کشف الأسرار و عده الأبرار رشید الدین میبدى سوره بقره آیه ۱۸۳-۱۸۵

النوبه الاولى‏

– قوله تعالى: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا۱۸۳- اى ایشان که بگرویدند کُتِبَ عَلَیْکُمُ‏ نبشته آمد بر شما الصِّیامُ‏ روزه داشتن‏ کَما کُتِبَ‏ همچنانک نبشته آمده بود عَلَى الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ‏ برایشان که پیش از شما بودند لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ‏ تا مگر شما باز پرهیزیده آئید.

أَیَّاماً مَعْدُوداتٍ‏- روزى چند شمرده، فَمَنْ کانَ مِنْکُمْ مَرِیضاً هر کس که از شما بیمار بود أَوْ عَلى‏ سَفَرٍ یا در سفرى‏ فَعِدَّهٌ مِنْ أَیَّامٍ أُخَرَ هام- شمار آن در روزگارى دیگر روزه باز دارد، وَ عَلَى الَّذِینَ یُطِیقُونَهُ‏ و بریشانست که توانند که روزه دارند و خواهند که ندارند فِدْیَهٌ باز خریدن آن‏ طَعامُ مِسْکِینٍ‏ بطعام دادن درویشى هر روز را مدّى‏ فَمَنْ تَطَوَّعَ خَیْراً هر که بر مدّ بیفزاید بطوع دل، فَهُوَ خَیْرٌ لَهُ‏ آن وى را به است‏ وَ أَنْ تَصُومُوا خَیْرٌ لَکُمْ‏ و اگر روزه دارید شما را خود به‏ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ‏ اگر دانید

شَهْرُ رَمَضانَ‏- ماه رمضان‏ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ‏ آن ماه که قرآن در آن فرو فرستادند هُدىً لِلنَّاسِ‏ راه نمونى مردمان را وَ بَیِّناتٍ‏ و نشانها نمودن ایشان را مِنَ الْهُدى‏ از راه نمونى حق، وَ الْفُرْقانِ‏ و جداى نمودن میان حق و باطل‏ فَمَنْ شَهِدَ مِنْکُمُ الشَّهْرَ هر که حاضر و مقیم بود از شما در ماه رمضان، فَلْیَصُمْهُ‏ گوى روزه دارد، وَ مَنْ کانَ مَرِیضاً أَوْ عَلى‏ سَفَرٍ و هر که بیمار بود یا در سفرى‏ فَعِدَّهٌ مِنْ أَیَّامٍ أُخَرَ گوى میخور و هام شمار آن در روزگارى دیگر روزه باز دار یُرِیدُ اللَّهُ بِکُمُ الْیُسْرَ اللَّه بشما آسانى میخواهد وَ لا یُرِیدُ بِکُمُ الْعُسْرَ و دشوارى نمیخواهد، وَ لِتُکْمِلُوا الْعِدَّهَ و فرمود تا شمار تمام‏ کنید وَ لِتُکَبِّرُوا اللَّهَ‏ و خداوند خویش را به بزرگى بستائید عَلى‏ ما هَداکُمْ‏ بآنکه شما را راه نمود وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ‏۱۸۵ و مگر تا از وى آزادى کنید.

 

النوبه الثانیه

– قوله تعالى: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیامُ‏ الآیه … معنى- صیام- در شریعت باز ایستادنست از طعام و شراب و شهوت راندن با نیت، و در لغت عرب از هر چیز باز ایستادن است، چنانک کسى از گفتن باز ایستد گویند- صام عن الکلام و ذلک فى قوله تعالى‏ إِنِّی نَذَرْتُ لِلرَّحْمنِ صَوْماً و کسى که از نیکى و برّ باز ایستد گویند صام عن المعروف- و چهار پاى که از علف و حرکت باز ایستد گویند- صامت الدّابه.

کَما کُتِبَ عَلَى الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ‏- سخنى مجمل است، دو وجه احتمال کند: یکى آنست که بر پیشینیان همین ماه رمضان بقدر و وقت و عدد و روزگار واجب کرده بودند، اما فرق آنست که اندر شرع ایشان روا نبودى اندر شبهاى ماه روزه جز یک بار باول شب طعام خوردن و شراب و باز اندرین شرع مقدس رب العالمین تیسیر ارزانى داشت، و همه شب شراب و طعام و تمتّع مباح کرد. ازینجا گفت مصطفى ع‏«فضل ما بین صیامنا و صیام اهل الکتاب اکله السحر».

و دیگر وجه آنک- اصل روزه و حدود کیفیت آن واجب کرده بودند اما نه بوقت ماه رمضان، و نه عدد سى روز. اگر وجه اول گوئیم- آنست که حسن بصرى و سدى و جماعتى گفتند- که بر ترسایان پیشینیان ماه رمضان واجب کردند، و بودى که رمضان بتابستان گرم بودى یا بزمستان سرد، ایشان تغییر کردند و بافصل ربیع گردانیدند، و کفّارت آن تغییر را ده روز در افزودند، و بعد از آن پادشاه ایشان ده روز دیگر در افزود عارضى را که رسیده بود او را، تا به پنجاه روز قرار گرفت.

شعبى گفت- اگر همه سال روزه دارم به روز شک ندارم که این سنت ترسایان است، که ماه رمضان بریشان واجب کردند و ایشان باول ماه یک روز در افزودند، و بآخر یک روز، یعنى که احتیاط میکنیم تا هیچ روز فوت نشود، پس هر قرنى که آمدند پیش روان خود را متابعت کردند، و باول ماه یک روز مى‏افزودند، و بآخر یک روز تا به پنجاه روز قرار گرفت- اینست که‏ خداى گفت:- کَما کُتِبَ عَلَى الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ‏- و مصطفى ع ازینجا گفته- که بر ماه رمضان پیشى مکنید بروزه داشتن یک روز یا دو روز، روزه دارید چون ماه بینید، و روزه گشائید چون ماه به بینید، اگر ماه پوشیده باشد شعبان سى روز بشمرید پس روزه گیرید- اکنون بحکم این خبر نشاید روز شک روزه داشتن به نیت روزه ماه رمضان، که این خود درست نیاید اصلا، و همچنین نشاید به نیت فریضه قضایا نذر یا کفارت روزه داشتن درین روز، که کراهیت است، اما اگر به نیت تطوّع روزه دارد، اگر پیش از آن رجب و شعبان روزه داشته است، یا وى را عادتى مستمر بوده، بر وفق آن عادت رواست و اگر عادتى نبوده و در اول شعبان روزه نداشته، پس البته روا نیست و معصیت است، لما روى عن عمار بن یاسر رض انه قال- من صام الیوم الذى یشک فیه فقد عصى ابا القاسم صلّى اللَّه علیه و آله و سلّم.» امّا وجه دوم- که احتمال میکند آنست که اصل روزه داشتن و حدود آن بشناختن بر شما نبشتند، چنانک بر پیشینیان نبشتند، و بر پیشینیان روزه روز عاشورا و ایام البیض واجب بود. و اول کسى که روزه داشت آدم بود،قال على بن ابى طالب علیه السّلام‏ لمّا اهبط آدم ع من الجنه الى الارض، احرقته الشمس فاسودّ جسده، فاتاه جبرئیل فقال یا آدم أ تحبّ ان یبیض جسدک؟ قال- نعم- قال فصم من الشهر ثلاثه ایام ثلاثه عشر و اربعه عشر و خمسه عشر، فصام آدم اول یوم، فابیض ثلث جسده، و صام الیوم الثانى فابیض ثلثا جسده، و صام الیوم الثالث فابیض جسده کله، فسمیّت- ایام البیض-و مصطفى ع چون در مدینه شد همچنین روزه داشت ایام البیض و روز عاشورا تا هفتده ماه بر آمد، آن گه روزه ماه رمضان واجب کردند باین آیت که گفت: کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیامُ‏ الى قوله‏ أَیَّاماً مَعْدُوداتٍ‏، و هر چند که این مجمل بود آیت دیگر مفسّر کرد گفت:

شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ‏ الى قوله- فَمَنْ شَهِدَ مِنْکُمُ الشَّهْرَ فَلْیَصُمْهُ‏- آنکه بفرمود. تا جمله این ماه روزه دارند آنجا که گفت- وَ لِتُکْمِلُوا الْعِدَّهَ- و مصطفى ع بیان کرد و در شرح بیفزود گفت:صوموا الرؤیته و أفطروا الرؤیته‏ فان غم علیکم الهلال فعدوا ثلثین.

معنى دیگر گفته‏اند کَما کُتِبَ عَلَى الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ‏ میگوید- روزه بر شما چنان نبشتند که بر جهودان و ترسایان و بر اهل ملتها، که شبهاى روزه چون بخفتندید بر ایشان طعام و شراب و مباشرت اهل حرام بودى. میگوید بر شما هم چنان حرام است بعد از نماز خفتن و خواب و این در ابتداء اسلام بود، پس منسوخ شد بآن آیت که‏ أُحِلَّ لَکُمْ لَیْلَهَ الصِّیامِ … الآیه.

آن گه گفت: لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ‏- روزه بدان فرمود تا به پرهیزید از طعام و شراب و مباشرت در حال روزه داشتن، و این تنبیهى عظیم است خلق را که چون روزه دار را بحکم روزه از ملک مباح و شهوت راندن حلال مى‏باز دارند از ملک دیگران و حرامها اولى‏تر که باز ایستند، و از شهوت راندن بآن معنى باز داشتند تا مسالک شیطان در باطن روزه دار بسته شود، و راه بوى فرو گیرد تا وسوسه نکند، و الیه الاشاره

بقول النبى صلّى اللَّه علیه و آله و سلم‏ «ان الشیطان لیجرى من ابن آدم مجرى الدم فضیقوا مجاریه بالجوع»

وقال صلى اللَّه علیه و آله و سلّم‏ «الصّوم جنّه»

أَیَّاماً مَعْدُوداتٍ‏- اى کتب علیکم الصیام فى‏ أَیَّامٍ مَعْدُوداتٍ‏- روزه بر شما نبشتند روزى چند شمرده، سى روز یا بیست و نه روز، و این معدودات صیغتى است تقلیل را، عرب چیزى که در ذکر اندک فرا نمایند گویند- معدوده، و در قرآن‏ دَراهِمَ مَعْدُودَهٍ و أَیَّاماً مَعْدُودَهً بر این طریق است. ارباب معانى گویند:

أَیَّاماً مَعْدُوداتٍ‏ تخفیفى است که فرا پى تکلیف داشت، چون بندگان را بر روزه تکلیف کرد و این بار حکم بریشان نهاد، ایاما معدودات بگفت تا بر بنده آن تکلیف گران نیاید، و نظیره قوله تعالى‏ وَ جاهِدُوا فِی اللَّهِ حَقَّ جِهادِهِ‏ ثم قال بعده: وَ ما جَعَلَ عَلَیْکُمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ‏.

فَمَنْ کانَ مِنْکُمْ مَرِیضاً- هر که از شما بیمار بود و طاقت روزه ندارد یا در سفرى باشد و روزه بگشاید در آن سفر بر وى است که هام شمار آن در روزگارى‏ دیگر روزه باز دارد، اگر پیوسته خواهد و اگر گسسته هر دو رواست. وجوه و نظایر مرض در قرآن چهار است:- یکى بمعنى- شک- چنانک در اول سوره البقره گفت‏ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ‏ اى شک و در سوره التوبه وَ أَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ‏ اى شک، و در سوره محمد صلّى اللَّه علیه و آله و سلم‏ رَأَیْتَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ‏ اى شکّ. وجه دوم مرض بمعنى- فجور- است چنانک در سوره الاحزاب بدو جایگه گفت: فَیَطْمَعَ الَّذِی فِی قَلْبِهِ مَرَضٌ‏ لَئِنْ لَمْ یَنْتَهِ الْمُنافِقُونَ وَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ‏ اى فجور وجه سیم مرض بمعنى- جراحت- است چنانک در سوره النساء و در سوره المائده گفت:- وَ إِنْ کُنْتُمْ مَرْضى‏ اى جرحى، وجه چهارم مرض بیمارى- است بعینه، چنانک، درین آیت گفت‏ فَمَنْ کانَ مِنْکُمْ مَرِیضاً و در آن آیت دیگر وَ مَنْ کانَ مَرِیضاً اى من جمیع الاوجاع، در سوره النور و در سوره الفتح گفت‏ وَ لا عَلَى الْمَرِیضِ حَرَجٌ‏ و در سوره التوبه لَیْسَ عَلَى الضُّعَفاءِ وَ لا عَلَى الْمَرْضى‏ یعنى من کان فى شی‏ء من مرض.

وَ عَلَى الَّذِینَ یُطِیقُونَهُ فِدْیَهٌ- قراءه مدنى و ابن ذکوان از شامى مضاف است- فدیه طعام- و قراءه هشام از شامى و نافع با جمع- مساکین- باقى‏ فِدْیَهٌ طَعامُ مِسْکِینٍ‏- میگوید و ایشان که روزه توانند که دارند و خواهند که ندارند هر روز درویشى را فدیه دهند از طعام باز خریدن را، و این در ابتداء اسلام بود که هر کس درین مخیر بود، اگر خواستى روزه داشتى، و اگر نه بگشادى و هر روز را مدّى بدرویشى دادى.

آن گه گفت: فَمَنْ تَطَوَّعَ خَیْراً- اگر کسى بطوع خویش برین مدّ بیفزاید نیکوست و پسندیده، و اگر روزه دارد خود بهتر و نیکوتر، و این حکم پیش از آن بود که آیت منسوخ شد، پس چون‏ فَمَنْ شَهِدَ مِنْکُمُ الشَّهْرَ فَلْیَصُمْهُ‏ فرو آمد این حکم منسوخ گشت، و تخییر برخاست، و بر ایشان که روزه توانند و مقیم باشند واجب گشت، و ثابت، و مسافر را و بیمار را رخصت افطار بماند، و پیر ناتوان بى طاقت را افطار و فدیه این یک قول است. و قول دیگر وَ عَلَى الَّذِینَ یُطِیقُونَهُ فِدْیَهٌ.

خاصه پیرانرا آمد، مردان و زنان را که طاقت روزه میداشتند به تکلف و دشخوارى، اللَّه تعالى ایشان را رخصت داد بافطار و فدیه فرمود، آن گه منسوخ شد این حکم بدو سخن:- یکى این کلمت که‏ وَ أَنْ تَصُومُوا خَیْرٌ لَکُمْ‏، و دیگر- فَمَنْ شَهِدَ مِنْکُمُ الشَّهْرَ- فَلْیَصُمْهُ‏، و سدیگر قول آنست که این آیت جمله محکم است، و هیچیز از آن منسوخ نه بر تقدیر و على الذین کانوا یطیقونه- فى حال شبابهم و قوتهم ثم عجزوا عن الصوم فدیه طعام مسکین میگوید بر ایشان که روزه مى‏توانستند داشت و میداشتند پس عاجز شدند و قوت‏شان ساقط گشت فدیه است از طعام دادن بدرویشى، پس اگر برین بیفزاید و بیش از یک درویش طعام دهد، یا بیش از یک مدّ آن به است، و اگر جمع کند میان روزه و فدیه آن بهتر و نیکوتر، و اگر یکى کند پس روزه اولى‏تر.

إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ‏ اگر میدانید و مى‏دریابید.

 

فصل‏

بدانک روزه رکنیست از ارکان مسلمانى، و سببى ظاهر است اندر تقدیس طبیعت.

و اندر شرایع انبیاء علیهم السلام روزه مشروع بودست از عهد آدم تا روزگار مصطفى.

و بمقتضى خبر:- روزه چهار یک ایمانست، که مصطفى ع گفت‏«الصوم نصف الصبر و الصبر نصف الایمان‏»

و در روزه پنج چیز فریضه است و پنج چیز سنت: اما فریضه اول آنست که ماه رمضان طلب کند تا بداند که بر بیست و نه روزست یا بر سى روز، و بر قول یک عدل اعتماد کند. اما بآخر رمضان کم از دو عدل نشاید که گواهى دهند، و اگر بشهرى دیگر ماه نو دیده باشند که بشازده فرسنگ دورتر باشد روزه برین قوم واجب نیاید.

در آثار بیارند که- کریب مولى ابن عباس گفت که ام الفصل بنت الحارث مرا بشغلى بشام فرستاد پیش معاویه، گفتا:- و شب آدینه ماه نو رمضان دیدند، و مردم در روزه شدند، و من روزه داشتم، چون به مدینه باز آمدم ابن عباس از من پرسید که ماه نو کى دیدى، گفتم شب آدینه، ابن عباس گفت ما اندر مدینه شب شنبه دیدیم‏ گفتم معاویه و اهل شام که ماه نو دیدند شما را کفایت نباشد؟ و بدان کار نخواهید کرد؟ گفت نه، که مصطفى علیه السلام ما را چنین فرموده آن گه کریب را فرمود تا روزه دارد و اقتداء باهل مدینه کند. این یک وجه است. از اصحاب شافعى. و وجه دیگر آنست که چون بیک بقعه ماه نو دیدند حکم آن بهمه عالم روانست- و همه بقاع در آن یکسانست، و وجه اول درست تر است و اعتماد بر آنست، چنان که بیان کردیم.

فریضه دوم آنست- که هر شب نیت کند، چنانک بدل بیندیشد و بزبان بگوید- اصوم غدا صوم رمضان فریضه للَّه تعالى- و اگر یک شب نیت فراموش کند- بمذهب شافعى روزه وى درست نباشد، و قضا باید کرد. مصطفى ع گفت«من لم ینو الصوم من اللیل قبل الفجر فلا صوم له»

این حکم روزه فرض است اما روزه نافله روا باشد، که بروز نیت کند تا بوقت زوال.

فریضه سوم آنست- که هیچیز بقصد بباطن نرساند و باطن آنست، که قرارگاه چیزى باشد، چون دماغ و شکم و معده و مثانه، و اگر نه بقصد باشد چون مگس که در حلق پرد، یا غبار راه یا آب مضمضه که با کام جهد، یا حجامت کند یا سرمه در چشم کشد، و میل در گوش برد و پنبه در احلیل کند و این هیچ چیز روزه باطل نکند و روزه باطل نشود.

فریضه چهارم آن است- که مباشرت اهل نکند، چندان که عسل واجب کند، و اگر بحال نسیان افتد روزه باطل نشود، مصطفى ع گفت«رفع عن امّتى الخطاء و النسیان و ما استکرهوا علیه»

و اگر بشب مباشرت کند و غسل بعد از صبح کند، روا باشد. و البتّه بهیچ طریق قصد آن نکند که آب پشت وى جدا شود، که انزال چون بقصد بود بهر صفت که باشد روزه باطل کند.

فریضه پنجم آنست- که بقصد و اختیار قى نکند، و اگر بى اختیار قى بوى در افتد، روزه باطل نشود. و خیو منعقد که از حلق بیرون آید بسبب زکام روزه باطل نکند، اما چون بر دهن آید آن گه فرو بر روزه باطل کند.

اما سنتهاى روزه:- تأخیر سحور است، و تعجیل فطور، و روزه گشادن بخرما یاآب، و سواک دست بداشتن بعد از زوال، و در جمله خیرها کردن- چون صدقه دادن و قرآن خواندن، و در مسجد معتکف بودن، و قیام رمضان بپاى داشتن. مصطفى ع گفت«من صام رمضان و قامه ایمانا و احتسابا غفر له ما تقدّم من ذنبه»

گفت- هر که ماه رمضان روزه دارد و اندر شب وى قیام آرد- چنانک روزه فریضه داند و قیام سنّت، خداى عز و جل گناه گذشته وى بیامرزد، و این قیام رمضان نماز تراویح است:رسول خدا اندر ماه رمضان تراویح گزارد، یک شب، صحابه موافقت کردند، و شب دیگر مردم مدینه رغبت نمودند، چنانک مسجد پر گشت، و رسول صلّى اللَّه علیه و آله و سلّم نماز تراویح گزارد، شب سیم جمع مردم بسیار شد، چنانک مسجد و کوى انبوهى گرفت. و رسول بیرون نیامد بگزاردن تراویح، و گفت همى ترسم که این نماز فریضه گردد، و کار بر امّت من دشخوار شود، هر کسى تنها بگزارد، و این سنّت من است.

اللَّه تعالى روزه فریضه کرد و من قیام سنّت نهادم. و اندر روزگار ابو بکر که عهد صادقان و مخلصان بود، تنها همى گزاردند، چون بعهد عمر رسید بترسید که اندرین سنت تقصیر کنند، گفت این سنت آشکارا آریم و بجمع گزاریم تا زیادت رغبت مؤمنان باشد، و غیظ منافقان، صحابه را جمع کرد و نماز تراویح بجماعت گزاردند، بیست رکعت به پنج امام، هر امامى دو سلام همى گزاردند، و بیشترین شب در نماز بودندید، که اندر میان ترویحات دعا و مناجات آوردند، و باین سبب مساجد روشن داشتندید، پس بروزگار دیگر خلفا بر آن سنت برفتند. شبى امیر المؤمنین على ع اندر کوفه همى گشت در ماه رمضان مسجدها روشن همى دید گفت- خداى عز و جل خوابگاه عمر روشن کناد چنانک مسجدها روشن کرد.

و در فضیلت ماه رمضان- على الجمله در خبر مى‏آید که- مصطفى ع در آخر ماه شعبان خطبه کرد، و گفت:یا ایها الناس قد اظلّکم شهر عظیم، شهر اوّله رحمه و اوسطه مغفره و آخره عتق من النّار، شهر فیه لیله خیر من الف شهر، من تقرّب الى اللَّه تعالى فیه بخصله من خصال الخیر کان کمن ادّى فریضه فیما سواه (و من ادّى فیه فریضه کان کمن ادى سبعین فریضه فیما سواه، و هو شهر الصبر، و الصبر ثوابه الجنّه،و هو شهر المساواه، و شهر یزداد فیه رزق المؤمن، من فطر صائما کان مغفره لذنوبه، و کان له اجره من غیر ان ینقص من اجره شیئا.» قلنا یا رسول اللَّه لیس کلّنا یجد ما یفطر به الصائم، قال رسول اللَّه «یعطى اللَّه هذا الثواب، من فطر صائما على مذقه لبن او تمره او شربه ماء، و من اشبع صائما سقاه اللَّه من حوضى شربه لا یظمأ حتى یدخل الجنه و من خفّف عن مملوکه فیه، غفر اللَّه له و اعتقه من النار، فاستکثروا فیه من اربع خصال:خصلتین- ترضون بهما ربکم، و خصلتین لا غنى بکم عنهما، فامّا الخصلتان اللتان ترضون بهما ربکم: فشهاده- ان لا اله الا اللَّه، و الاستغفار. و امّا اللّتان لا غنى بکم عنهما، فتسألون اللَّه الجنه و تتعوّذون به من النار.»

شَهْرُ رَمَضانَ … الآیه …- بنصب و رفع هر دو خوانده‏اند. نصب است بر آن معنى که صوموا شهر رمضان. و رفع است، بر آن معنى- که میقات صیامکم شهر رمضان- آن گه رمضان را به بزرگ تر چیز آئین نهاد گفت: آن ماه که قرآن در آن فرو فرستادند. اینجا دو قول است: یکى آنک قرآن در ماه رمضان شب هفدهم که بامداد آن جنگ بدر بود، از حضرت خداى بآسمان دنیا فرو فرستادند، و در خزانه نهادند در بیت العزه، آن گه به بیست و سه سال نجم نجم، سوره سوره و آیت آیت، چنانک لایق حال بود، و در خورد وقت بزمین میفرستادند همانست که جاى دیگر گفت- إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَهِ الْقَدْرِ، إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَهٍ مُبارَکَهٍ- گفته اند- که این شب مبارک شب قدر است، شب بیست و هفتم.

وروى عن واثله بن الاسقع ان النبى صلّى اللَّه علیه و آله و سلّم قال: «انزلت صحف ابراهیم اول لیله من رمضان، و انزلت التوریه لست مضین من رمضان، و انزل الانجیل لثلث عشره خلت من رمضان، و انزل الزبور لثمانى عشره خلت من رمضان، و انزل القرآن لاربع و عشرین خلت من رمضان».

قول دیگر آنست که- انزل فیه القرآن- اى انزل القرآن بفرضه و فضله- میگوید- ماه رمضان آنست که قرآن فرستادند بفضل آن، و فریضه گردانیدن آن بر مسلمانان.

و قال داود بن ابى هند: قلت للشعبى- شهر رمضان الذى انزل فیه القرآن امّا کان ینزل علیه فى سائر السنه؟ قال بلى- و لکن جبرئیل کان یعارض محمدا صلّى اللَّه علیه و آله و سلّم فى رمضان‏ ما نزل اللَّه فیحکم اللَّه ما یشاء، و یثبت ما یشاء، و ینسى ما یشاء.

و اشتقاق قرآن از قرء- است و معنى قرء با هم آوردن است چیزى متفرق را، یعنى که قرآن سور و آیات و کلمات با هم آرد، و جمع کند، این خود از روى ظاهر است- اما از روى حقیقت قرآن بدان خواندند که هر چه مردم را بدان حاجت است از کار این جهانى و آن جهانى، و ترتیب معاش و معاد ایشان، جمع کند و ایشان را بآن راه نماید.

اینست که گفت-: هُدىً لِلنَّاسِ‏ اى هادیا للناس، وَ بَیِّناتٍ مِنَ الْهُدى‏ اى- و آیات واضحات من الحلال و الحرام و الحدود و الاحکام، این قرآن سبب آشنایى و روشنایى است، و سبب راه بردن و راه یافتن. اللَّه بحقیقت راهنماى مؤمنانست، و قرآن سبب راه یافتن ایشانست، که در آن بیان حلال و حرام است، و شرح حدود و احکام است، و جدا کردن میان حق و باطل. و فایده تکرار لفظ- هدى- بر مذاق اهل تحقیق آنست که گفته‏اند- هُدىً‏ بر دو ضرب است-: یکى هدایت عام بواسطه راه، چنانک گفت‏ ادْعُ إِلى‏ سَبِیلِ رَبِّکَ‏ دیگر هدایت خاص بى واسطه، که در میان آید چنانک گفت عز جلاله‏ ادْعُوا اللَّهَ‏، اول اشارت بمنزل است، و آخر اشارت بمقصد، اول نشان راه رفتن است و راه بردن، و آخر نشان رسیدن و بیاسودن.

فَمَنْ شَهِدَ مِنْکُمُ الشَّهْرَ فَلْیَصُمْهُ‏- اى من حضر منکم بلده فى الشهر فلیصم ما شهد منه، و ان سافر فله الافطار. میگوید هر که ماه رمضان بوى درآید و در شهر خویش مقیم باشد، چندانک مقیم باشد از ماه تا روزه دارد، و اگر در میانه ماه سفر کند بگشاید که رواست. تأویل درست اینست و اختیار ابن عباس رض یدل ما

روى‏ ان النبى صلّى اللَّه علیه و آله و سلّم «خرج عام الفتح صائما فى رمضان حتى اقام بالکدیه افطر»

آن گه حکم اهل عذر اعادت کرد گفت: وَ مَنْ کانَ مَرِیضاً أَوْ عَلى‏ سَفَرٍ فَعِدَّهٌ مِنْ أَیَّامٍ أُخَرَ- از بهر آن که در آیت پیش مقیم را نیز در عداد اهل عذر آورد و مخیر کرد و در این آیت تخییر مقیم منسوخ کرد و تخییر مسافر و بیمار باز گفت‏ تا معلوم شود که بیمار و مسافر را در رخصت افطار همان حکم است که از پیش رفت.

و در افطار مسافر علما را خلاف است که عزیمت است یا رخصت، جماعتى گفتند- عزیمت است و واجب، چنانک اگر کسى در سفر روزه دارد، چون مقیم شود قضا باید کرد.

و دلیل ایشان آنست که مصطفى صلّى اللَّه علیه و آله و سلم گفت‏«لیس من البرّ الصیام فى السفر»

، و در آثار صحابه است- «الصائم فى السفر کالمفطر فى الحضر»، و بیشترین فقها و اهل علم بر آنند که- رخصت- است اگر کسى روزه دارد در سفر فریضه گزارد، و بروى قضا نیست و اگر بگشاید رواست، که رخصت خداست، و صدقه وى بر بندگان و تخفیف ایشان، و دلیل برین خبر جابر است،

قال‏ «کنا مع النبى صلى اللَّه علیه و آله و سلّم فى سفر فمنّا الصائم و منا المفطر، فلم یکن بعضنا یعیب على بعض»

– وعن عائشه:- ان حمزه بن عمرو قال یا رسول اللَّه! انى کنت اسرد الصوم أ فاصوم فى السفر؟ قال ان شئت فصم، و ان شئت فافطر.»

وفى روایه اخرى- قال یا رسول اللَّه- أجد بى قوه على الصیام فى السفر، فهل علىّ جناح؟ قال هى رخصه من اللَّه، فمن اخذها فحسن، و من احبّ ان یصوم فلا جناح علیه.»-

و کسى که در سفر از روزه داشتن رنجور میشود در حق وى آن فاضلتر و نیکوتر که بگشاید، که رسول بسفرى بوده در ماه رمضان، و یاران همه بروزه بودند، نماز دیگر رسول را گفتند- که یاران همه برنج رسیدند، و بى طاقت شدند، رسول قدحى آب بخواست و بیاشامید، و مردم همه در وى مى‏نگریستند. پس قومى بگشادند و قومى نه، مصطفى صلّى اللَّه علیه و آله و سلم گفت ایشان را که نگشادند«اولئک العصاه»

و بروایتى دیگر گفت«ذهب المفطرون الیوم بالاجر»

و سئل ابن عمر عن الصوم فى السفر؟ فقال- أ رأیت لو تصدقت على رجل بصدقه فردّها علیک الم تغضب؟ قیل نعم. قال- فانها صدقه من اللَّه عز و جل تصدّق بها علیکم.» و حد سفر که افطار در آن مباح است- شازده فرسنگ است- هر چه کم ازین بود افطار در آن نشاید و مسافر که در سفر معصیت باشد بمذهب امام مطلبى البته روانیست که روزه بگشاید، یا رخصتى از رخصتهاى سفر بر کارگیرد.

یُرِیدُ اللَّهُ بِکُمُ الْیُسْرَ …- اللَّه تعالى بشما آسانى میخواهد و دژوارى‏[۱]

نمیخواهد، که در حال بیمارى و سفر شما را رخصت افطار داد، وانگه از همه سال بیک رمضان رضا داد، و این محاباها ارزانى داشت.

وَ لِتُکْمِلُوا الْعِدَّهَ- و فرمود تا شما را تمام کنید، که مسلمانى بر پنج چیز بنا کرده‏اند:- شهادت و نماز و زکاه و روزه و حج، تا شما را این پنج رکن تمام کنید معنى دیگر وَ لِتُکْمِلُوا الْعِدَّهَ- فرمود تا شمار سى روز رمضان بروزه تمام کنید یا شب سییم ماه بینید. سدیگر معنى‏ وَ لِتُکْمِلُوا الْعِدَّهَ فرمود تا شمار آنچه بعذر بیمارى و سفر روزه گشادید قضاء آن بوقت خویش تمام کنید. وَ لِتُکْمِلُوا …

بتشدید و لتکملوا بتخفیف هر دو خوانده‏اند بتشدید قراءه بو بکر و یعقوب است، باقى بتخفیف خوانند، و تشدید در لفظ تأکید است در معنى‏ وَ لِتُکَبِّرُوا اللَّهَ عَلى‏ ما هَداکُمْ‏- این تکبیر شب فطر است که ماه نو شوال بینند، تا آن گه که امام در نماز عید شود. وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ‏ میگوید- خداوند خویش را به تکبیر در عید ببزرگى بستائید، و به بى‏عیبى یاد کنید، و بر راه نمونى وى و یارى دادن وى از وى آزادى کنید.

 

النوبه الثالثه:

– قوله تعالى: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیامُ‏- بزبان اشارت و بیان حکمت میگوید- اى شما که مؤمنانید! روزه که بر شما نبشته شد از آن نبشته شد که همه مهمان حق خواهید بود، فردا در بهشت خواهد تا مهمانان گرسنه بمهمانى برد که کریمان چون کسى را بمهمانى برند دوست دارند که مهمان گرسنه باشد تا ضیافت بدل مهمانان شیرین‏تر بود. رب العالمین بهشت و هر چه در آنست مؤمنانرا آفرید که هیچیز از آن وى را بکار نیست و بآن محتاج نیست.

پیر صوفیان دعوتى ساخت پس هیچکس نرفت، آن پیر دست برداشت گفت- بار خدایا اگر بندگان خود را فردا بآتش فرستى آن بهشت و آن نعیم بر کمال چون سفره من باشد! نواى سفره در آنست که خورنده بر سر آنست. آرى! هر چه خزائن نعمت‏ است رب العالمین همه براى مؤمنان و خورندگان آفرید که خود نخورد، ازینجا گفت عز جلاله «الصوم لى». قال بعضهم- یعنى الصمدیه لى لا آکل و لا اشرب- صمدیت مراست که نه خورم و نه آشامم، و أنا اجزى به- روزه داران را خود پاداش دهم بى حساب، که ایشان موافقت ما طلب کرده‏اند از روى ناخوردن، و دوستى ما خواسته‏اند، که اول مقامى در دوستى موافقت است، اکنون میدان که چون موافقت تو مر فریشتگان را بآمین گفتن در آخر سوره الحمد حاصل شود، گناه گذشته و آینده تو بیامرزند- چنانک در خبر است پس موافقت تو اللَّه را بناخوردن، هر چند که ناخوردن تو تکلّفى است و وقتى، ناخوردن اللَّه صفتى است و ازلى، میدان که از آن چه شرف و کرامت بتو باز گردد در دل و دین.

و گفته‏ اند- «الصّوم لى»- اضافت روزه با خود کرد تا دست خصمان از آن کوتاه کند، فردا در قیامت چون خصمان گرد تو بر آیند، و عبادتهاى تو بآن مظالم که در گردن دارى بردارند، رب العالمین آن روزه تو در خزینه فضل خود میدارد، و خصمان ترا مى‏گوید- این آن منست، شما را ور آن دستى نه- پس بعاقبت بتو باز دهد، گوید- این اضافت از بهر آن با خود کردم تا از بهر تو نگه دارم.

حکمتى دیگر گفته ‏اند روزه‏دار را، یعنى تا خداوندان نعمت حال درویشان و گرسنگى ایشان بدانند و با ایشان مواسات کنند، از اینجا بود که مصطفى را از اول یتیم کرد تا یتیمان را نیکو دارد، پس غریب کرد تا غریبى خود یاد آورد، و بر غریبان رحمت کند، و بى مال کرد وى را تا درویشان را فراموش نکند.

با تو در فقر و یتیمى ما چه کردیم از کرم‏		تو همان کن اى کریم از خلق خود با خلق ما
مادرى کن مر یتیمان را بپرورشان بلطف‏		خواجگى کن سائلان را طمعشان گردان وفا

روزه عامّه مؤمنان بزبان شریعت شنیدى، اکنون روزه جوانمردان طریقت بزبان اهل حقیقت بشنو، و ثمره و سرانجام آن بدان:- چنانک تو تن را بروزه دارى و از طعام و شراب بازدارى، ایشان دل را بروزه درآرند، و از جمله مخلوقات بازدارند. تو از بامداد تا شبانگاه روزه دارى، ایشان از اول عمر تا آخر عمر روزه دارند، میدان روزه تو یک روز است، میدان روزه ایشان یک عمر. یکى پیش شبلى در آمد شبلى او را گفت تحسن ان تصوم الابد؟ تو توانى که روزه ابد دارى؟ گفت این چون باشد؟ شبلى گفت همه عمر خویش یک روز سازى و بروزه باشى و پس بدیدار خداى بگشایى.

خداوندان یافت و جوانمردان طریقت گفته ‏اند که- صوموا لرؤیته و افطروا لرؤیته- این‏ها از روى اشارت کنایت از حق است جل جلاله، بسا فرقا که میان روزه داران بود، فردا آن کس که بنفس روزه داشت شراب سلسبیل و زنجبیل بیند از دست فریشتگان و ولدان، چنانک گفت‏ وَ یُسْقَوْنَ فِیها کَأْساً کانَ مِزاجُها زَنْجَبِیلًا. و آن کس که بدل روزه داشت شراب طهور گیرد، در کأس محبت بر بساط قربت از ید صفت، چنانک گفت‏ وَ سَقاهُمْ رَبُّهُمْ شَراباً طَهُوراً. شراب و اىّ شراب. شرابى که هر که از آن جرعه چشید جانش در هواى فرد انیّت بپرید، شرابى که از آن بوى وصل جانان آید، گرد و صد جان در سر آن کنى شاید، شرابى که مهر جانان بر آن مهر نهاده، همه مهرها در آن یک مهر بداده، همه آرزوها در آن آرزو بینداخته، دو جهان و نیز دل و جان بامید آن باخته، پیر طریقت گفت:

الهى! ما را برین درگاه همه نیاز روزى بود که قطره از آن شراب بر دل ما ریزى؟ تا کى ما را بر آب و آتش بر هم آمیزى؟ اى بخت ما! از دوست رستخیزى! شَهْرُ رَمَضانَ …- الآیه أى أتاکم شهر رمضان- میگوید اینک ماه رمضان اقبال کرد بر دوستان، ماهى که هم بشوید هم بسوزد: بشوید بآب توبه دلهاى مجرمان، بسوزد بآتش گرسنگى تنهاى بندگان. اشتقاق- رمضان- از- رمضان- است یا از- رمض- اگر از- رمضا- است آن سنگ گرم باشد که هر چه بر آن نهند بسوزد، و اگر از- رمض- است باران باشد که بهر چه رسد آن را بشوید. مصطفى را پرسیدند که رمضان چه باشد؟ گفت- ارمض اللَّه فیه ذنوب المؤمنین و غفرها لهم- انس مالک گفت- از رسول خدا شنیدم که گفت«هذا رمضان قد جاء، تفتح فیه ابواب الجنه و تغلق فیه ابواب النار، و تغل فیه الشیاطین، من ادرک رمضان فلم یغفر له فمتى؟»

وقال صلّى اللَّه علیه و آله و سلّم- «لو اذن اللَّه للسماوات و الارض ان تتکلّما لبشّرتا صوّام رمضان بالجنه».

اى مسکین که قدر این نعمت نمى ‏دانى، هر کجا در عالم نواختى است و شرفى در کنارتو نهادند، و تو از آن بى ‏خبر، اسلام که از همه ملتها برتر است و بهتر دین تو آمد، قرآن که از همه کتابها عزیزتر است کتاب تو. مصطفى که سید ولد آدم است و چشم و چراغ مملکت، و پیشرو جهانیان در قیامت رسول تو، کعبه که شریفترین بقعهاست قبله تو، ماه رمضان که از همه ماهها فاضلتر است و شریفتر ماه تو و موسم معاملت تو، ماهى که در آن ماه معاصى مغفور و شیاطین مقهور بهشت درو آراسته، و درها گشاده و درهاى دوزخ درو بسته، و بازار مفسدان درو شکسته، و اعمال مطیعان باخلاص پیوسته، و گناهان گذشته و آلودگى نبشته در آن سوخته.

امیر المؤمنین على علیه السّلام گفت- اگر اللَّه خواستى که امت احمد را عذاب کند ماه رمضان بایشان ندادى، و نه سوره قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ. خداوندان معرفت را اینجا رمزى دیگر است: گفتند- رمضان از آن گفتند- که رب العزه در این ماه دلهاى عارفان از غیر خود بشوید، پس بمهر خود بسوزد، گه در آتش دارد گه در آب، گه تشنه و گه غرقاب، نه غرقه سیراب و نه تشنه را خواب، و زبان حال ایشان میگوید:

گر بسوزد گو بسوز و ور نوازد گو نواز		عاشق آن به کومیان آب و آتش در بود
تا بدان اول بسوزد پس بدین غرقه شود		چون ز خود بى خود شود معشوقش اندر بر بود

اینست که پیر طریقت گفت: حین سئل عن الجمعیه- فقال- ان یقع فى قبضه الحق، و من وقع فى قبضه الحق، احترق فیه و الحق خلفه.

در عشق تو بى سریم سرگشته شده‏		وز دست امید ما سر رشته شده‏
مانند یکى شمع بهنگام صبوح‏		بگداخته و سوخته و کشته شده‏

[۱] ( ۱) دژوارى: فى نسخه الف، دشخوارى فى نسختین ج و د.

______________________________________

کشف الأسرار و عده الأبرار// ابو الفضل رشید الدین میبدى جلد اول