کشف الأسرار و عده الأبرار رشید الدین میبدى سوره الاعراف آیه ۲۰۶ ـ۱۹۹

۲۰- النوبه الاولى‏

(۷/ ۲۰۶- ۱۹۹)

قوله تعالى: خُذِ الْعَفْوَ آسان فرا گیر کار مردمان‏ وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ‏ و بنیکوکارى فرماى ایشان را [و بردبارى کن‏] وَ أَعْرِضْ عَنِ الْجاهِلِینَ‏ (۱۹۹) و روى گردان و فرو گذار نادانان [و سفیهان ایشان‏].

وَ إِمَّا یَنْزَغَنَّکَ مِنَ الشَّیْطانِ‏ و هر گه که بسر بردارا از دیو ترا نزع بسر برداشتنى و سبکسار کردنى‏ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ‏ فریاد خواه بخداى‏ إِنَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ‏ (۲۰۰) که او شنوایى است دانا.

إِنَّ الَّذِینَ اتَّقَوْا ایشان که گرویدگان‏اند و آزرم دارندگان از خداى‏ إِذا مَسَّهُمْ‏ چون بایشان رسد طائِفٌ مِنَ الشَّیْطانِ‏ دیو گرفتنى از دیو تَذَکَّرُوا حق را یاد کنند و در یاد آرند فَإِذا هُمْ مُبْصِرُونَ‏ (۲۰۱) تا از آن حیرتى که دیو نمود بیرون آیند و حق بینند و با صواب آیند.

وَ إِخْوانُهُمْ‏ و برادران ایشان‏ یَمُدُّونَهُمْ فِی الغَیِ‏ ایشان را در گمراهى میکشند و در آن میروانند و میدارند ثُمَّ لا یُقْصِرُونَ‏ (۲۰۲) و هیچ فرو نایستند.

وَ إِذا لَمْ تَأْتِهِمْ بِآیَهٍ و هر گه که پیغامى که از تو خواهند نیارى، قالُوا میگویند لَوْ لا اجْتَبَیْتَها چرا آخر سر سخن نگزینى و نه آرى‏ قُلْ إِنَّما أَتَّبِعُ ما یُوحى‏ إِلَیَّ مِنْ رَبِّی‏ گوى من پى بآن مى ‏برم که پیغام دهند بمن از خداى من‏ هذا بَصائِرُ مِنْ رَبِّکُمْ‏ این نامه ذیده‏وریها است از خداوند شما وَ هُدىً وَ رَحْمَهٌ و راهنمونى و بخشایشى‏ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ‏ (۲۰۳) ایشان را که میگروند بآن.

وَ إِذا قُرِئَ الْقُرْآنُ‏ و هر گه که قرآن خوانند فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَ أَنْصِتُوا خاموش ایستید و گوش بآن دارید لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ‏ (۲۰۴) تا مگر بر شما ببخشایند.

وَ اذْکُرْ رَبَّکَ فِی نَفْسِکَ‏ خداوند خویش را یاد کن در دل خویش‏ تَضَرُّعاً وَ خِیفَهً بزارى و بیم‏ وَ دُونَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ‏ و یاد کن خداوند خویش بآوازى فروتر از بانگ‏ بِالْغُدُوِّ وَ الْآصالِ‏ ببامدادها و شبانگاهها وَ لا تَکُنْ مِنَ الْغافِلِینَ‏ (۲۰۵) و نگر از غافلان نباشى.

إِنَّ الَّذِینَ عِنْدَ رَبِّکَ‏ ایشان که بنزدیک خداوند تواند لا یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِهِ‏ گردن نمیکشند از بندگى کردن او را وَ یُسَبِّحُونَهُ‏ و مى‏ ستایند بپاکى و بى‏ عیبى او را وَ لَهُ یَسْجُدُونَ‏ (۲۰۶) و وى را یگانه سجود مى ‏کنند.

النوبه الثانیه

قوله تعالى: خُذِ الْعَفْوَ- علماء دین و ائمّه شرع متفق ‏اند که در قرآن آیتى نیست مکارم الاخلاق را جامع‏تر ازین آیت. آن روز که این آیت فرو آمد مصطفى (ص) گفت:

«یا جبرئیل! ما هذا»؟ قال: لا ادرى حتى اسأل. فذهب ثمّ رجع، فقال: یا محمّد! انّ ربّک یأمرک ان تصل من قطعک، و تعطى من حرمک، و تعفو عمّن ظلمک.

آن گه مصطفى (ص) گفت:

«بعثت لیتمّم بى مکارم الاخلاق».

و فى معناه انشدوا:

مکارم الاخلاق فى ثلاثه		من کملت فیه فذلک الفتى‏
اعطاء من یحرمه، و وصل من‏		یقطعه، و العفو عمن اعتدى.

و قال رسول اللَّه (ص): «اوصانى ربّى بتسع: اوصانى بالاخلاص فى السّرّ و العلانیه، و العدل فى الرّضا و الغضب، و القصد فى الغنى و الفقر، و أن اعفو عمّن ظلمنى، و أصل من حرمنى، و أن یکون صمتى تفکرا، و منطقى ذکرا و نظرى عبرا».

خُذِ الْعَفْوَ قیل هو العفو عن المذنب، اى اترک عقوبته. باین قول عفو عفو گنهکار است، فرا گذاشتن گناه از وى و عقوبت ناکردن، و این در ابتداء اسلام بود پس بآیت قتال منسوخ شد. و قیل: معناه خذ العفو من اموالهم. اى ما فضل من العیال، و طاب و سهل و أتوک به عفوا بغیر کلفه فخذه، و لا تسئلهم ما وراء ذلک. من قوله تعالى: یَسْئَلُونَکَ ما ذا یُنْفِقُونَ قُلِ الْعَفْوَ، و هو منسوخ بآیه الزّکاه. مجاهد گفت: خُذِ الْعَفْوَ اى ما عفا لک و ظهر و تیسّر من اخلاق الناس، و لا تستقص علیهم، و لا تبحث عنهم. میگوید: سرسرى فراگیر کار مردمان، و آسان فرار و با ایشان، فرا گذار بر نهان ایشان، و مجوى پوشیده‏هاى ایشان. «وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ» اى بالمعروف. و المعروف و العارفه و العرف کل خصله حمیده ترضیها العقول، و تطمئنّ الیه النّفوس.

قال النّبیّ (ص): «صنائع المعروف تقى مصارع السّوء، و اهل المعروف فى الدّنیا هم اهل المعروف فى الآخره».

قال عطاء: «وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ» یعنى بلا اله الّا اللَّه، وَ أَعْرِضْ عَنِ الْجاهِلِینَ‏ اى جهل و اصحابه. ثم نسختها آیه السّیف، و قیل: أعرض عنهم بترک مقابلتهم و ترک موافقتهم. چون این آیت فرو آمد مصطفى (ص) گفت:

«کیف یا ربّ و الغضب»؟

بار خدایا چون توانم؟ و این غضب را چه کنم که در سرشت ما است؟ جبرئیل آمد و آیت آورد.

وَ إِمَّا یَنْزَغَنَّکَ مِنَ الشَّیْطانِ نَزْغٌ‏- اى یعتریک و یعرض لک من الشّیطان عارض من وسوسه و فساد و غضب، فَاسْتَعِذْ اى فاستجر، بِاللَّهِ مِنَ الشَّیْطانِ الرَّجِیمِ‏

من مکائده، و استغث به. زجاج گفت: النزغ بأدنى حرکه تکون، تقول: نزعته اى حرّکته.

یقول: ان نالک من الشیطان ادنى وسوسه. معنى آیت آنست که: اگر شیطان ترا خلاف آن گوید و نماید که ما فرمودیم در این آیت از مکارم الاخلاق، تو وى را دفع کن باستعاذت، بگوى: اعوذ باللّه منه، که اللَّه شنواست، و از ضمیر تو آگاه و دانا. قال سعید بن المسیّب:

شهدت عثمان و علیّا و کان بینهما نزغ من الشّیطان، فما ابقى واحد منهما لصاحبه شیئا، ثمّ لم یبرحا حتّى یستغفر کل واحد منهما لصاحبه.

إِنَّ الَّذِینَ اتَّقَوْا یعنى المؤمنین، إِذا مَسَّهُمْ‏ اصابهم، «طیف» بى الف قراءت مکى و بصرى و کسایى است. باقى «طائف» خوانند، و الطیف ما یتخیّل فى العقل ممّا لا تلحقه العین، او یرى فى المنام، و قیل: اللّمم و الوسوسه و الخیل. تقول: طاف الخیال یطیف طیفا، و طاف الرّجل یطوف طوفا، اذا اقبل و أدبر، و طیف، من طاف الخیال، و یجوز ان یکون من طاف الرّجل، فیکون اصله طیّفا بالتّشدید، فخفّف کمیّت و میت، و طائف اسم الفاعل من احدهما، و یجوز أن یکون طائف مصدرا کالطیف، کقولهم ما لفلان طائل، اى طول. «تَذَکَّرُوا» اى تذکّروا عقوبه اللَّه، و قیل استعاذوا باللّه. قال سعید بن جبیر:

هو الرّجل یغضب الغضبه فیذکر اللَّه، فیکظم الغیظ. قال ابن عباس و السّدى: اذا زلّوا تابوا، کقوله تعالى: ذَکَرُوا اللَّهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ‏. فَإِذا هُمْ مُبْصِرُونَ‏ اى: على بصیره.

و المبصر صاحب البصیره. و قیل مهتدون، و قیل منتهون.

وَ إِخْوانُهُمْ‏- این اخوان شیاطین‏اند، و «هم» ضمیر مشرکان است، و روا باشد که اخوان مشرکان‏اند، و «هم» ضمیر شیاطین نهند. یَمُدُّونَهُمْ‏ من المدد، و هو الزّیاده، و من المدّ و هو الجذب. قراءت مدنى یمدونهم بضمّ یا و کسر میم است. هر چه در قرآن آید از پسند «امددت» گوید، چنان که‏ أَنَّما نُمِدُّهُمْ بِهِ مِنْ مالٍ وَ بَنِینَ‏، وَ أَمْدَدْناهُمْ بِفاکِهَهٍ، أَ تُمِدُّونَنِ بِمالٍ‏، و هر چه آید از ذم و ناپسند «مددت» گویند، چنان که‏ وَ یَمُدُّهُمْ فِی طُغْیانِهِمْ یَعْمَهُونَ‏. و در قرآن، اند جاى اللَّه کافران را برادران دیو خواند بمعنى همسازان، و معنى الایه: أنّ الشّیاطین یزیّنون لهم الکفر و المعاصى، و یغرونهم و یعینونهم فى الضّلال و الهلاک. ثُمَّ لا یُقْصِرُونَ‏ لا یقلعون و لا ینتهون. یقال: اقصر یقصر و قصّر یقصّر، اذا کفّ.

وَ إِذا لَمْ تَأْتِهِمْ‏ یا محمد! یعنى المشرکین‏ بِآیَهٍ ممّا اقترحوا علیک.

و قیل: بآیه من القرآن، قالُوا لَوْ لا اجْتَبَیْتَها اى هلّا تقوّلتها من نفسک؟ و اخترعتها من عندک؟ تقول: اجتبیت الشّى‏ء و اخترعته و اختلقته بمعنى. مشرکان این بمصطفى از بهر آن میگفتند که ایشان چنین میگفتند که: این سخن محمّد از خویشتن میسازد و مینهد، چنان که جاى دیگر گفت: إِنْ هَذا إِلَّا إِفْکٌ افْتَراهُ‏، أَمْ یَقُولُونَ تَقَوَّلَهُ‏.

حسن گفت: هى الایه من القرآن اذا جاءت کذّبوا بها، و اذا تأخّرت طلبوها استهزاء. پس ربّ العالمین گفت: یا محمّد! ایشان را جواب ده، گوى: إِنَّما أَتَّبِعُ ما یُوحى‏ إِلَیَّ مِنْ رَبِّی‏، آنچه شما میخواهید نه از قبل منست و نه بخواست من، که آن ز قبل خدا است و بخواست خدا، تا از اللَّه پیغام بمن نیاید من بشما نگویم. ربّ العالمین تصدیق وى کرد آنجا که گفت: وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوى‏ إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْیٌ یُوحى‏. جاى دیگر گفت: وَ ما هُوَ عَلَى الْغَیْبِ بِضَنِینٍ‏. هذا بَصائِرُ- اى هذا القرآن الّذى اتیت به بصائر مِنْ رَبِّکُمْ‏ بیان ظاهر و برهان واضح، و أى آیه اعظم منه؟ وَ هُدىً وَ رَحْمَهٌ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ‏.

وَ إِذا قُرِئَ الْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ‏- این آیت بقول سه گروه از مفسران در سه سبب است: قومى گفتند: این جواب آنست که مشرکان قریش یکدیگر را گفتند: «لا تسمعوا لهذا القرآن و الغوا فیه» هر گه که محمّد قرآن خویش را خواندن گیرد، شما در برابر وى شنعت و نابکار گفتن درگیرید، تا بآن خویش وى را باز شکنید. این آیت جواب آنست.

قومى گفتند: این در نماز آمده، که مسلمانان در نماز پس رسول خداى با وى قرآن میخواندند بآواز. رسول خدا گفته بود ایشان را:

«لا تنازعونى فى القرآن فاذا قرأت فأنصتوا»،

و فى روایه: فلا تقرؤا خلفى الا بأم القرآن،

و قومى گویند: این در خطبه است. این قرآن خواندن اندر خطبه خواهد، و از بهر آن خطبه را قرآن خواند که خطبه بى‏ چیزى از قرآن نه روا است، مردمان را باستماع خطبه فرمود و بخاموشى. و درست است خبر از مصطفى (ص) که گفت:

«من قال لصاحبه و الامام یخطب یوم الجمعه انصت فقد لغا».

و روى عن عثمان بن عفان: اذا قام الامام ان یخطب یوم الجمعه فاستمعوا و أنصتوا، فان للمنصت الّذى لا یسمع من الحظّ مثل ما للسامع المنصت. و

قال النّبی (ص): «من توضّأ فأحسن الوضوء، ثمّ أنصت للامام یوم الجمعه حتى یفرغ من صلوته، کفّر له ما بین الجمعه الى الجمعه، و زیاده ثلاثه ایّام».

عمر بن عبد العزیز گفت: فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَ أَنْصِتُوا معنى آنست که هر واعظ که از خدا و رسول سخن گوید، و خلق را پند دهد، بنیوشید، و گوش بآن دارید، و تا آن مى ‏شنوید هیچ سخن مگویید. ابن مسعود و ابو هریره گفتند: در ابتداء اسلام سخن گفتند در نماز روا بود، چنان که یکدیگر را سلام میکردند، و جواب مى‏ دادند، و یکى میگفت: کم صلّیتم؟ دیگرى جواب مى‏ داد که: صلّینا کذا و کذا. پس این آیت فرو آمد و سخن گفتن در نماز حرام گشت مگر تسبیح و تحمید و دعا و ذکر. زجاج گفت:

«استمعوا و أنصتوا» معنى آنست که: اعملوا بما فیه و لا تجاوزوه، من قول القائل: سمعت دعاک اى اجبت دعوتک.

وَ اذْکُرْ رَبَّکَ فِی نَفْسِکَ‏- ابن عبّاس گفت: ذکر اینجا قراءت است در نماز، فِی نَفْسِکَ‏ اى فى صلوتى الاسرار، الظهر و العصر. وَ دُونَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ بِالْغُدُوِّ وَ الْآصالِ‏ یعنى الفجر و العشائین، اى: ارفع الصوت وسطا. وَ لا تَکُنْ مِنَ الْغافِلِینَ‏ بقلبک و لسانک.

خطاب با مصطفى است، و مراد بآن همه مؤمنان‏اند. ایشان را درین آیت بپنج نماز میفرماید، نمازى با خضوع و خشوع و ترک غفلت، هم چنان که جاى دیگر گفت: أَقِمِ الصَّلاهَ لِذِکْرِی‏.

و مصطفى (ص) گفت بروایت ابن عباس ازو:

«انّ اللَّه تبارک و تعالى یقول:

انما اتقبل صلاه من تواضع لعظمتى، و قطع نهاره بذکرى، و کفّف نفسه من الشهوات ابتغاء مرضاتى، و لم یتعاظم على خلقى، و لم یبت مصرّا على خطیئته، یطعم الجائع و یؤوى الغریب، و یرحم الضعیف، و یک سو العارى، فذلک الّذى یضی‏ء نور وجهه کما یضی‏ء نور الشّمس. یدعونى فألبّى، و یسألنى فأعطى. مثله عندى کمثل الفردوس فى الجنان، لا یشتا ثمرها و لا یتغیر حالها».

و قیل معناه: و اذکر ربّک بقلبک، و لا تنسه، و اذکره بالتّسبیح و التحمید، تَضَرُّعاً وَ خِیفَهً خاشعا متذلّلا، خائفا فرقا، وَ دُونَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ‏ یعنى من الصّوت، اى: اذکره بقلبک و بلسانک غیر مجهور به و لا مرفوع به صوتک. بِالْغُدُوِّ وَ الْآصالِ‏ یعنى بکره و عشیّا. الاصال العشیات، و هى جمع الجمع، فالاصال جمع اصل، و الاصل جمع اصیل، و هو اسم لما بین العصر الى المغرب. معنى غدوّ بامداد کردن بود، امّا اینجا مراد بامداد است، چنان که گفت: فالِقُ الْإِصْباحِ‏ اصباح بامداد کردن بود، و مراد بامداد است، و در قرآن جایها تنزیل گفت بمعنى منزل، همچنین مراد باین غدو غدوات است.

إِنَّ الَّذِینَ عِنْدَ رَبِّکَ‏ یعنى الملائکه فى السّماء. و عند للقربه و الزّلفه لا یَسْتَکْبِرُونَ‏ اى لا یتعظّمون‏ عَنْ عِبادَتِهِ وَ یُسَبِّحُونَهُ‏ ینزّهونه عمّا لا یلیق به، و یقولون سبحان اللَّه. و قیل: یسبّحونه یصلّون له، من السّبحه و هى الصّلاه. این آیت آن گه فرو آمد که کافران گفتند: و ما الرحمن أ نسجد لما تأمرنا؟ سروا زدند و خداى را عزّ و جلّ سجود نکردند، و گردن کشیدند. معنى آنست که: فریشتگان و مقرّبان ملأ اعلى با منزلت و رتبت و درجه ایشان خداى را مى ‏سجود کنند، و عبادت بى‏ فترت مى‏ آرند.

یُسَبِّحُونَهُ‏ ینزّهونه عن السّوء و یذکرونه، وَ لَهُ یَسْجُدُونَ‏ اى: یصلّون.

روى ابو هریره، قال: قال رسول اللَّه (ص): اذا قرأ ابن آدم السجده فسجد، اعتزل الشّیطان یبکى. فیقول: یا ویله! امر بالسّجود، فسجد، فله الجنّه، و أمرت بالسّجود فعصیت، فلى النّار».

و عن ربیعه بن کعب الاسلمى، قال: کنت ابیت مع النّبیّ (ص) و أتیته بوضوئه، فقال: «سلنى». فقلت: مرافقتک فى الجنّه. قال: «او غیر ذلک»؟

فقلت. هو ذاک. قال: «فأغنى على نفسک بکثره السّجود».

و

قال صلّى اللَّه علیه و سلّم: «اکثر من السّجود فانه لا یسجد عبد للَّه سجده الّا رفعه اللَّه بها درجه، و حطّ بها عنه خطیئه».

النوبه الثالثه

قوله تعالى: خُذِ الْعَفْوَ- فرمان آمد از خداوند کریم مهربان، بار خداى همه بار خدایان، کریم و لطیف در نام و در نشان، بمحمّد خاتم پیغامبران، و مقتداى جهانیان، که: اى سیّد! در گذار گناه از گناهکاران، و بپوش عیب ایشان، و برکش قلم عفو بر جریده بدکاران. اى سید! از ما گیر خلق پسندیده، و فعل ستوده، گفتار براستى و با خلق آشتى. در صحبت یار نیکان، و در خلوت تیمار بر ایشان. اى سیّد! من که خداوندم بردبارم، و بردباران را دوست دارم. از دشمن ناسزا میشنوم، و شوخى وى در خلوت مى ‏بینم، و پرده بر وى میدارم، و بعقوبت نشتابم، و توبه و عفو بر وى عرضه میکنم، و بدرگاه خود باز میخوانم که: إِنْ یَنْتَهُوا یُغْفَرْ لَهُمْ ما قَدْ سَلَفَ‏.

و فى بعض الآثار: یقول اللَّه تعالى: نادیتمونى فلبیتکم، سألتمونى فأعطیتکم، بارزتمونى فأمهلتکم، ترکتمونى فرعیتکم، عصیتمونى فسترتکم. فان رجعتم الى قبلتکم، و ان ادبرتم عنى انتظرتکم.

بندگان من! رهیگان من! مرا بآواز خواندید، بلبّیک جواب دادم. از من نعمت خواستید عطا بخشیدم. به بیهوده بیرون آمدید مهلت دادم. فرمان من بگذاشتید رعایت از شما برنداشتم. معصیت کردید ستر بر شما نگه داشتم. با این همه گر بازآئید بپذیرم، ور برگردید باز آمدن را انتظار کنم. انا اجود الاجودین و اکرم الاکرمین.

وفى الخبر: اذا تاب الشیخ یقول اللَّه عزّ و جلّ: الان! اذ ذهبت قوتک، و تقطعت شهوتک. بلى انا ارحم الراحمین، بلى انا ارحم الراحمین.

چون این آیت فرو آمد که‏ خُذِ الْعَفْوَ، رسول خدا دانست که عفو از خصائص سنت حق است جل جلاله، و خود گفته بود علیه الصلاه و السلام که:

«المؤمن یأخذ من اللَّه خلقا حسنا».

این خلق نیکو از حق گرفت، و این سنت پسندیده بر دست گرفت تا بحدى رسید که روز احد آن چندان رنج و اذى دید از مشرکان، و با این همه میگفت:

«اللّهمّ اهد قومى فانّهم لا یعلمون».

وَ إِمَّا یَنْزَغَنَّکَ مِنَ الشَّیْطانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ‏- مصطفى (ص) گفت:

«رأیت عدوّ اللَّه ابلیس ناحلا مهموما، فقلت: یا عدوّ اللَّه! ممّ نحو لک؟ قال من صهیل فرس الغازى، و اذان المؤذّنین، و کسب درهم من الحلال، و قول العبد: اعوذ باللّه من الشّیطان الرّجیم.

آن مهتر عالم و سیّد ولد آدم صلوات اللَّه و سلامه علیه گفت: وقتى آن سر اشقیا، مهجور مملکت، ابلیس را دیدم نزار و ضعیف و درمانده، سر بجیب مهجورى فرو برده، گفتم یا عدوّ اللَّه! این ضعف و نحافت تو از چیست؟ گفت: اى محمّد! این ضعف و گداختگى و درماندگى من از چهار چیز است. هر گه که از آن چهار چیز یکى روى نماید چنان گداخته شوم که نمک در آب گدازد، و شمع در آتش: یکى آواز اسب غازیان در صف جهاد با کافران. دوم آواز مؤذنان در وقت اذان. سوم کسب کردن حلال بشرط شریعت و مقتضى ایمان، چهارم گفتار بنده مؤمن که گوید: اعوذ باللّه من الشّیطان الرّجیم.

فرمان آمد که اى سیّد! هر که با دشمن حرب کند، زره باید و خفتان، جوشن و برگستوان،خود و مغفر، خیل و لشکر. اى سیّد! امت تو در معرکه شیطان قرار گرفته‏ اند، فَإِذا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ‏ زره ایشان، إِمَّا یَنْزَغَنَّکَ مِنَ الشَّیْطانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ‏ جوشن ایشان، قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ‏ خود ایشان، قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النَّاسِ‏ برگستوان ایشان. چون با زین سلاح و عدّت بحرب ابلیس آیند، لا جرم از وساوس و نزغات وى ایمن شوند: إِنَّهُ لَیْسَ لَهُ سُلْطانٌ عَلَى الَّذِینَ آمَنُوا.

و در خبر است:

«انّ لکلّ ملک حمى، و انّ حمى اللَّه محارمه».

هر پادشاهى را در دنیا حمایتگاهى است، و خداوند عالم را جل جلاله سه حمایتگاه است: یکى توحید و شهادت، چنان که گفت:

لا اله الا اللَّه حصنى.

دیگر حرم مکّه: وَ مَنْ دَخَلَهُ کانَ آمِناً. سه دیگر گفتار اعوذ باللَّه من الشیطان الرجیم. آهوى دشتى و مرغ هوایى که سایه حرم بر فرق وى افتاد از خصمان ایمن گشت،

قال النّبیّ (ص): «مکه حرام بتحریم اللَّه، لا یختلى خلاها و لا یعضد شوکها و لا ینفّر صیدها».

توحید و شهادت محل حصن و امن پادشاه است عزّ جلاله. اگر زنّار دارى، بت‏پرستى، هزار سال بت را سجود برده و آتش پرستیده، چون یک قدم بر بساط توحید و شهادت نهاد از آتش عقوبت ایمن گشت، و مستحق رضوان اکبر شد.

قال النّبی (ص): «اذا قالوها عصموا منى دماءهم و اموالهم».

أَعُوذُ بِاللَّهِ‏ حصار و حمایتگاه مولى است. هر بنده‏ اى که فتنه دیو است و سخره شیطان، و در بند همزات و غمزات ابلیس، چون چنگ نیاز و افلاس درین عروه وثقى زد که: اعوذ باللّه من الشّیطان الرجیم، ابلیس را بطاعت و ایمان وى کار نه، و هیچ دشمن را در حمایتگاه او قرار نه.

إِنَّ الَّذِینَ اتَّقَوْا إِذا مَسَّهُمْ طائِفٌ مِنَ الشَّیْطانِ‏ الایه- چون توفیق در راه مرد آید کید شیطان در وى اثر نکند. در روزگار عمر خطاب جوانى از نماز خفتن بازگشته، زنى براه وى آمد، خود را بر وى عرضه کرد. او را در فتنه افکند و رفت. جوان بر اثر زن‏ میرفت تا بدر سراى آن زن رسید. آنجا ساعتى توقف کرد. این آیت فرا زبان وى آمد:

إِنَّ الَّذِینَ اتَّقَوْا إِذا مَسَّهُمْ طائِفٌ مِنَ الشَّیْطانِ تَذَکَّرُوا فَإِذا هُمْ مُبْصِرُونَ‏. چون این آیت برخواند، بیفتاد و بیهوش شد. آن زن در وى نگرست، او را بر آن حال دید، دلتنگ شد. کنیزک خود را برخواند، و هر دو او را برگرفتند، و بدر سراى آن جوان بردند، و او را بخوابانیدند، و خود بازگشتند. این جوان پدرى پیر داشت، بیرون آمد از سراى خویش، او را چنان دید برگرفت او را، و در خانه برد. چون بهوش باز آمد، پدر از حال وى پرسید، گفت: یا ابت لا تسئلنى. مپرس که مرا چه حال افتاد. آن گه قصه در گرفت. چون اینجا رسید که آیت بر خواند شهقه‏ اى زد، در آن حال از دنیا بیرون شد کالبد خالى کرده. پس آن گه عمر خطاب را ازین قصّه خبر کردند بعد از دفن وى، گفت:

چرا خبر نکردید پیش ازین تا من او را بدیدمى. آن گه برخاست و رفت تا بسر خاک وى، فنادى: یا فلان! «وَ لِمَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ جَنَّتانِ». سه بار گفت چنین، و از میان خاک جواب آمد سه بار: قد اعطانیهما ربّى یا عمر! وَ إِذا قُرِئَ الْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ‏- سماع حقیقت استماع قرآن است، و سماع روزگار مرد را بیش از آن زندگى دهد که روح قالب دهد. سماع چشمه‏ایست که از میان دل برجوشد، و تربیت او از عین صدق است، و صدق مر سماع را چنان است که جرم آفتاب مر شعاع را، و تا ظلمات بشریّت از پیش دل برنخیزد، حقیقت آفتاب سماع روا نبود که بر صحراء سینه مرد تجلى کند. و بدان که سماع بر دو ضرب است: سماع عوام دیگر است و سماع خواصّ دیگر. حظّ عوام از سماع صوت است و نغمت آن، و حظّ خواص از سماع لطیفه ‏ایست میان صوت و معنى و اشارت آن. عوام سماع کنند بگوش سر و آلت تمییز و حرکت طباع، تا از غم برهند، و از شغل بیاسایند. خواص سماع کنند بنفسى مرده و دلى تشنه و نفسى سوخته، لا جرم بار آورد ایشان را نسیم انسى و یادگار ازلى و شادى جاودانى.

و گفته ‏اند: حقیقت سماع یادگار نداء قدیم است که روز میثاق از بارگاه جبروت و جناب احدیت روان گشت که: «أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ»؟ بسمع بندگان پیوست، و ذوق آن بجان ایشان رسید. ندایى که مستودع آن در جهان است، و مستقر آن در جان است. آنچه شاهد است نشان است، و آنچه عبارت است عنوان است. آنچه در خبر گمان است، در وجود عیان است، هفت اندام رهى بنداء دوست نیوشان است، نداء دوست نه اکنونى است که جاودان است.

وَ اذْکُرْ رَبَّکَ فِی نَفْسِکَ‏- یاد کنندگان اللَّه سه مرداند: یکى بزبان یاد کرد دل از آن بى‏ خبر، یکى بزبان و دل یاد کرد امّا کارش بر خطر، که گفته‏ اند: «و المخلصون على خطر عظیم». یکى بزبان خاموش و دل درو مستغرق، چنان که پیر طریقت گفت:

الهى! چه یاد کنم که خود همه یادم! من خرمن نشان خود فرا باد نهادم! و کیف اذکره من لست انساه؟! اى یادگار جانها! و یاد داشته دلها! و یاد کرده زبانها! بفضل خود ما را یاد کن، و بیاد لطفى ما را شاد کن.

إِنَّ الَّذِینَ عِنْدَ رَبِّکَ‏ اشارت است بنقطه جمع، «لا یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِهِ» خبر است از نعت تفرقه. عندیت کرامت ایشان را اثبات کرده، و احکام عبودیت بر ایشان نگه داشته، تا بنده روان باشد میان جمع و تفرقت. جمع حقیقت را نشان است و تفرقت شریعت را بیان است. لِکُلٍّ جَعَلْنا مِنْکُمْ شِرْعَهً وَ مِنْهاجاً اشارت بآن است، و اللَّه اعلم بالصّواب.

کشف الأسرار و عده الأبرار، ج‏۳،

‏