کشف الأسرار و عده الأبرار رشید الدین میبدى سوره ابراهیم ۲۲ ـ ۱۰

۲- النوبه الاولى‏

(۱۴/ ۲۲- ۱۰)

قوله تعالى: «قالَتْ رُسُلُهُمْ» رسولان ایشان گفتند، «أَ فِی اللَّهِ شَکٌّ» در اللَّه نیز گمانى است؟، «فاطِرِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ» کردگار و آفریدگار آسمان و زمین، «یَدْعُوکُمْ» مى‏ خواند شما را، «لِیَغْفِرَ لَکُمْ مِنْ ذُنُوبِکُمْ» تا بیامرزد شما را گناهان شما، «وَ یُؤَخِّرَکُمْ إِلى‏ أَجَلٍ مُسَمًّى» و با پس دارد شما را [و درنگ دهد] تا هنگامى نام زد کرده، «قالُوا إِنْ أَنْتُمْ إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُنا» گفتند [فرا رسولان‏] که نیستید شما مگر مردمانى همچون ما، «تُرِیدُونَ أَنْ تَصُدُّونا» مى‏ خواهید که برگردانید ما را، «عَمَّا کانَ یَعْبُدُ آباؤُنا» از پرستش آنچ پدران ما پرستیدند، «فَأْتُونا بِسُلْطانٍ مُبِینٍ (۱۰)» بیارید بما حجتى روشن [بآنچ مى گوئید].

«قالَتْ لَهُمْ رُسُلُهُمْ» فرا ایشان گفت رسولان ایشان، «إِنْ نَحْنُ إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ» نیستیم ما مگر مردمانى همچون شما، «وَ لکِنَّ اللَّهَ یَمُنُّ عَلى‏ مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ» لکن سپاس نهد اللَّه بر هر که خواهد از بندگان خویش، «وَ ما کانَ لَنا» و نیست ما را [و نتوانیم‏]، «أَنْ نَأْتِیَکُمْ بِسُلْطانٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ» که بشما حجتى آریم [و نشانى‏] مگر بفرمان اللَّه [و بدستورى او] «وَ عَلَى اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ (۱۱)» و ایدون بادا که گرویدگان توکل و پشتى دارى بر خداى دارند.

«وَ ما لَنا أَلَّا نَتَوَکَّلَ عَلَى اللَّهِ» و چرا که ما پشتى نداریم و توکل نکنیم‏ بر اللَّه، «وَ قَدْ هَدانا سُبُلَنا» و اوست که راه نمود ما را براههاى راست ما، «وَ لَنَصْبِرَنَّ» و بر آنیم که شکیبایى کنیم، «عَلى‏ ما آذَیْتُمُونا» بر آن رنجها که شما مى‏ نمائید ما را، «وَ عَلَى اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُتَوَکِّلُونَ (۱۲)» و ایدون بادا که بر خداى تعالى توکل دارند متوکلان [و باو پشتى دارند پشتى داران‏].

«وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِرُسُلِهِمْ» کافران گفتند رسولان خویش را، «لَنُخْرِجَنَّکُمْ مِنْ أَرْضِنا» که بیرون کنیم شما را از زمین خویش، «أَوْ لَتَعُودُنَّ فِی مِلَّتِنا» یا باز گردید و در کیش ما آئید، «فَأَوْحى‏ إِلَیْهِمْ رَبُّهُمْ» پیغام داد خداوند ایشان بایشان [که رسولان وى بودند] «لَنُهْلِکَنَّ الظَّالِمِینَ (۱۳)» که ما خود آن ستمکاران را هلاک کنیم.

«وَ لَنُسْکِنَنَّکُمُ الْأَرْضَ مِنْ بَعْدِهِمْ» و شما را در زمین نشانیم پس ایشان «ذلِکَ لِمَنْ خافَ مَقامِی» این پاداش آن کس راست که گرویده است برستاخیز و ایستادن شمار را، «وَ خافَ وَعِیدِ (۱۴)» و ببیم است از وعید من.

«وَ اسْتَفْتَحُوا» و عذاب خواستند گفتند که میان ما و میان رسولان کار برگزار و بر گشاى، «وَ خابَ کُلُّ جَبَّارٍ عَنِیدٍ (۱۵)» و نومید ماند هر گردن کشى شوخ.

«مِنْ وَرائِهِ جَهَنَّمُ» دوزخ و از پیش او، «وَ یُسْقى‏ مِنْ ماءٍ صَدِیدٍ (۱۶)» و مى‏ آشامانند او را از آبى زردابه وقیح‏(چرک وریم وزردابه)

«یَتَجَرَّعُهُ» در دهن مى‏ کشد آن را، «وَ لا یَکادُ یُسِیغُهُ» و نمى ‏تواند که روان فرو برد آن را، «وَ یَأْتِیهِ الْمَوْتُ مِنْ کُلِّ مَکانٍ» و مى‏ رسد باو درد مرگ از هر جاى، «وَ ما هُوَ بِمَیِّتٍ» و آنکه مردنى نه، «وَ مِنْ وَرائِهِ عَذابٌ غَلِیظٌ (۱۷)» و از پیش او  باز عذابى سختر از آن و ستبرتر از آن.

«مَثَلُ الَّذِینَ کَفَرُوا بِرَبِّهِمْ أَعْمالُهُمْ» مثل کردار ایشان که بخداوند خویش کافر شدند، «کَرَمادٍ اشْتَدَّتْ بِهِ الرِّیحُ» چون خاکسترى خشک که باد در آن زور گرفت، «فِی یَوْمٍ عاصِفٍ» در روزى سخت باد، «لا یَقْدِرُونَ مِمَّا کَسَبُوا عَلى‏ شَیْ‏ءٍ» باد شاه نشوند و درنیابند از آن کردگار که کردند بر هیچیز، «ذلِکَ هُوَ الضَّلالُ الْبَعِیدُ (۱۸)» آنست آن گمراهى و تباهى دور.

«أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِّ» نمى‏ بینى که اللَّه بیافرید هفت آسمان و هفت زمین بیکتایى و توانایى [و بکلمه کن‏]، «إِنْ یَشَأْ یُذْهِبْکُمْ» اگر خواهد ببرد شما را [با نیست‏]، «وَ یَأْتِ بِخَلْقٍ جَدِیدٍ (۱۹)» و آفریده ‏اى آرد نو.

«وَ ما ذلِکَ عَلَى اللَّهِ بِعَزِیزٍ (۲۰)» و آن بر اللَّه نه سخت است نه دشوار.

«وَ بَرَزُوا لِلَّهِ جَمِیعاً» و بیرون آیند خوانندگان اللَّه [از گورها] همه بیکبار، «فَقالَ الضُّعَفاءُ لِلَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا» پس روان گویند گردن گردن‏کشان را، «إِنَّا کُنَّا لَکُمْ تَبَعاً» که ما شما را [در آن جهان‏] پس روان بودیم [و چاکران‏] «فَهَلْ أَنْتُمْ مُغْنُونَ عَنَّا مِنْ عَذابِ اللَّهِ مِنْ شَیْ‏ءٍ» امروز ما را بکار آیید و از عذاب ما چیزى بردارید، «قالُوا» [مستکبران‏] گویند، «لَوْ هَدانَا اللَّهُ لَهَدَیْناکُمْ» اگر اللَّه ما را راه نمودى ما هم شما را راه نمودیم‏ «سَواءٌ عَلَیْنا» یکسانست بر ما، «أَ جَزِعْنا أَمْ صَبَرْنا» خروش کنیم یا شکیبایى کنیم، «ما لَنا مِنْ مَحِیصٍ (۲۱)» ما را دورى یافت نیست از عذاب و نه رستن.

«وَ قالَ الشَّیْطانُ» و دیو گوید، «لَمَّا قُضِیَ الْأَمْرُ» آن گه که کار شما گزارده آید [و اهل هر دو سراى در سراى فرود آیند و درهاى دو سراى بسته آید و مرگ گشته آید]، «إِنَّ اللَّهَ وَعَدَکُمْ وَعْدَ الْحَقِّ» خداى شما را وعده داد [بهشت بر اسلام‏] وعده ‏اى درست راست، «وَ وَعَدْتُکُمْ» و من شما را وعده دادم [رستن بر کفر] «فَأَخْلَفْتُکُمْ» [وعده کژ دادم‏] و آنچ گفتم نکردم، «وَ ما کانَ لِی عَلَیْکُمْ مِنْ سُلْطانٍ» و مرا بر شما دست رسى نبود و توانى، «إِلَّا أَنْ دَعَوْتُکُمْ» مگر آنک خواندم شما را، «فَاسْتَجَبْتُمْ لِی» و پاسخ کردید مرا، «فَلا تَلُومُونِی» مرا مه نکوهید، «وَ لُومُوا أَنْفُسَکُمْ» خویشتن را نکوهید، «ما أَنَا بِمُصْرِخِکُمْ» نه من فریاد رس شماام، «وَ ما أَنْتُمْ بِمُصْرِخِیَّ» و نه شما فریاد رس من، «إِنِّی کَفَرْتُ بِما أَشْرَکْتُمُونِ مِنْ قَبْلُ» که من کافر بودم بآنچ شما انباز گرفتید(می گفتید) مرا در آن پیش [در دار دنیا]، «إِنَّ الظَّالِمِینَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ (۲۲)» کافران را فردا عذابى درد نماى است.

 

النوبه الثانیه

قوله تعالى: «قالَتْ رُسُلُهُمْ أَ فِی اللَّهِ شَکٌّ» یعنى أ فی توحید اللَّه شک، این آیت جواب کافرانست که مى‏ گفتند: «إِنَّا لَفِی شَکٍّ مِمَّا تَدْعُونَنا إِلَیْهِ مُرِیبٍ» و استفهام بمعنى انکارست اى لا تشکّوا فى وجود اللَّه و وحدانیّته سبحانه فقد دلّ على توحیده و وجوده و قدرته خلق السّماوات و الارض.

ابتدا مى‏ گوید در هستى و یکتایى و بى همتایى اللَّه در گمان مباشید و یقین دانید که اوست یگانه خداوند بى نظیر و بى مانند، آفریدگار آسمان و زمین، چون مى دانید بى گمان که آفریدگار کائنات اوست، پس بى گمان بدانید که معبود و خداوند اوست، «یَدْعُوکُمْ» الى الایمان و طاعه الرّسل یبعثه ایّانا الیکم «لِیَغْفِرَ لَکُمْ مِنْ ذُنُوبِکُمْ» اذا آمنتم به،- من- زیادتست یعنى لیغفر لکم ذنوبکم، و روا باشد که من تبعیض باشد یعنى ما سلف من ذنوبکم، «وَ یُؤَخِّرَکُمْ إِلى‏ أَجَلٍ مُسَمًّى» اى الى منتهى آجالکم الّذى سمّى لکم فلا یأخذکم بالعذاب و الهلاک کما اخذ به من کفر قبلکم، «قالُوا» اى القوم، «إِنْ أَنْتُمْ إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُنا» فى الصوره و الهیئه و لستم بملائکه تحبّون صدّنا عن عباده الاصنام الّتى کان یعبدها آباؤنا «فَأْتُونا بِسُلْطانٍ مُبِینٍ» حجّه واضحه یتیقّن بها انّکم محقون فى دعواکم.

«قالَتْ لَهُمْ رُسُلُهُمْ» صدقتم فى قولکم انّا بشر مثلکم و لکن منّ اللَّه علینا بالنّبوّه و الرّساله و کما منّ علینا: «یَمُنُّ عَلى‏ مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ»، «وَ ما کانَ لَنا أَنْ نَأْتِیَکُمْ بِسُلْطانٍ» این جواب ایشانست که گفتند: «فَأْتُونا بِسُلْطانٍ مُبِینٍ».

اقتراح آیات کردند بیرون از آن معجزها که با ایشان بود و نمودند، «وَ ما کانَ لَنا أَنْ نَأْتِیَکُمْ بِسُلْطانٍ» اى لا یتاتى لنا ان نأتیکم بالحجّه التی طلبتموها، «إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ» اى بامر اللَّه لنا بذلک، «وَ عَلَى اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ» من کان یرید اتباع الحق اذ اقام الدّلیل فانّه یتوکّل على اللَّه و یرضى بما یعطیه و لا یعاند باقتراح الآیات.

«وَ ما لَنا أَلَّا نَتَوَکَّلَ عَلَى اللَّهِ» اى لا عذر لنا ان ترکنا التوکل علیه، «وَ قَدْ هَدانا سُبُلَنا» ارشدنا للایمان و رزقنا النبوه، «وَ لَنَصْبِرَنَّ عَلى‏ ما آذَیْتُمُونا» جواب قسم مضمر حلفوا على الصبر على اذاهم و ان لا یمسکوا عن دعائهم، «وَ عَلَى اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُتَوَکِّلُونَ‏» یرید فى صبرنا على اذاکم، و التّوکل على اللَّه تفویض الامر الیه و التّسلیم له.

«وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِرُسُلِهِمْ لَنُخْرِجَنَّکُمْ مِنْ أَرْضِنا» اى حلف الکافرون.

و قالوا لنخرجنّکم و من آمن معکم من بین اظهرنا و من بلادنا، «أَوْ لَتَعُودُنَّ فِی مِلَّتِنا» اى الّا ان ترجعوا عن دعوتکم هذه و تعودوا الى عباده الاصنام و لم تکن الرّسل على ملّتهم قطّ حتّى یعودوا فیها و قد مضى هذا فى الاعراف، «فَأَوْحى‏ إِلَیْهِمْ رَبُّهُمْ» اى کما حلف الکفّار على اخراج الرّسل و المؤمنین من بلادهم الّا ان یعودوا الى دینهم کذلک اقسم اللَّه عزّ و جلّ و اوحى به الى الرّسل انّه یهلک الکافرین و یورثهم دیارهم و اموالهم فانجز وعده فذلک قوله:

«وَ لَنُسْکِنَنَّکُمُ الْأَرْضَ مِنْ بَعْدِهِمْ ذلِکَ» اى ذلک الاهلاک و الاسکان، «لِمَنْ خافَ مَقامِی» اى مقامه بین یدى للحساب فاضاف مقام العبد الى نفسه لانّه یقیمه فیه کما تقول ندمت على ضربک اى ضربى ایّاک و سررت برؤیتک اى برؤیتى ایّاک، و قد قال اللَّه سبحانه: «وَ تَجْعَلُونَ رِزْقَکُمْ» اى رزقى ایّاکم. و گفته ‏اند این خوف بمعنى علم است کقوله: «فَإِنْ خِفْتُمْ أَلَّا یُقِیما حُدُودَ اللَّهِ» اى علمتم. جاى دیگر گفت: «فَخَشِینا أَنْ یُرْهِقَهُما» اى علمنا، فعلى هذا المعنى: «ذلِکَ لِمَنْ خافَ مَقامِی» اى ذلک لمن علم و صدّق بالمقام بین یدىّ و صدّق و عیدى. و قیل معناه ذلک لمن علم قیامى علیه و حفظى اسبابه، من قوله: «أَ فَمَنْ هُوَ قائِمٌ عَلى‏ کُلِّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ» «وَ خافَ وَعِیدِ» [ى‏] اى ما اوعدت من العذاب.

«وَ اسْتَفْتَحُوا» قومى گفتند این ضمیر کافران است و استفتاح ایشان عذاب خواستن است که مى‏ گفتند: «فَأَمْطِرْ عَلَیْنا حِجارَهً مِنَ السَّماءِ- عَجِّلْ لَنا قِطَّنا ائْتِنا بِما تَعِدُنا- ائْتِنا بِعَذابٍ أَلِیمٍ». قومى گفتند ضمیر پیغامبران است و استفتاح ایشان فتح خواستن است و نصرت بر کافران، و ربّ العزّه اجابت کرد و پیغامبران را و مسلمانان را بر کافران نصرت داد چنانک گفت: «إِنَّا لَنَنْصُرُ رُسُلَنا- وَ کانَ حَقًّا عَلَیْنا نَصْرُ الْمُؤْمِنِینَ‏- وَ إِنَّ جُنْدَنا لَهُمُ الْغالِبُونَ». «وَ خابَ کُلُّ جَبَّارٍ عَنِیدٍ» اى خاب ما اراد و لم یدرک ما تمنى، و الجبّار العالى‏[العاتی] المتکبّر على اللَّه و هو صفه ذمّ فى المخلوقین و هو الذى لا یرى لاحد علیه حقّا، تقول اجبر فهو جبّار و مثله ادرک فهو درّاک و هو قلیل، و اللَّه عزّ و جلّ جبار جبر العباد على ما ارى و قد سبق شرحه، و العنید المعاند المجانب للحقّ الذى یأبى ان یقول لا اله الّا اللَّه. یقال عند عنادا اى عدل عن القصد و عرق عاند لا یرقى دمه کانّه خرج عن المعتاد.

قال ابن عباس کانت الرّسل و المؤمنون یستضعفهم قومهم و یقهرونهم و یکذبونهم و یدعونهم الى ان یعودوا فى ملتهم فابى اللَّه لرسله و المؤمنین ان یعودوا فى ملّه الکفر فامرهم ان یتوکلوا على اللَّه و امرهم ان یستفتحوا على الجبابره و وعدهم ان یسکنهم الارض من بعدهم فانجز اللّه لهم ما وعدهم، و استفتحوا کما امرهم اللَّه ان یستفتحوا، «وَ خابَ کُلُّ جَبَّارٍ عَنِیدٍ»

روى ابو سعید الخدرى قال قال رسول اللَّه (ص): یسیر عنق من جهنّم یوم‏ القیامه فیقول انّى امرت بثلث. بکلّ جبّار عنید، و من جعل مع اللَّه الها آخر و من قتل نفسا بغیر نفس. و فى روایه اخرى وکلّت بثلث: بکلّ جبار عنید، و بکلّ من دعا مع اللَّه الها آخر. و بالمصورین.

قوله: «مِنْ وَرائِهِ جَهَنَّمُ» اى امامه و قدامه جهنّم فهو یردّها کما یقال:

الموت من ورائک. و قیل من ورائه اى من وراء حیاته یعنى بعد موته جهنّم و الاصل فیه ان کلّ من وارى عنک شیئا من خلف او قدّام فهو وراک و قیل من وراء ما هو فیه جهنّم اى تتلوه کما تقول للرّجل من وراء هذا ما تحبّ اى یتلوه، «وَ یُسْقى‏ مِنْ ماءٍ صَدِیدٍ» فالصدید بدل من الماء و لیس صفه له، اى یسقى الصّدید مکان الماء کانّه قال: «جعل ماؤه صدیدا» و سمّى ماء لمیعه، کما قیل للمنى ماء و للدّمع ماء و لیسا بالماء و یجوز ان یکون على التّشبیه اى یسقى ماء کانّه صدید، و هو ما یسیل من الجرح مختلطا بالدّم و القیح. قال قتاده هو ما یخرج من جلد الکافر و لحمه. و قال الربیع بن انس هو غساله اهل النّار و ذلک من فروج الزناه و جاز ان یکون الصدید وصفا للماء فیکون المعنى من ماء صدید، یصدّ عن شربه لکراهه مذاقه.

«یَتَجَرَّعُهُ» یتحسّاه و یشربه جرعه جرعه لمرارته و حرارته، «وَ لا یَکادُ یُسِیغُهُ» اى یسیغه بعد ابطاء، تقول ساغ الشراب یسوغ سوغا اذا جاز الحلق و وصل الى الجوف، و قیل لا یسوغ فى حلقه بل یغصّ به فیطول به عذابه.

روى ابو امامه قال النبى (ص) یقرّب الیه فیتکرّهه فاذا ادنى منه شوى وجهه و وقعت فروه رأسه فاذا شربه قطع امعائه حتّى یخرج من دبره.

یقول اللَّه عزّ و جل: «وَ سُقُوا ماءً حَمِیماً فَقَطَّعَ أَمْعاءَهُمْ» و قال: «یَشْوِی الْوُجُوهَ بِئْسَ الشَّرابُ».

و قال ابن عباس فى جهنّم اودیه تجرى فى تلک الاودیه صدید اهل النّار قیحهم و دماؤهم فیسقون من ذلک الصدید. ریحه انتن من کلّ قذره، «وَ یَأْتِیهِ الْمَوْتُ مِنْ کُلِّ مَکانٍ» من بدنه حتّى من اطراف شعره- مى‏ گوید از هر مقدار رستنگاه موى دردى مى ‏بیند که از چنان درد زنده میرد و او از آن نمیرد. قال ابن جریح‏ یعلق نفسه عند حنجرته فلا تخرج من فیه فیموت و لا ترجع الى مکانها من جوفه فتنفعه الحیاه، نظیره قوله: «لا یَمُوتُ فِیها وَ لا یَحْیى‏»، «وَ مِنْ وَرائِهِ عَذابٌ غَلِیظٌ» اى و من بعد ذلک حبس الانفاس و دوام العذاب و الخلود فى النّار، نظیره قوله: «زِدْناهُمْ عَذاباً فَوْقَ الْعَذابِ».

«مَثَلُ الَّذِینَ کَفَرُوا» فیه تقدیم و تأخیر، تقدیره مثل اعمال الذین کفروا، کقوله: «الَّذِی أَحْسَنَ کُلَّ شَیْ‏ءٍ خَلَقَهُ» اى احسن خلق کلّ شى‏ء، «وَ یَوْمَ الْقِیامَهِ تَرَى الَّذِینَ کَذَبُوا عَلَى اللَّهِ وُجُوهُهُمْ مُسْوَدَّهٌ» یعنى ترى وجوه الذین کذبوا على اللَّه مسوده، و قیل فیه اضمار اى فیما انزل اللَّه «مَثَلُ الَّذِینَ کَفَرُوا بِرَبِّهِمْ» ثمّ ابتدأ فقال: «أَعْمالُهُمْ کَرَمادٍ» و قیل المثل زیاده و تقدیره: الذین کفروا بربّهم اعمالهم کرماد اشتدّت به الرّیح. و فى قراءه نافع: اشتدّت به الرّیاح، «فِی یَوْمٍ عاصِفٍ» وصف الیوم بالمعصوف و هو من صفه الرّیح لانّ الرّیح تکون فیه کما یقال یوم بارد و حارّ لانّ البرد و الحرّ یکونان فیه و کذلک یقال نهاره صائم و لیله قائم اى هو صائم و قائم فیه، فکذلک یوم عاصف اى ریحه عاصفه، «لا یَقْدِرُونَ مِمَّا کَسَبُوا عَلى‏ شَیْ‏ءٍ» فیه قولان: احدهما هى اعمالهم التی کسبوها من الخیرات کالصدقات و صله الرّحم و بناء القناطیر و سایر ابواب البرّ لانّ الکفر محبط، و الثّانی هى اعمالهم الّتی عملوها للاصنام، و معنى الآیه انّ اعمال الکفّار تصیر هباء منثورا فتبطل بطلان رماد حصل فى عراء هبّت به الرّیاح فبدّدته و مزّقته فصیّرته بحیث لا یرى و لا ینتفع به، «ذلِکَ هُوَ الضَّلالُ الْبَعِیدُ» اى ما وصفنا هو الضّلال عن القصد البعید عن الرّشاد. و قیل ذلک هو الخسران الکبیر ضلال اعمالهم و ذهابها.

«أَ لَمْ تَرَ» اى الم تعلم، «أَنَّ اللَّهَ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ» اى قل لکل واحد منهم، و قیل الخطاب للنبى و المراد به غیره. قرأ حمزه و على: «خالق السماوات و الارض» بالاضافه و المعنى فیهما سواء، «بِالْحَقِّ» اى بقوله الحقّ: کن کما قال، «وَ یَوْمَ یَقُولُ کُنْ فَیَکُونُ قَوْلُهُ الْحَقُّ». و قیل بالحقّ اى لم یخلقهما باطلا و انّما خلقهما لامر عظیم، «إِنْ یَشَأْ یُذْهِبْکُمْ» عن الارض، «وَ یَأْتِ بِخَلْقٍ جَدِیدٍ» سواکم، و قیل هو خطاب لاهل مکّه اى ان یشأ یمتکم و یخلق غیرکم من هو امثل و اطوع له منکم.

«وَ ما ذلِکَ عَلَى اللَّهِ بِعَزِیزٍ» ممتنع بل سهل علیه یسیر و معنى الآیه انّ من قدر على خلق السّماوات و الارض لا یصعب علیه اعاده من کان حیّا ففنى.

«وَ بَرَزُوا» اى ظهروا من قبورهم فصاروا الى البراز من الارض و البراز الصحراء لظهورها هذا کقوله عزّ و جل: «یومهم بارزون»، «لِلَّهِ» یعنى لدعوه اللَّه ایّاهم من قبورهم، کقوله: «لَهُ دَعْوَهُ الْحَقِ‏- یَوْمَ یَدْعُوکُمْ‏- یَوْمَ یَدْعُ الدَّاعِ».- برزوا- بلفظ ماضى گفت و معنى مستقبل است که این بروز بعد از فناء دنیا خواهد بود بقیامت- مى‏ گوید خلق بزمین محشر بهم آیند و تابع و متبوع بر هم رسند، «فَقالَ الضُّعَفاءُ» جمع ضعیف اى ضعیف الرّأى و التدبیر و هم السّفله و التّابعون، «لِلَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا» یعنى الّذین طلبوا الکبر و الکبر رفع النّفس فوق القدر و هم الرّؤساء و السّاده المتبوعون، پس از آنک تابع و متبوع اهل ضلالت بعذاب رسیدند، پس روان و کمینان با مهتران و پیش روان خود گویند: «إِنَّا کُنَّا لَکُمْ تَبَعاً» جمع تابع مثل حارس و حرس و راصد و رصد و نافر و نفر، «فَهَلْ أَنْتُمْ مُغْنُونَ عَنَّا» اى هل تقدرون ان تدفعوا عنّا شیئا ممّا نحن فیه بصرفه عنّا او بحمله و ان قلّ- گویند ما پس روى شما کردیم و فرمان شما بردیم هیچ توانید که امروز ازین عذاب که بر ماست چیزى بگردانید و بکاهید از ما یا خود بردارید؟! آن مستکبران و پیش روان جواب دهند: «لَوْ هَدانَا اللَّهُ لَهَدَیْناکُمْ» اى اخترنا لکم ما اخترناه لانفسنا و کنّا حسبنا انّا راشدون مرشدون و لکن ضللنا فاضللناکم- گویند ما شما را آن نمودیم که خود داشتیم و آن فرمودیم که خود کردیم، پنداشتیم که خود راه بریم و شما را راه نمائیم، ندانستیم که خود بى راه بودیم و شما را بى راه کردیم، اگر اللَّه ما را راه صواب نمودید ما نیز راه صواب بشما نمودیم تا هم ما را از عذاب نجات بودید و هم شما را، آن گه در میان آتش و عذاب با یکدیگر گویند راه ما آنست که صبر کنیم مگر فرج آید که در دنیا هر که صبر کرد فرج دید، پانصد سال در آن عذاب صبر کنند و ایشان را صبر بکار نیاید و سود ندارد، آن گه جزع در گیرند و گویند جزع کنیم مگر بر ما رحمت کنند، پانصد سال جزع همى کنند و کس را بر ایشان رحمت نیاید، آن گه نومید شوند و گویند: «سَواءٌ عَلَیْنا أَ جَزِعْنا أَمْ صَبَرْنا ما لَنا مِنْ مَحِیصٍ» مهرب و معدل عن العذاب و الحیص العدول على جهه الفرار، یقال وقع فلان فى حیص بیص اذا وقع فیما لا یقدر ان یتخلص منه.

«وَ قالَ الشَّیْطانُ» یعنى ابلیس، «لَمَّا قُضِیَ الْأَمْرُ» فرغ من الامر اى من الحساب و دخل اهل الجنّه الجنّه و اهل النّار النّار، چون کار خلق در قیامت بر گزارده آید و فصل و قضا تمام شود، بهشتیان ببهشت فرو آمده و دوزخیان بآتش رسیده، کافران روى بابلیس نهند و او را سرزنش کنند که تو ما را باین روز بد افکندى که در دنیا ما را راه کژ نمودى، آن گه ابلیس را در میان آتش منبرى نهند بآن منبر بر شود و ایشان را جواب دهد، گوید یا اهل النّار: «إِنَّ اللَّهَ وَعَدَکُمْ وَعْدَ الْحَقِّ» اى دوزخیان بدانید که اللَّه شما را در دنیا وعده ‏اى داد که این روز رستاخیز و بهشت و دوزخ و ثواب و عقاب بودنى است، آن وعده ‏اى بود راست و درست اللَّه وعده خود راست کرد و سزاى هر کس داد، «وَ وَعَدْتُکُمْ فَأَخْلَفْتُکُمْ» و من شما را وعده‏اى دروغ دادم که رستاخیز و بهشت و دوزخ نخواهد بود و شما را گفتم که در کفر و معصیت نجاتست، آنچ گفتم باطل بود و آنچ وعده دادم خلاف آن بود، «وَ ما کانَ لِی عَلَیْکُمْ مِنْ سُلْطانٍ» این سلطان بمعنى ملک است و قهر یعنى ما کان لى علیکم من ملک فاقهر کم على الشّرک، هم چنان که در سوره الصافات گفت: «وَ ما کانَ لَنا عَلَیْکُمْ مِنْ سُلْطانٍ» اى من ملک فنقهر کم على الشّرک، بیرون ازین در همه قرآن‏ سلطان بمعنى حجّتست و برهان.

ابلیس گوید مرا بر شما دست رسى و توانى نبود بآنچ شما را فرمودم و بر آن‏ خواندم و نه شما را بقهر و غلبه بر آن داشتم که مرا خود آن قهر و غلبه و امکان نبود، بیش از آن نیست که شما را دعوتى کردم و وسوسه ‏اى انگیختم و شما دعوت من پاسخ کردید و باجابت مسارعت نمودید، «إِلَّا أَنْ دَعَوْتُکُمْ» استثناء منقطع اى لکن دعوتکم بالوساوس، «فَاسْتَجَبْتُمْ لِی» اسرعتم اجابتى، «فَلا تَلُومُونِی وَ لُومُوا أَنْفُسَکُمْ» اذ تبعتمونى لا بحجّه و برهان و لا تسلّط و غلبه- مرا ملامت مکنید ملامت خود کنید و گناه سوى خود نهید که دعوت من بى حجّتى و برهانى اجابت کردید بعد از آن که عداوت من با خود شناخته بودید، و ربّ العزّه با شما گفته: «لا یَفْتِنَنَّکُمُ الشَّیْطانُ کَما أَخْرَجَ أَبَوَیْکُمْ مِنَ الْجَنَّهِ»، «ما أَنَا بِمُصْرِخِکُمْ» فاخرجکم من النّار، «وَ ما أَنْتُمْ بِمُصْرِخِیَّ» فتخرجونى منها، امروز نه من شما را بکار آیم نه شما مرا بکار آیید، نه من شما را فریاد رس و نه شما مرا فریاد رس.

جاى دیگر گفت: «فَلا صَرِیخَ لَهُمْ وَ لا هُمْ یُنْقَذُونَ» اى لا مغیث لهم و لا غیاث، ایشان را خود فریاد رس نیست در آتش و رستگارى نیست از آتش.- جاى دیگر گفت: «وَ هُمْ یَصْطَرِخُونَ فِیها»، فریاد همى‏خوانند و کس ایشان را فریاد نرسد.

… «وَ ما أَنْتُمْ بِمُصْرِخِیَّ» بکسر الیاء قرأه حمزه، و قرأ الباقون بفتح الیاء، و وجه الکسر انّ الاصل- مصرخینى- فذهبت النّون لاجل الاضافه و ادغمت یاء الجماعه فى یاء الاضافه و حرّکت بالکسر لالتقاء السّاکنین و من فتحها ردّ الى حرکته التی کانت له و هى اخفّ الحرکات، قوله: «إِنِّی کَفَرْتُ بِما أَشْرَکْتُمُونِ‏» اى باشراککم ایّاى مع اللَّه سبحانه فى الطّاعه، اى جحدت ان اکون شریکا للَّه فیما اشرکتمونى فیه من طاعتکم ایّاى فى الدّنیا و تبرّأت من ذلک هذا کقوله: «وَ یَوْمَ الْقِیامَهِ یَکْفُرُونَ بِشِرْکِکُمْ». و قیل معناه انّى کفرت قبلکم بما اشرکتمونى من بعد، فانّ کفر ابلیس قبل کفرهم، «إِنَّ الظَّالِمِینَ» اى الکافرین، «لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ» یحتمل انّه من تمام کلام ابلیس و یحتمل الاستیناف.

النوبه الثالثه

قوله تعالى: «قالَتْ رُسُلُهُمْ أَ فِی اللَّهِ شَکٌّ» کیف یشکّ فى توحیده من لا یتصرّف الّا بتصریفه و تدبیره، بل کیف یبسر جلال قدره الّا من کحله بنور برّه و لطفه. تا سرمه عنایت بمیل هدایت در دیده تو نکشد، آیات و روایات قدرت او نبینى و عجایب و بدایع فطرت او نشناسى، تعجّب همى‏کردند رسولان که خود در آفرینش کسى باشد که در وحدانیّت و فردانیّت خداوند ذو الجلال بگمان بود، پس از آن آنک کلیّات و جزئیات در کون و کائنات همه دلیلست و گواه بر یکتایى و بى همتایى او:

مرد باید که بوى تاند برد		و رنه عالم پر از نسیم صباست‏

لکن زهر افعى چون مستولى گردد بر جان بیچاره ‏اى هزار خروار تریاق سود نکند، من اسقطته السّوابق لم تنعشه اللّواحق، اوّل نمودن است پس دیدن، اوّل نمایش است پس روش، تا ننماید نه بینى، تا نخواند نروى، خواندنش اینست که: «فاطِرِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ یَدْعُوکُمْ لِیَغْفِرَ لَکُمْ» آفریدگار زمین و آسمان، کردگار جهان و جهانیان، بى نیاز از طاعت و اعمال بندگان بانعام و افضال خود، نه بسزاء شما، بل بسزاء خود مى‏خواند شما را که باز آیید، درگاه ما را لزوم گیرید، چون مى‏دانید که جز من خداوند نیست، از من آمرزش خواهید که ما را از گناه آمرزیدن باک نیست، عیب خود عرضه کنید که ما را از معیوب پذیرفتن عار نیست، بجرم رهى را گرفتن انتقام است و ما را با رهى انتقام نیست، باول بر گرفتن و بآخر بیفکندن در علم نقصانست و در علم ما نقصان نیست، کرامت ازین بزرگوارتر نیاید، لطف ازین تمامتر نبود، کید دشمن بتو نماید و از وى حذر فرماید گوید: «إِنَّ الشَّیْطانَ لَکُمْ عَدُوٌّ فَاتَّخِذُوهُ عَدُوًّا» شیطان دشمن شما است او را دشمن دارید، فرمان وى مبرید، دعوت وى را اجابت مکنید:

«إِنَّما یَدْعُوا حِزْبَهُ لِیَکُونُوا مِنْ أَصْحابِ السَّعِیرِ» او خود خرمن سوخته است ترا سوخته خرمن خواهد تا ترا با خود بدوزخ برد، فرمان وى مبر، فرمان خداوند خود بر، دعوت اللَّه را پاسخ کن، «یَدْعُوکُمْ لِیَغْفِرَ لَکُمْ» که بآن میخواند تا ترا بیامرزد و بنوازد.

جاى‏ دیگر گفت: «أُولئِکَ یَدْعُونَ إِلَى النَّارِ وَ اللَّهُ یَدْعُوا إِلَى الْجَنَّهِ وَ الْمَغْفِرَهِ بِإِذْنِهِ‏- وَ اللَّهُ یَدْعُوا إِلى‏ دارِ السَّلامِ» همه را مى‏ خواند لکن تا خود کرا بار دهد و مقبول حضرت بى نیازى که بود، آنها که مقبول حضرت بى نیازى آمدند، علم سعادت و روایت اقبال نخست بر درگاه سینه‏ هاى ایشان نصب کردند و مفاتیح کنوز خیرات و خزائن طاعات در کف کفایت ایشان نهادند و دیوارى از عصمت بگرد روزگار ایشان درکشیدند تا صولت دعوت شیطانى راه بساحات دل ایشان نیافت، آن گه جمال بى نهایت: «یَدْعُوکُمْ لِیَغْفِرَ لَکُمْ» بر دل ایشان تجلّى کرد و از یک جانب عنایت شریعت او را مدد داد که: «أَجِیبُوا داعِیَ اللَّهِ»، و از دیگر جانب جلال حقیقت او را نواخت که: «فَلْیَسْتَجِیبُوا لِی» پس چه عجب باشد اگر رهى با این عنایت و رعایت مقبول حضرت الهیّت شود.

«وَ ما لَنا أَلَّا نَتَوَکَّلَ عَلَى اللَّهِ وَ قَدْ هَدانا سُبُلَنا» اى و قد رقّانا من حدّ تکلف البرهان الى وجود روح البیان بکثره ما افاض علینا من جمیل الاحسان و کفانا من مهمّات الشّان. توکل نشان یقینست و مایه ایمان و ثمره توحید و آن را دو درجه است: یکى توکّل عام مکتسبان امّت را، دیگر توکّل خاص راضیان حضرت را، توکّل عام آنست که از راه اسباب برنخیزى، کسب و تجارت و حراثت که سنّت شریعتست دست بندارى و آنکه اعتماد بر آن کسب نکنى و روزى از اسباب نبینى، بلکه از مسبّب الاسباب بینى و اعتماد جز بر فضل اللَّه نکنى و حرکات اسباب و حول و قوّت خود بداشت وى بینى، درین توکّل اسباب در میان دیدن رواست اما با اسباب بماندن خطاست.

پیر طریقت گفت: سبب ندیدن جهلست اما با سبب بماندن شرکست،بهشت در میان ندیدن بى شرعى است اما با بهشت بماندن دون همّتى است، از روى شریعت اگر کسى در غارى نشیند که راه گذر خلق بر وى نبود و آنجا گیاه نبود گوید توکّل مى‏ کنم این حرامست که وى در هلاک خویش شده و سنّت حق سبحانه و تعالى در کار اقسام و ارزاق خلق بندانسته.

آورده ‏اند که در بنى اسرائیل زاهدى از شهر بیرون شد، در غارى نشست که توکّل مى کنم تا روزى من بمن رسد، یک هفته بر آمد و هیچ رفقى پدید نیامد و بهلاک نزدیک گشت، وحى آمد به پیغامبر روزگار که آن زاهد را گوى:

بعزّت من که تا با شهر نشوى در میان مردم من ترا روزى ندهم، پس بفرمان حق بشهر باز آمد و رفقها آغاز کرد، از هر جانبى هر کسى تقرّبى میکرد و چیزى مى آورد در دل وى افتاد که این چه حالست؟ وحى آمد به پیغامبر که در آن روزگار بود، که او را بگوى: تو خواستى که بزهد خویش حکمت ما باطل کنى، ندانستى که من روزى بنده خویش که از دست دیگران دهم دوستر از آن دارم که از قدرت خویش، تو بندگى کن، کار خدایى و روزى گمارى بما باز گذار.

و در اخبار موسى کلیم است علیه السلام که او را علّتى پدید آمد، طبیبان گفتند داروى این علّت فلان چیزست، موسى گفت دارو نکنم تا اللَّه خود عافیت فرستد و شفا دهد، آن علّت بر وى دراز گشت، گفتند اى موسى این دارو مجرّبست اگر بکار دارى در آن شفا بود، موسى (ع) نشنید و دارو نکرد تا از حق جلّ جلاله وحى آمد که بعزّت من که تا تو دارو نخورى من شفا ندهم، موسى دارو بخورد در حال شفا آمد، موسى را چیزى در دل آمد که بار خدایا این چونست؟! وحى آمد که یا موسى تو چونى مپرس و سنّتى که ما نهاده‏ایم اسرار آن مجوى که کس را باسرار الهیّت ما راه نیست و گفتن چون و چرا روا نیست، اینست بیان درجه اوّل در توکّل که هم اسباب بیند هم مسبّب اما داند که اسباب از مسبّب است و خلق از خالق، همه از یک اصل مى‏رود و فاعل یکى بیش نیست و بر دیگرى حوالت‏ نیست و بنده تا درین مقامست در تفرقه است که در دایره جمع نیست، چون ازین درجه برگذشت توکّل را زیانست‏ و آن حال‏ت صدّیقانست که از مسبّب و اسباب نپردازند(فارغ نباشند) همه یکى را بینند و یکى را شناسند، دیگران کار باو سپارند و ایشان خود را باو سپارند، دیگران ازو خواهند و ایشان خود او را خواهند، دیگران بعطا آرام گیرند و ایشان بمعطى آرام گیرند، این توکل چراغى است در دل که اینک منم، ندائیست در گوش که اینجا نشانیست روشن که با توام.

حسین منصور حلاج، خواص را دید که در بیابان مى‏ گشت گفت چه میکنى؟ گفت قدم خویش در توکّل درست مى‏ کنم، گفت: افنیت عمرک فى عمران باطنک فاین الفناء فى التّوحید. و ابو بکر صدیق بیمار بود، او را گفتند طبیب را بیاریم تا ترا علاج کند، گفت طبیب مرا دید و گفت: انّى افعل ما ارید، «وَ لَنَصْبِرَنَّ عَلى‏ ما آذَیْتُمُونا» این دلیلست که صبر کردن بر رنج‏ واذی و احتمال کردن و بدفع آن مشغول نابودن از توکّلست، همانست که جاى دیگر گفت: «وَ دَعْ أَذاهُمْ وَ تَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ» هر که بر رنجها صبر کند و ننالد او را هم مقام متوکّلانست هم مقام صابران و در روش دین داران دو مقام ازین عزیزتر نه‏اند.

ربّ العالمین متوکّلان را مى ‏گوید: «إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُتَوَکِّلِینَ» و صابران را مى ‏گوید: «إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِینَ» و کمال شرف و فضیلت صبر را ربّ العزّه در قرآن زیادت از هفتاد جاى صبر یاد کرده و هر درجه ‏اى که آن نیکوتر و بزرگوارتر با صبر حوالت کرده، درجه ‏اى بزرگوارتر از امامت در راه دین نیست و با صبر حوالت کرده که: «وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّهً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا لَمَّا صَبَرُوا» مزد بى نهایت و ثواب بى شمار با صبر حوالت کرده که: «إِنَّما یُوَفَّى الصَّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَیْرِ حِسابٍ» صلوات و رحمت و هدایت کس را بهم جمع نکرد مگر صابران را، گفت: «أُولئِکَ عَلَیْهِمْ صَلَواتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ رَحْمَهٌ وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ».

و در خبرست که صبر گنجیست از گنجهاى بهشت و اگر صبر مردى بودى، مردى کریم بودى، و عیسى (ع) را وحى آمد که اى عیسى نیابى آنچ خواهى تا صبر کنى بر آنچ نخواهى. و رسول (ص) قومى را دید از انصار، گفت مؤمنانید؟

گفتند آرى، گفت نشان ایمان چیست؟ گفتند بر نعمت شکر کنیم و در محنت صبر و بقضاء اللَّه راضى، مصطفى (ص) گفت:

مؤمنون و ربّ الکعبه.

کشف الأسرار و عده الأبرار، ج‏۵