ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن فضل بن حسن طبرسی سوره الملک ۲۲ الی ۳۰
[سوره الملک (۶۷): الآیات ۲۲ الى ۳۰]
أَ فَمَنْ یَمْشِی مُکِبًّا عَلى وَجْهِهِ أَهْدى أَمَّنْ یَمْشِی سَوِیًّا عَلى صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ (۲۲)
قُلْ هُوَ الَّذِی أَنْشَأَکُمْ وَ جَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصارَ وَ الْأَفْئِدَهَ قَلِیلاً ما تَشْکُرُونَ (۲۳)
قُلْ هُوَ الَّذِی ذَرَأَکُمْ فِی الْأَرْضِ وَ إِلَیْهِ تُحْشَرُونَ (۲۴)
وَ یَقُولُونَ مَتى هذَا الْوَعْدُ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ (۲۵)
قُلْ إِنَّمَا الْعِلْمُ عِنْدَ اللَّهِ وَ إِنَّما أَنَا نَذِیرٌ مُبِینٌ (۲۶)
فَلَمَّا رَأَوْهُ زُلْفَهً سِیئَتْ وُجُوهُ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ قِیلَ هذَا الَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تَدَّعُونَ (۲۷)
قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ أَهْلَکَنِیَ اللَّهُ وَ مَنْ مَعِیَ أَوْ رَحِمَنا فَمَنْ یُجِیرُ الْکافِرِینَ مِنْ عَذابٍ أَلِیمٍ (۲۸)
قُلْ هُوَ الرَّحْمنُ آمَنَّا بِهِ وَ عَلَیْهِ تَوَکَّلْنا فَسَتَعْلَمُونَ مَنْ هُوَ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ (۲۹)
قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ أَصْبَحَ ماؤُکُمْ غَوْراً فَمَنْ یَأْتِیکُمْ بِماءٍ مَعِینٍ (۳۰)
القراءه
قرأ یعقوب تدعون ساکنه الدال خفیفه و هو قراءه الحسن و الضحاک و قتاده و الباقون «تَدَّعُونَ» بالتشدید و قرأ الکسائی فسیعلمون بالیاء و الباقون بالتاء.
الحجه
أما قوله تدعون فالمعنى هذا الذی کنتم به تدعون الله کقوله تعالى «سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ» و أما «تَدَّعُونَ» بالتشدید فمعناه تتداعون بوقوعه قال ابن جنی یعنی کان الدعوه بوقوعه فاشیه بینکم کقوله تعالى فی معنى العموم «وَ لا تَنابَزُوا بِالْأَلْقابِ» أی لا یفش هذا فیکم و لیس معنى تدعون هنا من ادعاء الحقوق و إنما بمعنى تتداعون من الدعاء لا من الدعوى کما فی قول الشاعر
| ” فما برحت خیل تثوب و تدعی” |
یعنی تتداعى بینهما یا لفلان.
اللغه
یقال کببته فأکب و هو نادر مثل قشعت الریح السحاب فأقشعت و نزفت البئر فأنزفت أی ذهب ماؤها و نسلت ریش الطائر فأنسل و الزلفه القربه و هو مصدر یستوی فیه الواحد و الجمع و منه المزدلفه لقربه من مکه و قد تجمع الزلفه زلفا قال العجاج:
| ناج طواه الأین مما وجفا | طی اللیالی زلفا فزلفا | |
و ساءه الأمر یسوؤه سوءا أی غمه و حزنه و منه أساء یسیء إذا فعل ما یؤدی إلى الغم و ماء غور أی غائر وصف بالمصدر مبالغه کما یقال هؤلاء زور فلان و ضیفه و المعین قیل أنه مفعول مأخوذ من العین فعلى هذا یکون مثل مبیع من البیع و قیل أنه من الإمعان فی الجری فعلى هذا یکون على وزن فعیل فکأنه قیل ممعن فی الإسراع و الظهور.
الإعراب
قلیلا صفه مصدر محذوف أی تشکرون شکرا قلیلا و ما مزیده «فَسَتَعْلَمُونَ مَنْ هُوَ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ» یحتمل أن یکون من استفهاما فیکون اسما موصولا قال أبو علی دخلت الفاء فی قوله «فَمَنْ یُجِیرُ» و قوله «فَمَنْ یَأْتِیکُمْ» لأن أ رأیتم بمعنى انتبهوا أی انتبهوا فمن یجیر و انتبهوا فمن یأتیکم کما تقول قم فزید قائم قال و لا یکون الفاء جواب الشرط و إنما یکون جواب الشرط مدلول «أَ رَأَیْتُمْ» قال و إن شئت کان الفاء زائده مثلها فی قوله «فَلا تَحْسَبَنَّهُمْ» و یکون الاستفهام سادا مسده مفعولی أ رأیتم کقولهم أ رأیت زیدا ما فعل و هذا من دقائقه.
المعنى
ثم ضرب سبحانه مثلا للکافر و المؤمن فقال «أَ فَمَنْ یَمْشِی مُکِبًّا عَلى وَجْهِهِ» أی منکسا رأسه إلى الأرض فهو لا یبصر الطریق و لا من یستقبله ینظر أمامه و لا یمینه و لا شماله و هو الکافر المقلد لا یدری أ محق هو أم مبطل هذا «أَهْدى أَمَّنْ یَمْشِی سَوِیًّا» أی مستویا قائما یبصر الطریق و جمیع جهاته کلها فیضع قدمه حیث لا یعثر و هو المؤمن الذی سلک طریق الحق و عرفه و استقام علیه و أمکنه دفع المضار عن نفسه و جلب المنافع إلیها «عَلى صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ» أی على طریق واضح قیم و هذا معنى قول ابن عباس و مجاهد و قیل أن هذا فی الآخره یحشر الله الکافر مکبا على وجهه یوم القیامه کما قال وَ نَحْشُرُهُمْ یَوْمَ الْقِیامَهِ عَلى وُجُوهِهِمْ عن قتاده «قُلْ» یا محمد لهؤلاء الکفار «هُوَ الَّذِی أَنْشَأَکُمْ» بأن أخرجکم من العدم إلى الوجود «وَ جَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ» تسمعون به المسموعات «وَ الْأَبْصارَ» تبصرون بها المبصرات «وَ الْأَفْئِدَهَ» یعنی القلوب تعقلون بها و تتدبرون فأعطاکم آلات التفکر و التمییز و الوصول إلى العلم «قَلِیلًا ما تَشْکُرُونَ» أی تشکرون قلیلا و قیل معناه قلیلا شکرکم فتکون ما مصدریه «قُلْ» لهم یا محمد «هُوَ» الله تعالى «الَّذِی ذَرَأَکُمْ» أی خلقکم «فِی الْأَرْضِ وَ إِلَیْهِ تُحْشَرُونَ» منها أی تبعثون إلیه یوم القیامه فیجازیکم على أعمالکم ثم حکى سبحانه ما کان یقوله الکفار مستبطئین عذاب الله مستهزئین بذلک فقال «وَ یَقُولُونَ مَتى هذَا الْوَعْدُ» من الخسف و الحاصب أو البعث و الجزاء «إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ» فی أن ذلک یکون «قُلْ» یا محمد «إِنَّمَا الْعِلْمُ عِنْدَ اللَّهِ» یعنی علم الساعه «وَ إِنَّما أَنَا نَذِیرٌ» مخوف لکم به «مُبِینٌ» أی مبین لکم ما أنزل الله إلى من الوعد و الوعید و الأحکام ثم ذکر سبحانه حالهم عند نزول العذاب و معاینته فقال «فَلَمَّا رَأَوْهُ زُلْفَهً» أی فلما رأوا العذاب قریبا یعنی یوم بدر عن مجاهد و قیل معاینه عن الحسن و قیل أن اللفظ ماض و المراد به المستقبل و المعنى إذا بعثوا و رأوا القیامه قد قامت و رأوا ما أعد لهم من العذاب و هذا قول أکثر المفسرین «سِیئَتْ وُجُوهُ الَّذِینَ کَفَرُوا» أی اسودت وجوههم و علتها الکآبه یعنی قبحت وجوههم بالسواد و قیل معناه ظهرت على وجوههم آثار الغم و الحسره و نالهم السوء و الخزی «وَ قِیلَ» لهؤلاء الکفار إذا شاهدوا العذاب «هذَا الَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تَدَّعُونَ» قال الفراء تدعون و تدعون واحد مثل تدخرون و تدخرون و المعنى کنتم به تستعجلون و تدعون الله بتعجیله و هو قولهم إِنْ کانَ هذا هُوَ الْحَقَّ مِنْ عِنْدِکَ الآیه عن ابن زید و قیل هو تدعون من الدعوى أی تدعون أن لا جنه و لا نار عن الحسن و روى الحاکم أبو القاسم الحسکانی بالأسانید الصحیحه عن الأعمش قال لما رأوا لعلی بن أبی طالب (ع) عند الله من الزلفى سیئت وجوه الذین کفروا
و عن أبی جعفر (ع) فلما رأوا مکان علی (ع) من النبی ص سیئت وجوه الذین کفروا یعنی الذین کذبوا بفضله
«قُلْ» لهؤلاء الکفار «أَ رَأَیْتُمْ إِنْ أَهْلَکَنِیَ اللَّهُ وَ مَنْ مَعِیَ» بأن یمیتنا «أَوْ رَحِمَنا» بتأخیر آجالنا «فَمَنْ یُجِیرُ الْکافِرِینَ مِنْ عَذابٍ أَلِیمٍ» استحقوه بکفرهم و ما الذی ینفعهم فی دفع العذاب عنهم و قیل أن الکفار کانوا یتمنون موت النبی ص و موت أصحابه فقیل له قل لهم إن أهلکنی الله و من معی ذلک بأن یمیتنی و یمیت أصحابی فمن الذی ینفعکم و یؤمنکم من العذاب فإنه واقع بکم لا محاله و قیل معناه أ رأیتم أن عذبنی الله و من معی أو رحمنا أی غفر لنا فمن یجیرکم أی نحن مع إیماننا بین الخوف و الرجاء فمن یجیرکم مع کفرکم من العذاب و لا رجاء لکم کما للمؤمنین عن ابن عباس و ابن کیسان ثم قال «قُلْ» لهؤلاء الکفار على وجه التوبیخ لهم «هُوَ الرَّحْمنُ» أی إن الذی أدعوکم إلیه هو الرحمن الذی عمت نعمته جمیع الخلائق «آمَنَّا بِهِ وَ عَلَیْهِ تَوَکَّلْنا» أی علیه اعتمدنا و جمیع أمورنا إلیه فوضنا «فَسَتَعْلَمُونَ» معاشر الکفار یوم القیامه «مَنْ هُوَ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ» الیوم أ نحن أم أنتم و من قرأ بالیاء فمعناه فسیعلم الکفار ذلک «قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ أَصْبَحَ ماؤُکُمْ غَوْراً» أی غائرا ناضبا فی الآبار و العیون «فَمَنْ یَأْتِیکُمْ بِماءٍ مَعِینٍ» أی ظاهر للعیون عن أبی مسلم و الجبائی و قیل بماء جار عن ابن عباس و قتاده أراد سبحانه أنه المنعم بالأرزاق فاشکروه و اعبدوه و لا تشرکوا به شیئا و ذکر مقاتل أنه أراد بقوله «ماؤُکُمْ» بئر زمزم و بئر میمون و هی بئر عادیه قدیمه و کان ماؤهم من هاتین البئرین و المعین الذی تناله الدلاء و تراه العیون.
مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۱۰
ترجمه:
۲۲- آیا آنکه سرافکنده بروى خویش راه میرود راه یافته تر است یا آنکه راست ایستاده براهى راست میرود.
۲۳- (اى رسول) بگو اوست آن خدایى که شما را پدید آورد و براى شما شنوایى و دیده ها و دلها قرار داد. اندکى سپاس میگذارید.
۲۴- بگو اوست آن خدایى که شما را در زمین آفرید و بسوى پاداش او بازگردیده خواهید شد.
۲۵- و مشرکان گویند این وعده کى خواهد رسید اگر راست مىگویید ۲۶- بگو فقط دانش آن نزد خداست و من بى گفتگو بیم کننده آشکارم.
۲۷- و چون قیامت را نزدیک خود ببینند چهره هاى آنانى که کفر ورزیدند زشت شود و بدیشان گویند این آن وعدهاى است که شما پیوسته میخواستید.
۲۸- (اى رسول ما) بگو بمن خبر دهید اگر خدا مرا و هر که با من است نابود کند یا بما رحم نماید پس کیست آنکه کافر را از شکنجه دردناک پناه دهد.
۲۹- بگو او خداى بخشاینده است باو ایمان آورده ایم و فقط به او توکّل کردهایم پس بزودى خواهید دانست که کیست آنکه در گمراهى آشکار است.
۳۰- بگو بمن خبر دهید اگر آب شما بزمین فرو رود پس کیست آنکه براى شما آب جارى بیاورد.
قرائت:
یعقوب (تدعون) با سکون دال خفیفه قرائت کرده و آن قرائت حسن و ضحّاک و قتاده است و دیگران از قاریان. (تدّعون) با تشدید خوانده اند و کسایى فسیعلمون با یاء خوانده و بقیّه با تاء قرائت کرده اند.
دلیل:
امّا قول خدا. تدعون. پس مقصود اینست هذا الّذى کنتم به تدعون اللَّه. این آنست که شما او را خدا میخواندید مثل قول خداى تعالى سَأَلَ- سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ. و امّا تدّعون بتشدید. پس معنایش اینست: که تداعى بوقوع آن داشتید.
ابن جنّى گوید: مقصود اینکه دعوت بوقوع آن میان شما ظاهر بود مثل قول خداى تعالى در معناى عموم. وَ لا تَنابَزُوا بِالْأَلْقابِ. یعنى میان شما این موضوع فاش نشود. و معناى تدّعون اینجا از ادّعاء حقوق نیست فقط بمعناى تداعى از دعاء است نه از دعوا چنان که در قول شاعر است فما برحت خیل تثوب و تدعى. آرام نداشت کسى که میجست و ادّعاء مىکرد مقصود میان ایشان زیاد میکرد. اى فلانى.
شرح لغات:
میگویند: کببته فاکبّه. انداختم او را پس افتاد و آن کم است مانند قشعت الرّبح السّحاب فاقشعت باد ابر را پراکنده کرد. پس پراکنده شد و نزفت البئر فانزفت. آب چاه را کشیدند. پس آبش رفت و نسلت، ریش الطّائر فانسل پر مرغ را کشید پس کنده شد.
الزلفه: بمعناى قربت و نزدیکى است و آن مصدر است مفرد و جمع آن یکسانست و از آنست مزدلفه براى نزدیکیش بمکّه. و گاهى زلفه جمع زلفا میشود.
عجاج شاعر گوید:
| ناج طواه الاین ممّا و جفا | طىّ اللّیالى زلفا فزلفا | |
شترى که صاحبش را از خطر بیابان آهسته خبر میداد و او را خسته میکرد از اضطرابى که داشت در طىّ کردن شبها منزل بمنزل و مرحله بمرحله شاهد در این بیت کلمه فزلفا است که جمع آمده است.
ساءه الامر یسوؤه سوأ یعنى او را مغموم و محزون نمود. و از آنست أساء یسیئ هر گاه کارى کند که مؤدّى و منجر بغم و غصّه شود.
ماء غور: یعنى غایر فرو رفته توصیف بمصدرى نموده از باب مبالغه چنانچه گفته میشود هؤلاء زوار فلان و ضیفه این گروه زایر و میهمان فلانى هستند المعین: بعضى گفته آن از عین گرفته شده پس بنا بر این مانند مبیع از بین خواهد بود و بعضى هم گفته اند معین از امعان در جریان است. پس بنا بر این بر وزن فعیل میباشد پس مثل اینکه گفتهاند ممعن و جدّى، در سرعت کردن و اظهار نمودنست.
اعراب:
قلیلا صفت مصدرى محذوف است. یعنى شما شکر میکنید شکر اندک و ما زایده است. فَسَتَعْلَمُونَ مَنْ هُوَ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ. محتمل است که من استفهام باشد. پس اسم موصول باشد.
ابو على گوید: فاء داخل در قول خدا. فَمَنْ یُجِیرُ و قول او فَمَنْ یَأْتِیکُمْ شده براى اینکه. أ رأیتم بمعناى انتبهوا یعنى بیدار شوید. پس کیست که پناه دهد. و بیدار شوید. پس کیست براى شما بیاورد چنانچه مىگویى قم فزید قائم. برخیز که زید ایستاده است. گوید فاء جواب شرط نیست جواب شرط فقط مدلول. أ رایتم. است گوید اگر خواستى فاء را زاید بگیر مثل فاء در قول خدا فلا تحسبنّهم. و استفهام ساد مسدّد و مفعول أ رأیتم است مثل قول ایشان أ رأیت زید اما فعل آیا زید را دیدى چه کرد. و این از مطالب دقیقه اوست.
مقصود و تفسیر:
سپس خداوند سبحان مثلى براى کافر و مؤمن زده و فرموده أَ فَمَنْ یَمْشِی مُکِبًّا عَلى وَجْهِهِ یعنى آیا کسى که سرش بزمین افکنده و راه را نمیبیند و نه کسى که از جلوى او میآید و نه راست و چپ خود را مینگرد و او کافریست که تقلید (کورکورانه) میکند نمیداند آیا او حقّ است و یا این باطل است.
أَهْدى أَمَّنْ یَمْشِی سَوِیًّا هدایت یافته تر است یا آنکه راست ایستاد راه و تمام جهات را مىبیند پس قدمش را جایى میگذارد که نلغزد. و او مؤمن چنانست که راه حقّ را شناخته و پیموده و در آن مستقیم و ثابت مانده و ممکن است براى او رفع ضرر از خود نموده و جلب منفعت بسوى خود کند.
عَلى صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ یعنى بر راه آشکار محکم و این معنى قول ابن عبّاس و مجاهد است و قتاده گوید: البتّه این در آخرت است خداوند کافر را در روز قیامت محشور میکند در حالى که بر رو افتاده است چنان که فرموده: وَ نَحْشُرُهُمْ یَوْمَ الْقِیامَهِ عَلى وُجُوهِهِمْ. ما روز قیامت ایشان را بر صورت ایشان محشور میکنیم.
(قُلْ) بگو اى محمّد باین کافران هُوَ الَّذِی أَنْشَأَکُمْ اوست آن کسى که شما را ایجاد کرد به اینکه از عدم بوجودتان آورد وَ جَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ و براى شما شنوایى قرار داد تا بآن بشنوید شنیدنى ها را.
وَ الْأَبْصارَ و بینایى را تا دیدنیها را با آن ببینید.
وَ الْأَفْئِدَهَ یعنى دلهایتان را که با آن تدبّر و تعقّل نمائید پس به شما بخشید وسایل تفکّر و تمیز آیات و رسیدن بعلم را.
قَلِیلًا ما تَشْکُرُونَ یعنى شما کم شکر میکنید و بعضى گفته اند: یعنى قلیلا شکر کم، اندک است سپاسگزارى شما، پس ما مصدریّه است. (قُلْ) بگو بایشان اى محمّد (هُوَ) آن خداى تعالى الَّذِی ذَرَأَکُمْ همان خدایى است که شما را آفرید.
فِی الْأَرْضِ وَ إِلَیْهِ تُحْشَرُونَ در روى زمین و بسوى او محشور میشوید یعنى روز قیامت بسوى خدا مبعوث و برانگیخته میشوید. پس شما را، بر اعمالتان پاداش میدهد سپس خداوند سبحان آنچه را که کافرها از روى، استهزاء و مسخره میگفتند حکایت کرده و فرمود: وَ یَقُولُونَ مَتى هذَا الْوَعْدُ میگویند این وعده چه وقت خواهد بود از فرو رفتن زمین و یا وزیدن باد سنگ آور یا روز انگیزش و پاداش.
إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ اگر شما راست مى گویید در اینکه این وعده خواهد شد.
(قُلْ) بگو اى محمّد إِنَّمَا الْعِلْمُ عِنْدَ اللَّهِ فقط علم روز قیامت نزد خداست.
وَ إِنَّما أَنَا نَذِیرٌ و فقط من ترساننده شمایم (مُبِینٌ) یعنى بیان کننده هستم براى شما آنچه خدا بسوى من نازل فرموده از وعید و وعد و احکام سپس خداوند سبحان ذکر فرمود حال ایشان را موقع نزول عذاب و معاینه آن و فرمود:
فَلَمَّا رَأَوْهُ زُلْفَهً مجاهد گوید: پس هنگامى که عذاب را نزدیک دیدند یعنى در روز بدر. و حسن گوید: معاینه دیدند. و بیشتر مفسّرین گفته اند لفظ ماضى و مقصود بآن مستقبل و آینده است. و معنى اینست: زمانى که برانگیخته شده و دیدند قیامت قیام کرده و دیدند آنچه از عذاب برایشان مهیّا شده سِیئَتْ وُجُوهُ الَّذِینَ کَفَرُوا یعنى سیاه شود صورتشان و علّت آن زشتى چهره هاى آنهاست بسیاهى.
و بعضى گفته اند: یعنى بر چهره هاى آنها آثار غم و حسرت ظاهر شده و میرسد بایشان بدى و خوارى (وَ قِیلَ) و باین گروه کفّار وقتى عذاب را مشاهده کردند گفته شود.
هذَا الَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تَدَّعُونَ فرّاء گوید: تدعون و تدّعون با تشدید یکیست مانند تدخرون و تدّخرون. و مقصود اینکه شما بودید که عجله میکردید و خدا را براى تعجیل آن میخواندید و آن قول ایشان است إِنْ کانَ هذا هُوَ الْحَقَّ مِنْ عِنْدِکَ … اگر این حقّ از نزد تو است. (از ابن زید) حسن گوید: آن تدّعون از دعوى است یعنى ادّعا میکردید که نه بهشتى است و نه آتشى.
حاکم- ابو القاسم حسکانى. باسانید صحیحه خود ذکر کرده از شریک از اعمش روایت کرده که گفت: زمانى که دیدند آنچه براى حضرت على بن ابى طالب علیه السّلام است از مقامات در نزد خدا سیاه شود چهره کسانى که کافر شدند بولایت آن حضرت.
و از حضرت ابى جعفر باقر علیه السّلام روایت شده. هنگامى که دیدند مکان على علیه السّلام را از پیامبر صلّى اللَّه علیه و آله سیاه شود چهره کسانى که کافر شدند یعنى افرادى که تکذیب کردند فضل على علیه السّلام را[۱]
(قُلْ) بگو باین گروه کفّار أَ رَأَیْتُمْ إِنْ أَهْلَکَنِیَ اللَّهُ وَ مَنْ مَعِیَ آیا دیدید شما اگر خدا مرا و کسانى را که با من هستند هلاک کند. به اینکه ما را بمیراند (أَوْ رَحِمَنا) یا بر ما ترحّم نماید به اینکه اجل ما را بتأخیر اندازد فَمَنْ یُجِیرُ الْکافِرِینَ مِنْ عَذابٍ أَلِیمٍ پس کیست که کافرها را از عذاب دردناک پناه دهد مستحقّ آن عذاب شدند بکفرشان و کیست آنکه منفعت دهد ایشان را در رفع عذاب از ایشان.
و بعضى گفته اند: که کفّار آرزو میکردند مرگ پیامبر (ص) را، و مرگ اصحاب او را، پس بایشان گفته شد بگو بایشان اگر خدا هلاک کند مرا، و کسانى را که با من هستند به اینکه بمیراند مرا و اصحاب مرا. پس کیست آنکه نفع دهد شما را و امان دهد شما را از عذاب. پس البتّه آن حتما واقع شود بشما.
و بعضى گفته اند: یعنى أ رأیتم. آیا شما دیدید که اگر خدا عذاب کند مرا و یاران مرا یا بر ما ترحّم فرماید یعنى ما را ببخشد. پس کیست که شما را پناه دهد. مقصود ما با ایمانمان بین خوف و رجا. ترس و امید هستیم پس کیست که شما را با کفرتان از عذاب پناه دهد در حالى که امیدى براى شما نیست.
چنان که براى مؤمنان است (از ابن عبّاس و ابن کیسان) سپس فرمود (قُلْ) بگو باین گروه کفّار بر طریق سرزنش و ملامت ایشان هُوَ الرَّحْمنُ یعنى البتّه آن کسى را که من شما را بسوى او میخوانم او خداى بخشایندهاى است که نعمتش شامل تمام مخلوق شده است.
آمَنَّا بِهِ وَ عَلَیْهِ تَوَکَّلْنا ما به او ایمان آورده و بر او توکّل نموده ایم یعنى اعتماد ما بر او است و تمام کارها را ما باو واگذار کرده ایم (فَسَتَعْلَمُونَ) پس بزودى اى گروه کفّار در روز قیامت خواهید دانست مَنْ هُوَ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ کیست، آنکه در گمراهى آشکار است آیا ما یا شما. و کسى که با یاء خوانده معنایش این است که پس بزودى کفّار میفهمند این مطلب را.
قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ أَصْبَحَ ماؤُکُمْ غَوْراً بگو آیا دیده اید که اگر صبح آب شما فرو رفته است در زمین یعنى در چاهها و چشمه ها فرو رفته و خشک شد.
فَمَنْ یَأْتِیکُمْ بِماءٍ مَعِینٍ پس کیست براى شما آب جارى یا گوارا آورد ابى مسلم و جبائى گویند: یعنى در چشمه ها ظاهر کند.
ابن عبّاس و قتاده گویند: یعنى آب جارى براى شما آورد.
خداوند سبحان اراده نموده که نعمت دهنده بروزیها اوست. پس شکر او نموده و او را به پرستید. و چیزى را شریک او قرار ندهید.
مقاتل گوید: که خداوند عزّ و جلّ بقولش (ماؤکم) اراده کرده چاه زمزم را و چاه میمون را که چاهى قدیمى بوده و آب مردم مکّه از این دو چاه بوده است. و معین آن چاهیست که دلو بآن رسیده و چشم آن را مى بیند.
______________________________
[۱] و نیز حاکم حسکانى مذکور در ص ۹۹۹- باسنادش از حضرت باقر علیه السّلام روایت نموده که میفرمود:( در قول خداى تعالى)( فَلَمَّا رَأَوْهُ زُلْفَهً) هنگامى که کفّار بولایت على علیه السّلام و منافقان مىبینند حضرت على علیه السّلام کنار حوض کوثر با رسول خدا صلّى اللَّه علیه و آله است سیاه میشود چهره آنها.
و در حدیث( ۱۰۰۰) نقل نموده از فرات بن ابراهیم کوفى باسنادش از داود بن سرحان که گفت: پرسیدم از حضرت جعفر بن محمّد صلوات اللَّه علیه از قول خدا.\i فَلَمَّا رَأَوْهُ\E فرمود: او على بن ابى طالب علیه السّلام است هنگامى که دیدند منزلت و مکان او را از خدا دستهاى خود را میخورند و دندان میگیرند بر آنچه تفریط کردند در ولایت على علیه السّلام.
محدّث بحرانى در تفسیر برهان در تفسیر آیه\i قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ أَصْبَحَ ماؤُکُمْ غَوْراً\E.
از ابن بابویه. باسنادش از عمّار یاسر رضى اللَّه عنه روایت نموده که گفت در بعض غزوات خدمت رسول خدا صلّى اللَّه علیه و آله بودم و على علیه- السّلام صاحبان پرچمها را کشت و جمعیّت آنها را متفرّق و پراکنده نمود و عمرو ابن عبد اللَّه جحمى و شیبه بن نافع را هم کشت. آمدم خدمت پیغمبر( ص) عرض کردم اى رسول خدا على علیه السّلام جدّا در راه خدا جهاد کرد حقّ جهاد کردن. فرمود: براى اینکه او از من و من از اویم و او وارث علم من و ادا کننده دین من و وفاء کننده وعده من و خلیفه بعد از من است و اگر او نبود مؤمنین خالص بعد از من شناخته نمیشدند جنگ با او جنگ با من و سلم با او سلم با من و سلم من سلم خداست. بدانکه او پدر دو سبط من و امامان از صلب اویند خداوند امامان راشدین را از صلب او بیرون آورد که از ایشان است( مهدى) این امّت گفتم پدر و مادرم بفداى شما اى رسول خدا کیست این مهدى. فرمود: اى عمّار. البتّه خداوند تبارک و تعالى با من پیمان کرده که از صلب حسین من نه امام بیرون آید و نهمین از فرزندان او غایب میشود از نظر مردم و این قول خداى عزّ و جلّ است.
قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ أَصْبَحَ ماؤُکُمْ غَوْراً فَمَنْ یَأْتِیکُمْ بِماءٍ مَعِینٍ براى او غیبتى طولانى میباشد که مردمى در غیبت آن بزرگوار برگشته و گروهى هم ثابت میمانند پس هر گاه آخر زمان شد ظاهر میشود و دنیا را از عدل و داد پر میکند چنان که از ظلم و ستم پر شده بود … تا آخر حدیث که مفصّل است ما مورد حاجت را نقل کردیم … و از این گذشته شش حدیث دیگر نیز در تفسیر و تأویل این آیه نقل نموده که مقصود همه امام زمان روحى له الفداء است. و چون این ایّام مصادف با ایّام میلاد مسعود آن حضرت است مناسب دیدم این ابیات را تقدیم منتظرین حضرتش نمایم.
| من در بروى مردم بیگانه بسته ام | پیمان خویش از همه عالم گسسته ام | |
| چون از گذشته عبرت کافى گرفته ام | ز اندیشه حوادث آینده رسته ام | |
| گسترده اند دام پى صید ما ولى | منّت خداى را که ز هر دام جسته ام | |
| بحث و جدال گر چه نکردم بعمر خویش | از وضع خویش و زندگى خویش خسته ام | |
| چون دل شکسته شد نرود دست بکار | کارى زمن مخواه که من دل شکسته ام | |
| دنیا دو دسته گشته و هر دسته فکر خویش | من فارغ از دو دستگى هر دو دسته ام | |
| با آنکه دل بریده ام از دلبران دهر | امّا بتار زلف سیاه تو دل بسته ام | |
| از بهر دیدن رخت اى( شهریار حسن) | دیوانه وار بر سر راهت نشسته ام | |
| گوید بعجز( پیروى) اى حجّه خدا | غیر از تو از علایق دنیا گسسته ام | |
| ( ایکه جز حقّ بیخبر باشد جهان از کار تو | دیدهها را در انتظار مقدم و دیدار تو | |
| هر که در هر جا بود در انتظار مقدمت | ناز شصت خویش را میگیرد از دادار تو | |
| چهره تابنده ات با اینکه مى باشد نهان | باز هم تابد بذرّات جهان انوار تو | |
| معنى قسطا و عدلا آیتى مخصوص توست | بعد ما ملئت ز( جورا) فلک لنگردار تو | |
| اى ولى عصر چون ظاهر شدى ز امر خدا | جبهه مى سایند شاهان بر در دربار تو | |
| بانگ( جاء الحق) ز بیت اللَّه مى آید به گوش | جان ما بادا فداى لعل گوهر بار تو | |
| غاشیه دار و نگهبان تو( موسى کلیم) | ( عیسى مریم) بود دربان و پرچم دار تو | |
| میشود سر سبز و خرّم عالم از نور رخت | عدل و انصاف و مروّت باشد از آثار تو | |
| حجّه بر حقّ تویى فرمانده مطلق تویى | ز امر حقّ عالم غریق نعمت سرشار تو | |
| « پیروى» تا شاعر آل محمّد( ص) گشته اى | شهره آفاق شد مجموعه اشعار تو | |
ترجمه تفسیر مجمع البیان، ج۲۵، ص: ۲۰۲