و اسرار قرآن و وجوه اعراب و اختلافات قراءآت توجه نماید.

و نیز در مقدمه مزبور ضمن چند فصل به مباحثى درباره کتب آسمانى و انواع علوم قرآن پرداخته است .سـپـس تفسیر خود را از شرح استعاذه و سوره فاتحه الکتاب آغاز کرده و بعد سوره هاى قرآن را به تـرتیب تا سوره الناس بر اساس قوله قوله مورد بحث قرار داده است و در این اثر از شیخ مفید و از تفسیر التبیان شیخ طوسى نقل مى نماید.

مـؤلف تفسیر خود را به نام المستنصر باللّه خلیفه ( م ۶۴۰ ق ) تالیف کرده است ولى گفتنى است که بعضى از محققان نظیر صاحب مستدرک الرسائل و تاسیس الشیعه مستنصر باللّه خلیفه عباسى ( مـورد نظر مفسر ) را با المستنصر باللّه خلیفه فاطمى اشتباه و خلط نموده اند و آقابزرگ تهرانى در طبقات اعلام الشیعه این اشتباه را متذکر شده و مؤلف را در ردیف علماى قرن هفتم یاد کرده است .

نـسـخه هاى خطى متعددى از این تفسیر در کربلا ( در کتابخانه شیخ محمد صالح برغانى مورخ ۷۰۰ ق و در کـتـابـخـانه شیخ عبدالحسین تهرانى منتقل به کتابخانه مدرسه هندى ), در نجف و اصـفـهـان و قـم ( در کـتابخانه آیت اللّه مرعشى به شماره ۶۷۳۹ ) و در تهران ( کتابخانه دانشگاه شماره ۶۷ ) موجود مى باشد.

مـنابع :

الانوار الساطعه فى المائه السابعه , ۱۵۶; تاریخ علماء المستنصریه , ۲/۳۳۲; تاسیس الشیعه , ۳۳۵; الذریعه , ۲۴/۴۱۴; فهرست کتابخانه مرعشى قم , ۱۷/۲۹۰; فهرست کتابخانه اهدائى مشکوه , ۱/۲۳۷.

تفسیر سوره فاتحه

از محمد ( زنده در ۶۵۲ ق ) فرزند محمد بن احمد السیف البویکهى از اعلام مفسران شیعه .
مفسر در خراسان به تدریس اشتغال داشته است .و ایـن تـفـسـیـر را بـه نام یکى از اعاظم خراسان معروف به شمس المله و الدین شهاب الاسلام و المسلمین که نزد مفسر تلمذ داشته تالیف نموده است .

در این تفسیر در یک جلد به زبان عربى و به شیوه روائى به بیان قواعد نحوى اعراب کلمات و آیات سوره الحمد تالیف شده و در ۶۵۲ ق اجازه روایت آن را به شمس الدین مزبور داده است .

نسخه نفیسى از این اثر به خط نسخ که سال تحریر آن ۷۸۲ ق است , از مخطوطات کتابخانه آستان قدس رضوى و به شماره ۱۲۴۱ محفوظ است .

مـنـابع :

فهرست کتب خطى کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى , ۱/۴۳۴; فهرست الفبائى کتب خطى کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى , ۱۳۶; مفسران شیعه , ۱۰۸.

سعد السعود للنفوس منضود

اثـر رضـى الـدین ابوالقاسم على ( ۵۸۹ – ۶۶۴ ق ) فرزند موسى بن جعفر از احفاد طاووس حسنى حـلـى داوودى مـعـروف بـه سـیـد بـن طاووس , از مشاهیر علماى شیعه و سیدالطائفه و نقیب الطالبیین که در آستانه حضرت امیرالمؤمنین (ع ) در نجف مدفون است .

ایـن کـتـاب در واقع فهرست کتابهاى کتابخانه ابن طاووس است که تنها بخش مربوط به قرآن و تفاسیر آن در دست است و بقیه آن از میان رفته است .بـخـشى از این کتاب در معرفى صحف انبیاء سلف علیهم السلام است از جمله صحیفه ادریس در بـیـش از بـیست فصل که شامل احوال انبیاء از آدم تا خاتم الانبیاء حضرت محمد بن عبداللّه (ص ) اسـت و بـحث درباره زبور در بیش از بیست فصل و بعد به اناجیل اربعه پرداخته است و از چندین تفسیر آنچه که متعلق به امامت حضرت على بن ابى طالب (ع ) و خاندان عصمت و نبوت (ع ) است استخراج کرده است .

و بـعـد تفسیرهایى را که در این کتاب از آنها استفاده کرده است نام برده از جمله تفسیر ابى جعفر مـحـمـد بـن على بن الحسین , و تفسیر شیخ مفید و تفسیر الصادقیین و تفسیر الیات المنزله فى الامیر, و تفسیر ابن عقده و تفسیر الکعبى و تفسیر ابى على الجبائى در ده مجلد.

امـروزه نسخه هاى متعددى از کتاب سعدالسعود للنفوس منضود در کتابخانه هاى ایران و عراق و هـنـدوسـتـان مـوجـود مـى باشد تفسیر دیگرى به نام الانوار الباهره فى انتصار العتره الطاهره به رضـى الدین سید ابن طاووس نسبت مى دهند که آیات قرآنى در احادیث مروى از فضائل حضرت امـیـرالـمـؤمـنـیـن (ع ) در آن بحث شده و خود مى گوید که نص صحیح از رب العالمین و سید المرسلین بر امامت حضرت على (ع ) را نقل نموده است .
متاسفانه نسخه اى از آن در دست نیست .

مـنـابـع :

الاعـلام , زرکلى , ۵/۲۶; امل المل , ۲/۲۰۵; الانوار الساطعه فى المائه السابعه , ۱۱۶; جامع الـرواه , ۱/۶۰۳; الـذریـعـه , ۱۲/۱۸۲; ایضاح المکنون , ۱/۷۶; فوائد الرضویه , ۱/۳۳۰; فهرست الفبائى کـتـب خـطى کـتابخانه مرکزى آستان قدس , ۳۰۸; کشف الظنون , ۱/۱۶۶; لؤلؤه البحرین , ۲۳۵; مـعجم رجال الحدیث , ۱۲/۱۸۸; معجم الدراسات القرآنیه , ۱۷۹; معجم المؤلفین , عمر رضا کحاله , ۷/۲۴۸; مفسران شیعه , ۱۰۷; هدیه العارفین , ۱/۷۱۰.

نزول القرآن فى شان امیرالمؤمنین (ع )

اثـر ابوبکر محمد ( م ق ۶۶۴ ق ) فرزند مؤمن شیرازى نیشابورى حافظ, از محدثین ثقه و مفسرین شیعه .تفسیر مورد بحث به شیوه روائى است .
شـیـخ منتجب الدین و ابن شهر آشوب و شیخ عبدالجلیل قزوینى از تفسیر مذکور در آثار خود نام برده اند.ولى فعلا نسخه اى از آن موجود نیست .
تفسیر دیگرى به نام تفسیر حافظ نیشابورى به همین مفسر نسبت مى دهند که آن هم وجود ندارد.

مـنـابـع :

الـثـقـات العیون فى سادس القرون , ۲۹۱; جامع الرواه , ۲/۱۸۶; الذریعه , ۲۴/۱۰۶; تنقیح المقال , ۳/۱۷۸; معالم العلماء, ۱۱۸; معجم الدراسات القرآنیه , ۳۰۳; الفهرست , منتجب الدین , ۱۰۸; النقص , ۱۹۳; مفسران شیعه , ۱۰۲.

 

 

تفسیر خواجه نصیرالدین طوسى

اثـر مـولانـا شـیـخ ابـوجـعفر محمد ( ۵۹۷ – ۶۷۲ ق ) فرزند محمد بن الحسن معروف به خواجه نصیرالدین طوسى از مشاهیر علما و حکماى شیعه جامع علوم و فنون اسلامى .
خـواجـه نـصـیـر در این تفسیر به زبان عربى و شیوه کلامى با مشرب حکمى و فلسفى خویش به تفسیر آیات قرآن کریم پرداخته است .

از این تفسیر طى تفسیرها و سایر کتب و مؤلفات علماى امامیه نقل گردیده است .
و هـمـچنین نسخه اى از این تفسیر از مخطوطات کتابخانه سید ابن طاووس ( م ۶۶۴ ق ) موجود بوده که از آن در کتاب خود رساله محاسبه النفس نقل کرده است .

خـواجـه نـصـیرالدین طوسى تفسیر دیگرى به نام تفسیر سوره الاخلاص به زبان فارسى به همان شیوه کلامى و مشرب حکمى و فلسفى تالیف نموده است .

نـسـخـه اى از این تفسیر مربوط به عهد صفویه از مخطوطات اهدائى مشکوه ( شماره ۱۰۴۶ ) در کتابخانه دانشگاه تهران محفوظ است .

 

مـنـابـع :

الاعـلام , ۷/۳۰; الانـوار الساطعه فى المائه السابعه , ۱۶۸; روضات الجنات , ۶/۳۰۰; ریاض الـعـلـمـاء, ۵/۱۵۹; ریحانه الادب , ۲/۱۷۱; فوات الوفیات , ۳/۲۴۶; الوافى بالوفیات , ۱/۱۷۹; شذرات الذهب , ۵/۳۳۹; الذریعه , ۴/۲۵۲.

 

شواهد القرآن

مـفـسـر سـید جمال الدین ابوالفضائل احمد ( م ۶۷۳ ق ) فرزند موسى بن جعفر از احفاد طاووس حسنى حلى داودى معروف به سید بن طاووس , از ائمه حدیث و اکابر فقهاء وى برادر رضى الدین ابوالقاسم على است .

ایـن تـفـسـیـر در دو مجلد به زبان عربى و شیوه روائى و کلامى و ادبى به بحث در تفسیر کلیات شواهد آیات قرآن اختصاص داده شده است .
ابـن داوود دربـاره آن مـى نـویـسـد کـتاب شواهد القرآن مجلدان که مسلما از نظر ابن داوود گذشته است .

تفسیر دیگرى به جمال الدین سید به طاووس به نام عین العبره فى غین القره نسبت مى دهند که در آن آیات نازله در فضائل حضرت على بن ابى طالب (ع ) را مورد تفسیر قرار داده است .

ابن داوود از قول شهید اول اسناد این تفسیر را مورد ثقه ذکر کرده است .نسخه اى از این کتاب به خط شهید ثانى در کتابخانه خوانسارى ( صاحب روضات الجنات ) موجود بـوده اسـت و همچنین نسخه اى نزد میرزا حسین نورى بوده که به دست آقابزرگ تهرانى رسیده است .

 

مـنـابـع :

اعـیـان الـشیعه , ۳/۱۸۹; الاعلام , ۱/۲۶۱; امل المل , ۲/۲۹; الانوار الساطعه , ۱۳; الذریعه , ۱۴/۲۴۴; رجـال , ابن داوود, ۴۵; جامع الرواه , ۱/۷۲; روضات الجنات , ۱/۶۶; ریحانه الادب , ۸/۷۲; قـامـوس الرجال , ۱/۶۶۰; لؤلؤه البحرین , ۲۳۵; معجم رجال الحدیث , ۲/۳۴۴; نقد الرجال , تفرشى , ۳۵.

 

الفحص و البیان عن اسرار القرآن

اثـر شیخ نجیب الدین ابوزکریا و یا ابواحمد یحیى ( ۶۰۱ – ۶۸۹ ق ) فرزند احمد هذلى حلى معروف به شیخ نجیب الدین از فقهاى امامیه و مؤلف جامع الشرائع .
تـفسیر مورد بحث در یک جلد به زبان عربى شامل بخشى از قرآن کریم و حاوى آیات عدل و آیات دال بر اختیار و جبر به شیوه کلامى است .

مـفـسر بخش عمده بحث خویش را به آیاتى که ظاهر آن دلالت بر عدل دارد و آیاتى که دلالت بر جبر و اختیار دارد پرداخته است .این تفسیر در نوع خود بى نظیر است .
نـسـخه اى از این تفسیر نزد شیخ زین الدین ابومحمد على بیاضى عاملى ( م ۸۷۷ ق ) بوده و از آن در کتاب خویش الصراط المستقیم بسیار نقل نموده است .

 

مـنابع :

اعیان الشیعه , ۱۰/۲۸۷; الانوار الساطعه , ۲۰۴; بغیه الوعاه , ۲/۳۳۱; الذریعه , ۱۶/۱۲۴; ریاض العلماء, ۵/۳۳۴; ریحانه الادب , ۷/۵۶۵; لؤلؤه البحرین , ۲۹۱; مجالس المؤمنین , ۱/۵۶۹; تعلیقه امل المل , ۳

تفسیر و تفاسیر قرآن //عبدالحسین شهیدى صالحى