تفسیر و تفاسیر شیعه قرن نهم

قرن نهم :

 

 

 

تفسیر ابوالفضل دیلمى

اثر شیخ ابوالفضل ( م ح ۸۰۰ ق ) فرزند بهاءالدین یوسف دیلمى مرقانى , از علماى تفسیر.
تفسیر مورد بحث در دو مجلد بزرگ قرار دارد و مفسر پس از ذکر چند آیه از قرآن کریم به تفسیر و تـاویل آیات مذکور مى پردازد و هنگام تفسیر آیه انما ولیکم اللّه تصریح به امامت و ولایت الهى حـضرت على بن ابى طالب (ع ) کرده و مساله انفاق انگشترى را در حال رکوع توسط امام (ع ) نقل مى نماید و نیز حدیث تفسیر الصادقین در خصوص حضرت على بن ابى طالب (ع ) و شیعیان او را.

سپس حکم به ایمان ابوطالب داده است که وى با ایمان بر اسلام وفات یافت و همچنین از حضرت امام جعفر الصادق (ع ) روایات بسیارى نقل کرده است و هنگام ذکر نام حضرت على بن ابى طالب (ع ) از وى بعنوان امیرالمؤمنین علیه السلام اسم مى برد.

و نـیـز در اول سـوره مـریـم به حدیث نحن معاشر الانبیاء لا نورث اشاره کرده و مى گوید این تـهمت و افترائى است جهت غصب فدک و مقصود از یرثنى و یرث من آل یعقوب ارث مال است نه ارث علم .

سپس به ارث عایشه که پیراهن و نعلین حضرت رسول اکرم (ص ) را به ارث برد اشاره کرده است .و بعد خطبه حضرت زهراء (س ) را یاد کرده است .

از مـنابع این تفسیر, تفسیر طبرسى و تفسیر زمخشرى و تفسیر الامام الناصر للحق و دره الغواص حریرى و کشف المشکلات است .نـسـخـه کهن این اثر در دو جلد و از کتب خطى کتابخانه سید جواد عاملى ( م ۱۲۲۶ ق ) صاحب کتاب مفتاح الکرامه در نجف اشرف است .

مـصـنـف از بـراى تـفـسـیـر خود نامگذارى نکرده است و در پایان آن آمده انه تفسیر کتاب اللّه المتضمن بحقایقه و دقایقه تولى جمعه الفقیر المحتاج الى رحمه مولاه ابوالفضل بن شهر دویر بن یوسف .

مـنابع :

اعیان الشیعه , ۲/۳۹۷; الذریعه , ۴/۲۵۶; مؤلفات الزیدیه , ۱/۳۰۷; معجم الدراسات القرآنیه , ۹۴; مفسران شیعه , ۱۱۲.

 

 

 

الانصاف فى الرد على صاحب الکشاف

اثـر سـیـد بـهاءالدین ابوالحسن على علوى معروف به سید النسابه ( زنده در ۸۰۰ ق ), از مفسران شیعه و تبارشناس معروف عصر خویش .

بـهـاءالدین در تفسیر مورد بحث به اشکالات و ایرادات خود بر تفسیر کشاف زمخشرى پرداخته و اشتباهات او را در تفسیر بعضى از آیات بیان مى نماید.

سید حسین عاملى کرکى قزوینى ( م ۱۰۰۱ ق ) در دفع المناواه از آن نقل مى نماید.
و نسخه اى از آن در کتابخانه شیخ الاسلام در قزوین موجود است .
بهاءالدین سید النسابه را دو تفسیر دیگرى نقل کرده اند که وجود ندارند به نام :

1) بیان الجزاف فى تـبـیـان انـحراف صاحب الکشاف , در این تفسیر مفسر پس از ذکر آیه گفته هاى زمخشرى را در کشاف رد کرده سپس خود آیه را تفسیر مى نماید.
شیخ آقابزرگ این نسخه را در مجموعه اى ملاحظه کرده است .
۲) تـبیان انحراف صاحب الکشاف , این تفسیر غیر از دو تفسیر اوست ولى همچنان ایرادات خود را به صاحب کشاف بازگو مى کند و آقابزرگ تهرانى آن را مستقل یاد کرده است .

مـنـابـع :

الاعلام , زرکلى , ۴/۳۰۲; ایضاح المکنون , ۱/۱۳۴; الحقایق الراهنه , ۱۴۲; الذریعه , ۲/۳۹۷; روضات الجنات , ۴/۳۴۷; ریاض العلماء, ۴/۱۲۴; الضیاء اللامع فى القرن التاسع , ۹۵; مصفى المقال فـى مـصـنـفـى علم الرجال , ۲۸۵; معجم المؤلفین , ۷/۱۲۸; مفسران شیعه , ۱۱۶; هدیه العارفین , ۱/۷۲۶; المستدرک , نورى , ۴۳۵.

 

 

 

مشارق الامان و لباب حقائق الایمان

اثـر شـیـخ رضـى الـدین رجب ( م ح ۸۱۵ ق ) فرزند محمد حلى معروف به حافظ رجب برسى , از علماى شیعه .

تـفـسـیـر مـورد بحث در ذکر و بیان و تفسیر بعضى از آیات قرآن کریم است که اکثر آنها در حق حضرت على بن ابى طالب (ع ) نازل گردیده و به فضائل خاندان عصمت و طهارت اختصاص دارد و آمیخته با عرفان و مختصرتر از کتاب دیگر وى به نام مشارق الانوار مى باشد.

امروزه از این تفسیر چندین نسخه خطى در دست است .از جمله نسخه خطى کتابخانه آستان قدس رضوى ( شماره ۱۱۰۱۱ ) در فهرست الفبائى کتابخانه رضوى تحت عنوان تفسیر عرفانى یاد شده است .

براى شیخ رضى الدین حافظ برسى دو تفسیر دیگر نقل کرده اند:

۱) تفسیر سوره التوحید, به شیوه فلسفى و بر مذاق اهل عرفان تفسیر شده است .نسخه هاى متعددى در دسترس وجود دارد که نسخه مدرسه سپهسالار ( شماره هاى ۱۷۸۸, ۱۷۹۰ ) از آن جمله است .

۲) الـدرالثمین , در بیان و تفسیر پانصد آیه که در شان حضرت على بن ابى طالب (ع ) و در فضائل ایشان نازل شده است .
تالیفات زیاد حافظ برسى در مناقب و محامد حضرت على (ع ) و خاندان عصمت (ع ) و اشعار بلیغ و مـتـیـن و مـدح و رثـاى وى در حق ائمه اطهار (ع ) موجب شده است که عده اى او را جزء غلاه دانسته اند.
از تفسیر الدرالثمین نسخه ( شماره ۱۵۳۱۷ ) در کتابخانه آستان قدس رضوى موجود است .

مـنـابـع :

اعـیان الشیعه , ۶/۶۴; امل المل , ۲/۱۱۷; ایضاح المکنون , ۱/۴۴۴; الذریعه , ۱/۳۳; روضات الـجـنـات , ۳/۳۳۷; ریـاض الـعلماء, ۲/۳۰۴; الضیاء اللامع فى القرن التاسع , ۵۸; فهرست کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى , ۵۱۹; معجم رجال الحدیث , ۷/۱۸۱; مفسران شیعه , ۱۱۶.

 

 

 

تفسیر کبیر ابن متوج

اثـر جمال الدین ابوناصر احمد ( م ۸۲۰ ق ) فرزند عبداللّه بن متوج بحرانى معروف به ابن متوج , از مفسران شیعه و مشاهیر علماى عصر خویش .

شـیـخ آقـابـزرگ تهرانى در الذریعه مى نویسد تفسیر مفسر را نبایستى با تفسیر شیخ فخرالدین احـمـد بـن عـبداللّه بن سعید بن متوج اشتباه کرد, على رغم اینکه هر دو آنان در نام و اسم پدر و شهرت و نسبت به بحرین وجه اشتراک دارند و گاه این گونه شباهتها از نظر مشایخ و شاگردان و تصانیف پیدا مى شود.

نـسـخه اى از این تفسیر در کربلا در کتابخانه سید نصراللّه حائرى معروف به مدرس الطف موجود بود که امروزه نزد احفاد او در کربلا مى باشد.
شـیخ جمال الدین بن متوج داراى سه تفسیر دیگر مى باشد:

۱) تفسیر صغیر ابن متوج , در یک جلد بـه زبـان عـربـى است که با استفاده از روایات و اخبار ائمه اطهار (ع ) و احادیث خاندان عصمت و طهارت (ع ) آیات قرآنى را تفسیر کرده است .

۲) الـنـاسـخ و الـمنسوخ , که ابتدا با تفسیر صغیر جمع بوده ولى بعدا آیات ناسخ و منسوخ را جدا کرده و آن را در یک جلد به زبان عربى و به شیوه روائى تدوین نموده است .
و این تفسیر غیر از تفسیر ناسخ و منسوخ فخرالدین احمد بن عبداللّه ابن متوج مى باشد.
در الذریعه نسخه هاى متعددى از آن معرفى شده است .

۳) آیات الاحکام , که نام دیگر آن منهاج الهدایه فى تفسیر آیات الاحکام الخمسمائه مى باشد.
در این تفسیر که محققانه تالیف گردیده تبحر و فضل مؤلف آشکار شده است .
مفسر ۵۰۰ آیه از آیات تشریعى را بیان کرده و حکم فقهى آنها را ذکر نموده است .
نسخه هاى متعددى از این تفسیر موجود مى باشد.

مـنابع :

اعیان الشیعه , ۳/۱۳; انوار البدرین , ۷۰; الحقائق الراهنه , ۷; امل المل , ۲/۱۶; ریاض العلماء, ۱/۴۳; الـذریـعـه ۴/۲۴۶; تـنـقیح المقال , ۱/۶۵; ریحانه الادب , ۸/۱۹۴; فهرست آل بابویه و علماء الـبـحـریـن , ۹۱; لـؤلـؤه البحرین , ۱۷۷; معجم الدراسات القرآنیه عند الشیعه الامامیه , ۴ به بعد; مفسران شیعه , ۱۰۹.

 

 

 

کنزالعرفان فى فقه القرآن

اثر شیخ ابوعبداللّه شرف الدین مقداد ( م ۸۲۶ ق ) فرزند جلال الدین عبداللّه اسدى سیورى معروف به فاضل مقداد, از شیوخ فقهاى امامیه .وى از شـاگـردان شـهـیـد اول شیخ محمد بن مکى عاملى ( ۷۳۴ – ۷۸۶ ق ) است و از او روایت مى کند.

تـفـسـیـر کـنزالعرفان در یک جلد به زبان عربى و شیوه استدلالى است و مؤلف با بهره گیرى از روایـات و احادیث ائمه اطهار(ع ) آیات احکام قرآن را گرد آورده سپس به ترتیب کتابهاى فقهى , آیات فقهى را مبسوط شرح مى کند و حکم آیه را بیان مى نماید.

نـظـم و شـیـوه تـدویـن و تبویب این تفسیر روشى ابداعى از سوى او بوده است که در میان همه تفسیرهاى فقه قرآن کریم اعم از تفسیرهاى اهل تشیع و اهل تسنن بى سابقه و بى نظیر است .

و نیز بسیارى از مؤلفان پس از وى از وى تقلید و پیروى کرده اند.همچنین این تفسیر از شهرت خاصى نزد فریقین عامه و خاصه برخوردار است .

مـفـسـر هنگام بیان حکم فقهى آیه به مذاهب اربعه سنى متعرض مى گردد و موضوع اختلاف را ذکـر نموده سپس از طریق عقل و روایات و اخبار و همچنین شان نزول آیه , احکام سایر مذاهب را رد کرده و راى شیعه امامیه را در مسئله مورد خلاف بیان مى کند.

این تفسیر از مشهورترین کتب تفسیر آیات الاحکام و از منابع فقهاى امامیه مى باشد.از این تفسیر بیست نسخه در کتابخانه آستان قدس رضوى و هشت نسخه در کتابخانه مرعشى قم که کهنترین آن مورخه رمضان ۹۷۹ ق موجود است .

نـخـسـتین بار در سال ۱۳۱۳ ق چاپ سنگى گردیده و در سال ۱۳۴۳ ش در دو مجلد به تحقیق محمدباقر بهبودى در تهران تجدید طبع گردید و مکررا افست شده است .

مـنـابع :

الاعلام , ۷/۲۸۲; امل المل , ۲/۳۲۵; الذریعه , ۱۸/۱۵۹; الضیاء اللامع , ۱۳۸; فهرست الفبائى کـتب خطى کتابخانه آستان قدس , ۴۷۳; فهرست کتابخانه مرعشى قم , ۱/۱۰۵; فهرست کتابخانه مـدرسـه سـپـهسالار, ۱/۸۶; معجم المطبوعات , ۲/۱۷۷۲; روضات الجنات , ۷/۱۷۱; مؤلفین کتب چاپى فارسى و عربى , ۶/۲۷۲.

 

 

 

مدارالافهام

مفسر خواجه صائن الدین على ( م ۸۳۰ ق ) فرزند محمد ترکه اصفهانى معروف به ترکه , از عرفاء و حکماء متالهین مفسر محقق ( – ترکه , خواجه صائن الدین على ). تفسیر مورد بحث در بیان و شرح و تفسیر آیه ( ثمانیه ازواج من الضان اثنین ) مى باشد که بر مذاق اهل عرفان و صوفیه نگاشته شده است .نسخه اى از این تفسیر در کتابخانه بایزید ولى الدین موجود است .

تفسیر دیگرى به نام تفسیر شق القمر به خواجه صائن الدین ترکه نسبت داده اند که به شیوه کلامى و عـرفـانـى نـوشته شده است و نسخه اى از آن در کتابخانه آستان قدس رضوى ( شماره ۸۱۸۵ ) موجود مى باشد.

مـنـابـع :

الـذریـعـه , ۲۰/۲۳۵; ریاض العلماء, ۴/۲۴۰; الضیاء اللامع فى القرن التاسع , ۸۹; فهرست کتابخانه بایزید, ولى الدین , ۱۶/ ۱۸۲۵; فهرست نسخه هاى خطى فارسى , ۱/۵۹; مجالس المؤمنین , ۲/۴۱; معجم الدراسات القرآنیه , ۲۶۸.

 

 

 

تفسیر الم

اثر شیخ ابوالحسن زین العابدین على ( ۷۷۶ – ۸۳۵ ق ) فرزند احمد معروف به مخدومعلى کوکبى هندى , از متکلمان و مفسران عارف شیعى .مـفسر از خاندان نوائب مى باشد که طبرى مى گوید این طائفه از سادات قریش هستند و خوفا از تـرس آزار حـجـاج بـن یوسف ثقفى به سواحل هندوستان هجرت نمودند و این گفتار, تشیع این خـانـدان را مـى رسـاند و همچنین بعضى از آثار وى مخصوصا تفسیرهاى او تشیع وى را منعکس نموده است .

مـفسر بر مذاق عرفاء و متصوفه به تفسیر الم و آیه اول سوره بقره ذلک الکتاب لاریب فیه پرداخته است نسخه هاى متعدد از این تفسیر در دست است .
مفسر تفسیر دیگرى به نام الرحمن و تیسیر المنان ببعض ما یشیر الى اعجاز القرآن دارد.
شـیـخ آقـابـزرگ تهرانى در الذریعه مى نویسد: تمام تفاصیل وجوه اعراب فواتح سوره ها و حروف مقطعات که بسیار محققانه و فاضلانه است در تفسیر بیان السعاده گنابادى نقل شده است .

مـنـابـع :

الاعـلام , زرکلى , ۴/۲۵۷; ایضاح المکنون , ۱/۵۲; سجه المرجان فى آثار هندوستان , ۳۹; معجم المطبوعات , ۲/۱۷۱۷; معجم المؤلفین , عمر رضا کحاله , ۷/۹; مفسران شیعه , ۱۱۶; الذریعه ۴/۲۷۴, ۳/۱۸۲; نزهه الخواطر, ۳/۱۰۵; هدیه العارفین , ۱/۷۳۰.

 

 

 

تفسیر کبیر ابن متوج بحرانى

اثر فخرالدین احمد ( م ق ۸۳۶ ق ) فرزند عبداللّه متوج بحرانى , از مفسران شیعه .
تفسیر مورد بحث در یک جلد بزرگ به زبان عربى و شیوه روائى است که طى تفسیرهاى شیعى از آن نقل گردیده است .

مـفـسـر پـس از ذکـر آیـات قرآن مجید با درج روایات و احادیث از ائمه اطهار (ع ) به تفسیر آیات مى پردازد.

مفسر رساله خود ناسخ و منسوخ را از این تفسیر استخراج نموده است .فـخـرالـدیـن احـمـد ابـن مـتـوج سـه تفسیر دیگر نگاشته است : که از نظر نام آنها با تفسیرهاى جـمـال الدین ابن متوج مشابهت کامل دارند:

۱) تفسیر صغیر ابن متوج , این تفسیر در یک جلد به زبـان عـربى و شیوه روائى است که مفسر پس از ذکر آیات سلسله احادیث و روایات از طریق ائمه معصومین را ذکر مى کند و این تفسیر تلخیصى است از تفسیر کبیر خود فخرالدین ابن متوج .

۲) الـنـاسـخ و الـمـنـسوخ ابن متوج آیات ناسخ و منسوخ را از تفسیر کبیر خود استخراج کرده و مجموعا ۲۳۶ آیه از ۶۴ سوره قرآن را مورد بحث قرار داده است .ایـن تـفـسـیر از طرف سید عبدالجلیل حسینى قارى مورد شرح قرار گرفته و آقاى دکتر محمد جعفر اسلامى آن شرح را به فارسى ترجمه کرده و حواشى و تعلیقاتى نیز بر آن افزوده است .

۳) الـنهایه فى تفسیر الخمسمائه آیه , در یک جلد به زبان عربى و شیوه روائى در بیان پانصد آیه از آیات قرآن و تشریح احکام فقهى آن آیات .نسخه اى از این تفسیر در کتابخانه آقا حسین خوانسارى موجود است .جـالـب تـوجـه است که نام مؤلف و نام پدر و اسامى هر سه کتابهاى او با مشخصات و نام کتابهاى جدش مشابه است .

منابع :

اعیان الشیعه , ۳/۱۰; امل المل , ۲/۱۶; تنقیح المقال , ۱/۶۵; الذریعه , ۴/۲۴۶; روضات الجنات , ۱/۶۸; ریـاض الـعـلـماء, ۱/۴۳; فهرست آل بابویه و علماء البحرین , ۹۱; لؤلؤه البحرین , ۱۷۷; الضیاء اللامع فى القرن التاسع , ۵; خاتمه مستدرک , ۳/۴۳۵; مقدمه شرح کتاب الناسخ و المنسوخ , ۱۴.

 

 

 

تجرید الکشاف مع زیاده نکت لطاف

اثـر سید على ( ۷۶۹ – ۸۳۷ ق ) فرزند سید محمد بن ابى القاسم حسنى صنعانى یمانى , از مشاهیر مفسران زیدیه .
وى از سلاله امام الهادى یحیى بن الحسین است و شاگردان بسیار در حوزه وى تربیت یافتند.از جمله سید محمد بن ابراهیم معروف به ابن الوزیر.

مـفـسـر چـندین اثر در علوم مختلف قرآن کریم از خود باقى گذاشته است از جمله تفسیر مورد بحث در دو مجلد بزرگ که در ۷۹۵ ق از تالیف آن در صنعاء فراغت یافت .
جـلد اول مورخه ۸۹۴ ق به شماره ۴۵ و جلد دوم مورخه ۸۷۶ ق در کتابخانه الجامع الکبیر صنعا محفوظ است .

منابع :

الاعلام , ۵/۸; البدر الطالع , ۱/۴۸۵; معجم المؤلفین , ۷/۲۲۶; مؤلفات الزیدیه , ۱/۲۵۰.

 

 

 

حصر آیات الاحکام الشرعیه

اثر ابوعبداللّه محمد بن ابراهیم ( هجره ۷۷۵ – صفا ۸۴۰ ق ) فرزند على بن مرتضى حسنى قاسمى آل الوزیر, از اعیان علماء زیدیه .
شـوکـانـى نـسـب وى را تا حضرت على ابیطالب (ع ) ضبط کرده و در کتاب خود البدر الطالع به تفصیل شرح حال وى را نگاشته است .

تـفـسـیر مورد بحث در شرح و بیان دویست و سى و شش آیه از آیات احکام قرآن کریم است که از احادیث در استدلال خود هنگام بیان حکم آیه بهره گرفته است .نسخه اى از آن به شماره ۶۹۸ در کتابخانه الجامع الکبیر صنعاء محفوظ است .
ابـوعـبـداللّه حسن قاسمى آل الوزیر چهار تفسیر دیگر نگاشته است :

1) الیات الداله على اللّه و على صـدق انـبـیـائه , در این تفسیر آیاتى از قرآن که دلالت بر ذات بارى تعالى و صدق انبیاء و رسولان دارد مـورد شـرح و تـفـسـیـر قرار گرفته است و نسخه اى از آن مورخ ۹۵۷ ق به شماره ۶۹۸ در کتابخانه الجامع الکبیر صنعا وجود دارد.

۲) الـیـات الـدالـه عـلى اللّه و على صدق اولیائه , آیات داله بر خداوند بزرگ و بیان مقام رهبرى و امامت در این تفسیر مورد بحث واقع شده است .

۳) الیات البینات , در این تفسیر آیه یضل من یشاء و یهدى من یشاء شرح و بیان شده و نسخه اى از آن مورخ ۹۵۷ ق به شماره ۶۹۸ در الجامع الکبیر صنعاء موجود است .

۴) قواعد التفسیر, که نام دیگر آن را زرکلى القواعد یاد کرده است .

۵) ترجیح اسالیب القرآن على اسالیب الیونان , که در آن ارجحیت آیات احکام قرآن و معرفت بارى تـعـالى و رد بر احکام و فلسفه یونان و فضل قرآن و فضیلت پیروان آن با استناد به اقوال و احادیث گذشتگان زیدیه مورد شرح و بسط قرار گرفته است .
شوکانى در البدرالطالع مى نویسد: کتابى است در کمال سودمندى و خوبى با اسلوبى ابتکارى که کمتر سابقه دارد .
کلیه کتابهاى فوق با مشرب زیدى مؤلف نوشته شده است .

مـنـابـع :

الاعلام , ۵/۳۰۰; البدرالطالع , ۲/۸۱; توضیح الافکار, ۱/۶۶; الضوء اللامع , سخاوى , ۶/۲۷۲; المکتبه الازهریه , ۱/۴۷۳; مولفات الزیدیه , ۱/۴۲۷; المکتبه التیموریه , ۳/۳۱۴.

 

 

 

الرساله القرآنیه

اثر امام احمد ( ۷۷۵ – ۸۴۰ ق ) فرزند یحیى حسنى ملقب به المهدى لدین اللّه , از سلاطین و ائمه زیدیه یمن .
ایـن تـفـسیر به عربى و در یک جلد در تفسیر و تاویل آیات قرآن و علوم قرآنى که مفسر با مشرب زیدى خویش و به شیوه کلامى آن را بنام امام الناصر لدین اللّه صلاح بن على حسنى نگاشته است .
نسخه اى از این تفسیر به شماره ۸۱ م در کتابخانه الجامع الکبیر صنعاء موجود است .
امام المهدى داراى کتابها و اثرات دیگرى است که تفسیرهاى آن بدین قرارند:

۱) الانتقاد فى الیات المعتبره فى الاجتهاد, این تفسیر در یک جلد مشتمل بر شرح و بحث پانصد آیه از آیات قرآن که به ترتیب سوره ها و نظم آیه ها فقه و احکام آیات را تفسیر کرده است .

۲) المستجاد فى شرح کتاب الانتقاد, که شرحى است به تفسیر فوق .

۳) تـفـسیر الاعتماد لیات المعتبره فى الاجتهاد, که آیات فقهى اساسى اجتهاد مورد شرح و بس ط قرار گرفته است .

مـنـابـع :

الاعـلام , ۱/۲۶۹; ایـضـاح المکنون , ۱/۱۳۱; البدر الطالع , ۱/۱۲۲; الدر الفرید, ۲۴۷; کشف الظنون , ۱/۲۲; معجم المؤلفین , ۲/۲۰۶; مؤلفات الزیدیه , ۲/۳۷.

 

 

 

آیات الاحکام

اثـر شـیخ ناصرالدین یا ناصر ( زنده در ۸۵۰ ق ) فرزند شیخ جمال الدین احمد بن متوج بحرانى , از فقها و علماى امامیه ( – ابن متوج , شیخ ناصر بن جمال الدین احمد ). این تفسیر در شرح و بیان آیات احکام قرآن کریم است که آن را بر مبناى کتب فقهى تنظیم نموده از طـهارات تادیات و نیز مفسر داراى خط زیبائى است و نسخه اى از این کتاب را سید حسن صدر کاظمى در کتابخانه نجف اشرف مشاهده نموده است .

مـنـابـع :

اعـیان الشیعه , ۱۰/۲۰۲; امل المل , ۲/۳۳۳; الذریعه , ۱/۴۳; ریحانه الادب , ۸/۱۹۵; ریاض العلماء, ۵/۲۳۶; الضیاء اللامع , ۱۴۲.

 

 

 

تفسیر طیفور

اثـر شـیخ عفیف الدین طیفور ( زنده در ۸۷۶ ق ) فرزند سراج الدین جنید حافظ واعظ, از مفسران شیعه و علماء امامیه .
این تفسیر در یک جلد به زبان عربى و شیوه کلامى و روائى است و به احادیث مروى از ائمه اطهار (ع ) اقتصار کرده است .و اکـثـر از تـفـسـیـر فـرات کوفى بهره مند شده است و در پایان تفسیر, احادیث زیادى در مناقب امیرالمؤمنین على بن ابى طالب (ع ) یاد مى کند.

شیخ آقابزرگ تهرانى نسخه مورخه ۹۰۹ ق را در کتابخانه شیخ محمد سلطان المتکلمین در تهران مشاهده نموده است .

منابع :

الذریعه , ۴/۲۸۰; الضیاء اللامع , ۷۲; مفسران شیعه , ۱۱۶; ریحانه الادب , ۴/۱۵۱.

شفاء العلیل فى شرح الخمسمائه آیه من التنزیل

 

 

 

اثر شیخ عبداللّه ( ۸۲۵ – ۸۷۷ ) فرزند محمد بن ابى القاسم عبسى عکى معروف به نجرى , از فقهاء و مفسران زیدیه .

ایـن تفسیر عربى در یک جلد بزرگ شامل تفسیر پانصد آیه از احکام قرآن کریم که مفسر با مشرب زیدى خود به شرح و تفسیر و بیان فقه مسائل آیات احکام پرداخته است عمر رضا کحاله در معجم الـمـؤلفین تفسیر شرح آیات احکام را جدا از تفسیر فوق دانسته و سید احمد اشکورى حسینى در مـؤلفات الزیدیه هر سه نام تفسیرهاى یاد شده را متحد عنوان کرده است و این تفسیر در گذشته چاپ گردیده است .
و نیز دو نسخه یکى از آن به شماره ۱۷۷ و ۲۰۰ در کتابخانه الجامع الکبیر صنعاء موجود است .

منابع :

الاعلام , ۴/۱۲۷; البدرالطالع , ۱/۳۹۷; الضوء اللامع , سخاوى , ۵/۶۲; ایضاح المکنون , ۲/۷۲۲; معجم المؤلفین , ۶/۱۳۷; مؤلفات الزیدیه , ۲/۲۱۰; هدیه العارفین , ۱/۴۶۹.

 

 

 

معارج السئول

اثر شیخ کمال الدین و یا تاج الدین حسن ( زنده در ۸۹۱ ق ) فرزند شمس الدین استرآبادى نجفى , از مفسران شیعه .وى از شاگردان فاضل مقداد سیورى ( م ۸۲۶ ق ) صاحب کنزالعرفان است .

تفسیرى وى معروف به تفسیر اللباب و تفسیر معارج السئول مى باشد که هر دو یکى هستند مؤلف بـحث خویش را اختصاص به آیات احکام قرآن کریم داده است و به تفسیر پانصد آیه از آیات تشریع بر وفق کتب فقهى از طهارات تا دیات در دو مجلد مى پردازد.

مـیـرزا حـسـین نورى مى گوید: بهترین کتابى است در بیان و تفسیر آیات احکام قرآن که تالیف گردیده و صاحب ریاض مى گوید: کتابى است جامع و کثیر الفوائد.

تالیف آن پس از کتاب کنزالعرفان استادش فاضل مقداد مى باشد که اضافات زیاد و فوائد نفیس بر آن افزوده است .
و نیز این تفسیر را از تفسیر دیگر خویش به نام عیون التفاسیر استخراج کرده است و بر آن اضافاتى دارد.

این کتاب نظیر آیات الاحکام شیخ جزایرى و زبده البیان مقدس اردبیلى است .در تفسیر آیات از اخبار نیز استفاده مى نماید.
ایـن کـتاب شامل یک مقدمه در بیان فوائد مقدماتى اصولى و منطقى و ابواب احکام فقه که از هر باب به کتاب تعبیر مى نماید و داراى خاتمه مى باشد.امروزه نسخه هاى متعدد از این تفسیر در دست مى باشد.

از جمله چهار نسخه در کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى ( شماره ۱۴۱۷ ) محفوظ است .
تفسیر دیگرى به نام عیون التفاسیر از شیخ استرآبادى نجف ملاحظه مى گردد که در چهار جلد با روایـاتـى از فـضـائل قـرآن و مـبـاحـثى از صرف و نحو و لغت و معانى و قراءآت تالیف گردیده و نـسـخـه هـاى آن در مـدرسـه سپهسالار ( شماره ۲۰۰۶ ) و در مدرسه هندى و شیخ محمد صالح برغانى موجود است .

منابع :

اعیان الشیعه , ۵/۲۴۳; ریاض العلماء, ۱/۳۱۹; الضیاء اللامع , ۴۱; فهرست الفبائى کتب خطى کـتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى , ۵۳۰; خاتمه مستدرک , حاجى نورى , ۳/۴۰۵; معجم رجال الفکر و الادب فى النجف , ۳۰; الذریعه , ۱۸/۲۸۰, ۲۱/۱۸۱.

 

 

 

 

تفسیر گازر

[تـفسیر جلاء الاذهان و جلاء الاحزان ], اثر شیخ ابوالمحاسن حسین بن حسن جرجانى , از مفسران شیعه در اواخر قرن نهم و مطلع قرن دهم هجرى معروف به سید گازر.

ایـن تـفـسـیر را به اختلاف نقل نموده اند صاحب فهرست کتب خطى آستان قدس رضوى چنین مى نویسد: ابوالمحاسن جرجانى شیعى و امامى مذهب بوده و مخصوصا بنا گذاشته که تفسیر را موافق اخبار اهل بیت عصمت و طهارت بنویسد چنانکه گوید: از بخشنده دل و جان و بخشاینده انـس و جان مدد خواستم به توفیق و یارى وى این کتاب در تفسیر قرآن نهادم و در او جمع کردم از تاویل آیات و تفسیر مشکلات آنچه بزرگان دین و پیشوایان اهل یقین بر محک عقل زده اند و از قعر بحر و الراسخون فى العلم یافته اند و از سبب نزول آیات آنچه معتمدان روایت کرده اند و سیاق آیـات و ظـاهـر آن را بر آن دلیلات اختیار کرده و به هر آیتى و علامتى اخبار و احادیث و مناقب و فضایل اهل بیت علیهم السلام آنچه لایق آن بوده باشد نوشتم تا چشم بینندگان را نور بوده و دل محبان اهل بیت را سرور و الحمد للّه العالمین .

مـفسر در بیان و تفسیر آیات قرآن کریم با عبارات روان و ذکر مطالب تاریخى , بعضى از قراءآت را نیز یادآور مى گردد و گاه گاهى به اشعار فارسى و عربى استشهاد نموده است .

ابن یوسف شیرازى در فهرست کتابخانه مدرسه سپهسالار سید گازر را غیر از ابوالمحاسن حسین بن حسن جرجانى دانسته و تفسیر گازر را نیز غیر از جلاء الاذهان معرفى کرده است و در وحدت مؤلف و تفسیر شک کرده است ولى محدث ارموى در مقدمه تفسیر گازر به اشکالات ایشان پاسخ گفته و آنها را رد کرده است .

هـمـچنین منزوى این تفسیر را [ لطائف التفسیر ] سیف الدین فخرالاسلام ابونصر احمد بن حسن بن احمد درواجگى مى داند ولى اردلان در فهرست آستان قدس آن را با تفسیر درواجگى به شمار ۱۲۲۸ مقابله کرده و هیچ گونه شباهتى در این دو تفسیر مشاهده نکرده است و با تفسیر گازر یا جـلاءالاذهـان چاپ و تحقیق محدث نیز مطابقه کرده است و به این نتیجه رسیده که با آن متحد است .

این تفسیر پس از مقدمه مؤلف داراى هفت فصل مى باشد.امـروزه نسخه هاى آن در بعضى از کتابخانه هاى عمومى و خصوصى از جمله در کتابخانه مرکزى آسـتـان قـدس رضـوى و کـتـابخانه سپهسالار موجود است و نیز در ۱۳۳۷ ش به همت شادروان جلال الدین محدث ارموى در ده مجلد به چاپ رسیده است .

منابع :

احیاءالداثر من القرن العاشر, ۶۱; ریاض العلماء, ۲/۸۵; الذریعه , ۴/۳۰۹; ۵/۱۲۳; فهرست کتب خـطى کـتـابـخـانـه مـرکزى آستان قدس رضوى , ۱/۴۴۷, ۴۵۹; معجم الدراسات القرآنیه , ۱۲۴; مفسران شیعه , ۱۲۲.