کشف الأسرار و عده الأبرار رشید الدین میبدى سوره الضحى

۹۳- سوره الضحى- مکیه

النوبه الاولى‏

(۹۳/ ۱۱- ۱)

قوله تعالى: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ‏ بنام خداوند فراخ بخشایش مهربان.

وَ الضُّحى‏ (۱) بروز روشن و چاشتگاه.

وَ اللَّیْلِ إِذا سَجى‏ (۲) و بشب که آرام گیرد.

ما وَدَّعَکَ رَبُّکَ‏ خداوند تو ترا بدرود نکرد و فرو نگذاشت‏ وَ ما قَلى‏ (۳) و زشت نگرفت.

وَ لَلْآخِرَهُ خَیْرٌ لَکَ مِنَ الْأُولى‏ (۴) و سراى آن جهانى ترا به ازین جهانى.

وَ لَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ فَتَرْضى‏ (۵) و مى‏بخشد ترا خداوند تو تا خشنود شوى.

أَ لَمْ یَجِدْکَ یَتِیماً نه ترا بى‏پدر یافت‏ فَآوى‏ (۶) و ترا پناه ساخت.

وَ وَجَدَکَ ضَالًّا و نه ترا نهانى یافت‏ فَهَدى‏ (۷) [و آشکارا کرد و باز نمود و ترا از دین و دانش ناآگاه یافت و بشریعت و احکام‏] راه نمود.

وَ وَجَدَکَ عائِلًا و ترا درویش یافت‏ فَأَغْنى‏ (۸) [و ترا غازى کرد غنیمت ستان‏] و بى‏نیاز.

فَأَمَّا الْیَتِیمَ فَلا تَقْهَرْ (۹) یتیم را فرو مشکن و [حقّ او باز مگیر].

وَ أَمَّا السَّائِلَ فَلا تَنْهَرْ (۱۰) و خواهنده را و پرسنده را بانگ بر مزن.

وَ أَمَّا بِنِعْمَهِ رَبِّکَ فَحَدِّثْ (۱۱) به قرآن سخن گوى و رسان و خوان مهتر نیکویى که اللَّه با تو کرد.

 

 

النوبه الثانیه

این سوره یازده آیتست، چهل کلمه، صد و نود و دو حرف، جمله به مکه فرو آمد و سوم سوره است که از آسمان فرو آمد. اوّل سوره‏ اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ‏ فرو آمد، پس سوره‏ «ن وَ الْقَلَمِ»، پس سوره و الضحى. و درین سوره هیچ ناسخ و منسوخ نیست.

و در فضلیت سوره ابى بن کعب روایت کند، از مصطفى (ص)، که گفت: «هر که سوره «و الضّحى» برخواند، حقّ جلّ جلاله او را در جمله آن قوم آرد که اللَّه پسندد و رضا دهد که پیغامبر (ص) از بهر ایشان شفاعت کند و آن گه بعدد هر یتیمى و هر سائلى که در عالم است ده نیکى در دیوان وى بنویسند». و در سبب نزول این سوره علماء تفسیر مختلف‏اند. قومى گفتند: روزگارى وحى از آسمان منقطع گشت.

ابن عباس گفت:پانزده روز. مقاتل گفت: چهل روز. ابن جریج گفت: دوازده روز. کافران مکه چون دیدند که وحى منقطع گشته و جبریل نمى‏آید، گفتند: انّ محمدا ودّعه ربّه و قلاه.

ربّ العالمین بخواب ایشان این سوره فرستاد. اکنون خلافست که انقطاع وحى را سبب چه بود قومى گفتند: جهودان از مصطفى (ص) سه مسأله پرسیدند؛ قصّه ذو القرنین و اصحاب الکهف و مسأله روح. رسول خدا (ص) ایشان را جواب این داد که:«ساخبرکم غدا»

و لم یقل ان شاء اللَّه گفت: آرى خبر کنم شما را فردا و نگفت ان شاء اللَّه باین سبب چند روز وحى منقطع گشت و کافران آن سخن گفتند. پس ربّ العالمین مصطفى (ص) را فرمود که: «وَ لا تَقُولَنَّ لِشَیْ‏ءٍ إِنِّی فاعِلٌ ذلِکَ غَداً إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ». و شرح این در سوره الکهف مستوفى رفت. قومى گفتند: سبب احتباس وحى آن بود که سگ بچه‏اى در خانه رسول (ص) شد و در زیر سریر گریخت و آنجا بماند تا بمرد و رسول را (ص) از آن هیچ خبر نه.

پس رسول (ص) خوله را گفت:«یا خوله ما حدث فی بیتى لا یأتینى جبرئیل»

گویى در خانه ما چه حادث شده که جبرئیل نمى‏آید و از ما وامانده؟ خوله در جست و جوى ایستاد تا آن جرو[۱] مرده را از زیر سریر بیرون آورد و بیفگند. پس جبرئیل فرو آمد و رسول عتاب میکند او را در آن تأخیر که رفت و جبریل میگوید: «یا خوله اما علمت انا لا ندخل بیتا فیه کلب او صوره. و در حدیث خوله است: فجاء نبى اللَّه (ص) یرعد و کان ذلک علامه الوحى.

فقال: یا خوله دثّرینى. فانزل اللَّه تعالى: الضُّحى‏.

و روى‏ انّ المسلمین قالوا:یا رسول اللَّه اما ینزل علیک الوحى؟ فقال:- «و کیف ینزل علىّ الوحى و انتم لا تتّقون‏ براجمکم و لا تقلمون اظفارکم. فانزل اللَّه جبرئیل بهذه السّوره. فقال النّبی (ص): «یا جبرئیل ما جئت حتّى اشتقت الیک»! فقال جبرئیل (ع): انّى کنت اشدّ شوقا الیک و لکنّى عبد مأمور و ما نتنزّل الّا بامر ربّک.

وفی الخبر عن جندب بن سفیان قال: اشتکى رسول اللَّه (ص) فمکث لیلتین او ثلثا لا یقوم فجاءت امرأه فقالت: ما ارى شیطانک الّا قد ترکک لم اره قربک منذ لیلتین او ثلاث؟!

یقال انّ المرأه الّتى قالت ذلک امّ جمیل امرأه ابى لهب اخت ابى سفیان فانزل اللَّه تعالى:«وَ الضُّحى‏» یعنى: النّهار کلّه من طلوع الشّمس الى الغروب و کلّ ساعه النّهار ما دامت الشّمس صاعده ضحى و ضحوه. و العرب تستغنى بذکر بعض الشّی‏ء عن کلّه.

و فى القرآن کثیر من ذکر ساعات النّهار بمعنى کلّه و ذکر ساعات اللّیل بمعنى کلّه. و قیل: اقسم اللَّه تعالى بصلاه «الضّحى». و قیل: هى السّاعه الّتى کلّم اللَّه فیها موسى (ع) و هى السّاعه الّتى القى السّحره فیها سجّدا لقوله تعالى؛ وَ أَنْ یُحْشَرَ النَّاسُ ضُحًى‏. و قال اهل المعانى: فیه و فی امثاله اضمار و تقدیره: و ربّ «الضّحى».

وَ اللَّیْلِ إِذا سَجى‏ اى- سکن و استقرّ ظلامه و تناهى فلا یزداد بعد ذلک یقال بحر ساج اى- ساکن. و قیل: سکن فیه الخلق. و قیل: عنى باللّیل لیله المعراج.

قوله:ما وَدَّعَکَ رَبُّکَ‏ هذا جواب القسم، اى- «ما» ترکک «ربّک» من انعامه و اکرامه و وحیه و الهامه و اشتقاقه من تودیع المسافر. و قیل: هو من تودیع الثّوب و هو صونه عن الابتذال‏ وَ ما قَلى‏ اى- ما ابغضک منذ احبّک.

وَ لَلْآخِرَهُ خَیْرٌ لَکَ مِنَ الْأُولى‏ اى- و الدّار «الآخره» و ما اعدّ اللَّه سبحانه فیها «خَیْرٌ لَکَ» من الدّار الدّنیا و ما فیها لانّها تدوم و تبقى و هذه تبید و تفنى و فیه اضمار القسم و اللّام خبره مجازه و اللَّه‏ لَلْآخِرَهُ خَیْرٌ لَکَ مِنَ الْأُولى‏.

و قیل: معناه:و لآخر عمرک «خیر» من اوّله لمّا تنال فیه من النّصر و الفتح و الظّفر.

وفی الخبر عن علقمه عن عبد اللَّه قال: قال رسول اللَّه (ص): «انّا اهل بیت اختار اللَّه لنا» الآخره على الدّنیا».

وَ لَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ فَتَرْضى‏ اى- «یُعْطِیکَ» من النّصر و الفتح و التّمکین‏ و کثره المؤمنین فی الدّنیا و من الثّواب و الکرامه فی العقبى ما یرضیک،

و قیل:«یعطیک» الف قصر من لؤلؤ ترابها المسک و فیها ما یلیق بها من الازواج و غیرها.

و قال ابن عباس: هو الشّفاعه فی مذنبى امّته و لمّا نزلت هذه الآیه

قال النّبی (ص): «اذا لا ارضى و واحد من امّتى فی النّار».

وعن عبد اللَّه بن عمرو بن العاص: انّ النّبی (ص) تلا قول اللَّه تعالى فی ابراهیم (ع): «فَمَنْ تَبِعَنِی فَإِنَّهُ مِنِّی وَ مَنْ عَصانِی فَإِنَّکَ غَفُورٌ رَحِیمٌ».

و قال عیسى (ع): «إِنْ تُعَذِّبْهُمْ فَإِنَّهُمْ عِبادُکَ وَ إِنْ تَغْفِرْ لَهُمْ فَإِنَّکَ أَنْتَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ».

فرفع یدیه ثمّ قال: «اللّهم امّتى امّتى» فبکى. فقال اللَّه عزّ و جلّ: «یا جبرئیل اذهب الى محمد و ربّک اعلم فسئله ما یبکیک». فاتاه جبرئیل فسأله فاخبره رسول اللَّه (ص) فقال اللَّه عزّ و جل: «یا جبرئیل اذهب الى محمد فقل: انّا سنرضیک فی امّتک و لا نسوؤک»

وقال حرب بن شریح: سمعت ابا جعفر محمد بن على (ع) یقول: «انّکم معشر اهل العراق تقولون ارجى آیه فی القران ارجى‏ «یا عِبادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلى‏ أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَهِ اللَّهِ» و انّا اهل البیت نقول: ارجى آیه فی کتاب اللَّه:

وَ لَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ فَتَرْضى‏.

وعن جعفر بن محمد (ع) قال: دخل رسول اللَّه (ص) على فاطمه علیها السّلام و علیها کساء من ثلّه[۲] الإبل و هی تطحن بیدها و ترضع ولدها فدمعت عینا رسول اللَّه (ص) لمّا ابصرها. فقال: «یا بنیّتاه تعجّلى مراره الدّنیا بحلاوه الآخره فقد انزل اللَّه علىّ: وَ لَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ فَتَرْضى‏.

قال موسى علیه السلام:«وَ عَجِلْتُ إِلَیْکَ رَبِّ لِتَرْضى‏». و قال لمحمد (ص): وَ لَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ فَتَرْضى‏ فَلَنُوَلِّیَنَّکَ قِبْلَهً تَرْضاها فکم بین من یتکلّف لیرضى ربّه و بین من یعطیه ربّه لیرضى. ثمّ اخبر اللَّه عزّ و جلّ عن حاله الّتى کان علیها قبل الوحى و ذکّره نعمه فقال جلّ ذکره:أَ لَمْ یَجِدْکَ یَتِیماً فَآوى‏

روى عن ابن عباس قال: قال رسول اللَّه (ص) «سألت ربّى مسأله وددت انّى لم اکن سألته قلت: یا ربّ انّک آتیت سلیمان بن داود ملکا عظیما و آتیت فلانا کذا و آتیت فلانا کذا.

قال: یا محمد ا لم اجدک یتیمافاویتک؟- قلت: بلى اى ربّ. قال: ا لم اجدک ضالا فهدیتک-؟

قلت: بلى اى ربّ:قال: الم اجدک عائلا فاغنیتک؟- قلت: بلى اى ربّ»

و معنى الآیه أَ لَمْ یَجِدْکَ یَتِیماً صغیرا فقیرا حین مات ابواک و لم یخلفا لک مالا و لا مأوى فجعل لک مأوى و ضمّک الى عمّک ابى طالب حتّى احسن تربیتک و کفاک المؤنه. الیتیم عند العرب الّذى مات ابوه و العجمى ماتت امّه. فاذا ماتا عنه جمیعا فهو لطیم هذا کلّه قبل الحلم.

وفی الخبر: لا یتمّ بعد حلم.

وسئل جعفر بن محمد الصّادق (ع) لم اوتم النّبی (ص) عن ابویه؟ قال: «لئلّا یکون علیه حقّ لمخلوق»

و قیل: لئلّا یسبق الى قلب بشر انّ الّذى نال من العزّ و الشّرف و القهر على اعدائه کان ذلک عن تظاهر او توارث احدا و تعاضد عشیره او اکتساب نسب بقوّه الوالدین و کذا القول فی حکمه ما کان من فقره و قلّه ذات یده اذ لو کان له مال لکان یسبق الى الاوهام انّ الّذى نال نال بالمال و الانفاق فایتمه و افقره کى یتمّ حجّته بانّ مثل هذا فی ضعفه و قلّه ذات یده و انقطاعه من عشیرته یعلو کلّ هذا العلوّ و یقهر کلّ هذا القهر على الاغنیاء و الملوک و اهل القبائل لا یکون الّا الحقّ من جحده زلّ و من اعرض عنه ذلّ. و قیل: معنى «الیتیم هاهنا الشّریف الفرید الّذى هو مفقود المثل عدیم النظیر کالدّره الیتیمه الّتى لا یوجد لها مثل و لا نظیر فیکون المعنى: أَ لَمْ یَجِدْکَ‏ فی العزّ و الشّرف و النّباهه کالدّره الیتیمه لا مثل لها:

«فاویک فی دار اعدائک فکنت بین القوم معصوما محروسا و آویک الى کرامته و اصطفاک لرسالته.

وَ وَجَدَکَ ضَالًّا فَهَدى‏ اى- ضَالًّا عن معالم النّبوه و احکام الشّریعه غافلا عنها فهدیک الیها کما قال تعالى: وَ إِنْ کُنْتَ مِنْ قَبْلِهِ لَمِنَ الْغافِلِینَ‏ ما کُنْتَ تَدْرِی مَا الْکِتابُ وَ لَا الْإِیمانُ‏. و قیل: معناه: وَجَدَکَ‏ بین قوم ضلال فهداهم بک و قیل: وَجَدَکَ ضَالًّا اى- خفیّا على النّاس لا تعرف منزلتک عند اللَّه فابرزک حتّى عرفت و فَهَدى‏ قومک الیک من قول العرب: ضلّ الماء فی اللّبن اذا خفى فیه و فَهَدى‏ العروس اذا جلاها. و روى ابو الضّحى عن ابن عباس: انّ النّبی (ص) ضلّ فی شعاب مکه فی حال صباه و کان عبد المطّلب یطلبه و یقول: متعلّقا باستار الکعبه:

یا ربّ فاردد ولدى محمدا

ردّ الىّ و اصطنع عندى یدا.

وجده ابو جهل فردّه الى عبد المطّلب فمنّ اللَّه علیه حیث خلّصه على یدى عدوّه و فی حدیث کعب الاحبار فی مولد رسول اللَّه (ص) انّ حلیمه لمّا قضت حقّ الرّضاع جاءت برسول اللَّه (ص) لتردّه الى عبد المطّلب، قالت حلیمه: فاقبلت اسیر حتّى اتیت الباب الاعظم من ابواب مکه فسمعت منادیا ینادى هنیئا لک یا بطحاء مکه الیوم یردّ علیک النّور و الدّین و البهاء و الجمال.

قالت. ثمّ وضعت رسول اللَّه (ص) لاقضى حاجه و اصلح ثیابى فسمعت هدّه شدیده فالتفتّ فلم اره! فقلت: معاشر النّاس این الصّبى؟- قالوا: اى الصّبى؟ قلت:محمد بن عبد اللَّه بن عبد المطّلب الّذى نضر اللَّه به وجهى و اغنى عیلتى.

قالوا:ما رأینا شیئا فلمّا ایئسونى وضعت یدى على امّ رأسى. قلت: وا محمداه وا ولداه. فابکیت جوارى الابکار لبکائى و ضجّ النّاس معى بالبکاء حرقه لى. فاذا انا بشیخ یتوکّأ على عصا؛ قال: مالک ایّتها السّعدیه؟- قلت: فقدت ابنى محمدا، قال: لا تبکى انا ادلّک على من یعلم علمه و ان شاء ان یردّه فعل.

قلت: فدتک نفسى و من هو؟- قال: الصّنم الاعظم هبل. قالت فدخل و انا انظر فطاف بهبل و قبّل رأسه و ناداه یا سیّداه لم تزل منّتک على قریش قدیمه و هذه السّعدیه تزعم انّ ابنا لها قد ضلّ فردّه ان شئت و اخرج هذه الوحشه عن بطحاء مکه فانّها تزعم ان ابنها محمدا قد ضلّ فانکبّ هبل على وجهه و تساقطت الاصنام. و قالت: الیک عنّا ایّها الشّیخ انّما هلاکنا على یدى محمد- قالت: فاقبل الشّیخ اسمع لاسنانه اصطکاکا و لرکبته ارتعادا و قد القى عکازته من یده و هو یقول:

یا حلیمه انّ لابنک ربّا لا یضیّعه فاطلبیه على مهل.- قالت: فانتهى الخبر الى عبد المطّلب فسلّ سیفه لا یثبت له احد من شدّه غضبه و نادى باعلى صوته یال غالب یال غالب! و کانت دعویهم فی الجاهلیه فاجابته قریش باجمعها فرکب و رکبت قریش معه فاخذا على مکه و انحدر عن اسفلها. فلمّا ان لم یر شیئا ترک النّاس و اقبل الى البیت الحرام فطاف سبعا ثمّ انشأ یقول:

یا ربّ ردّ راکبى محمدا	ردّ الىّ و اتّخذ عندى یدا
یا ربّ ان محمدا لم یوجدا	فجمع قومى کلّهم یبدّدا

فسمعنا منادیا ینادى من الهواء معاشر النّاس لا تضجّوا فانّ لمحمد ربّا لا یخذله و لا یضیّعه. قال عبد المطّلب یا ایّها الهاتف و من لنا به و این هو؟- قال: هو بوادى تهامه عند شجره الیمن فاقبل عبد المطّلب راکبا متسلّحا فلمّا صار فی بعض الطّریق تلقّاه ورقه بن نوفل فصارا جمیعا یسیران فبیناهم کذلک اذ النّبی (ص) قائم تحت شجره یجذب الاغصان و یعبث بالورق.

قال له عبد المطّلب: من انت یا غلام قال: انا محمد بن عبد اللَّه بن عبد المطّلب.

قال: عبد المطّلب. فدتک نفسى فانا جدّک. ثمّ حمله على قربوس سرجه و ردّه الى مکه و اطمأنّت قریش بعد ذلک فذلک قوله:وَ وَجَدَکَ ضَالًّا فَهَدى‏ یعنى: ضالا فی شعاب مکه فهداک الى جدّک عبد المطّلب.

و قیل: وَ وَجَدَکَ ضَالًّا نفسک لا تدرى من انت فعرّفک نفسک و حالک و اعلم انّ الضّلال له وجوه فی العربیّه غیر الغىّ مشهوره منها قول موسى‏ «فَعَلْتُها إِذاً وَ أَنَا مِنَ الضَّالِّینَ» اى- من الجاهلین. و قال اخوه یوسف لابیهم: «إِنَّکَ لَفِی ضَلالِکَ الْقَدِیمِ» اى- فرط الحبّ لیوسف.

و قال النّسوه لامرأه العزیز. «إِنَّا لَنَراها فِی ضَلالٍ مُبِینٍ» اى- غلب علیها حبّ یوسف. و قال عزّ و جلّ فی شهاده النّساء على الاموال‏ «أَنْ تَضِلَّ إِحْداهُما» یعنى: ان تنسى الشّهاده. و قال فی قصّه اصحاب جنه مارب. «إِنَّا لَضَالُّونَ» اى- مخطئون الطّریق لیس الضّلال فی هذه الآیات من الغىّ فی شی‏ء و ما کان رسول اللَّه (ص) «ضالّا» ضلال الغىّ قطّ و

فی حدیث غیر واحد من الصّحابه.

«کنت نبیّا و انّ آدم لمنجدل فی طینته».

وفی الحدیث‏ کان اوّل الانبیاء فی التّسمیه و آخرهم فی البعثه و کان قبل المبعث یخاوض المشرکین و تزوّج فیهم خدیجه لکنّه لم یعبد صنما و لا شیئا من الطّواغیت قطّ و لا اتى شیئا من الفواحش.

وَ وَجَدَکَ عائِلًا اى- فقیرا فاغناک بمال خدیجه تبدّله لک ثمّ بمال الغنائم حیث اجلها لک. تقول: عال یعیل اذا افتقروا عال یعیل اذا صار ذا عیال. و قال مقاتل: فرضاک بما اعطاک من الرّزق و اختاره الفراء و قال: لم یکن غنىّ عن کثره المال و لکنّ اللَّه رضاه بما آتاه و ذلک حقیقه الغنى.

وفی الخبر عن ابى هریره قال: قال رسول اللَّه (ص): «لیس الغنى عن کثره العرض و لکنّ الغنى غنى النّفس.

وعن عبد اللَّه‏ ابن عمرو: انّ رسول اللَّه (ص) قال: «قد افلح من اسلم و رزق کفافا و قنّعه اللَّه بما آتاه.»

و قیل: لمّا نزّل‏ أَ لَمْ یَجِدْکَ یَتِیماً فَآوى‏ قال بارفع صوته: «بلى یا ربّ کنت «یتیما» فاویتنى، کنت «ضالّا» فهدیتنى، کنت «عائلا» فاغنیتنى: ثمّ قال: «یمنّ علىّ ربى و هو اهل المنّ. ثمّ اوصاه بالیتامى و الفقراء فقال:فَأَمَّا الْیَتِیمَ فَلا تَقْهَرْ لا تحقره و لا تظلمه فقد کنت «یتیما».

و قال الزجاج:لا تقهره على ماله و لا تغلبه على حقّه فتذهب به لضعفه. و کذا کانت العرب تفعل فی امر الیتامى تأخذ اموالهم و تظلمهم حقوقهم.

روى ابو هریره عن النّبیّ (ص) قال: «خیر بیت فی المسلمین بیت فیه یتیم یحسن الیه و شرّ بیت فی المسلمین بیت فیه یتیم یساء الیه. ثمّ قال باصبعه انا و کافل «الیتیم» فی الجنّه هکذا و هو یشیر باصبعیه».

وعن انس بن مالک قال: قال رسول اللَّه (ص): «اذا بکى «الیتیم» وقعت دموعه فی کفّ الرّحمن فیقول اللَّه من ابکى هذا «الیتیم» الّذى و اریت والده تحت الثّرى؟ من اسکته فله الجنّه».

وعن عمر بن الخطاب قال: قال رسول اللَّه (ص): «انّ الیتیم» اذا بکى اهتزّ لبکائه عرش الرّحمن فیقول اللَّه عزّ و جلّ لملائکته: «یا ملائکتى من ابکى هذا «الیتیم» الّذى غیّبت اباه فی التّراب»؟- فیقول الملائکه ربّنا انت اعلم.- فیقول اللَّه یا ملائکتى انّى اشهدکم ان من اسکته و ارضاه ان ارضیه یوم القیامه».

قال: فکان عمر اذا رأى یتیما مسح رأسه و اعطاه شیئا.

وعن انس بن مالک قال: منّ ضمّ یتیما و کان فی نفقته و کفاه مئونته کان له حجابا من النّار یوم القیامه و من مسح برأس یتیم کان له بکلّ شعره حسنه.

وروى‏ انّ ابراهیم الخلیل (ع) قال: الهى ما جزاء من «اوى» یتیما؟- قال: «اظلّه فی ظلّى و ادخله جنّتى».

قوله:وَ أَمَّا السَّائِلَ فَلا تَنْهَرْ قال المفسّرون: یرید «السّائل» على الباب، اى- لا تزجره اذا سألک فقد کنت فقیرا اذا ما ان تطعمه و امّا ان تردّه ردّا لیّنا جمیلا. یقال: نهره و انتهره اذا استقبله بکلام یزجزه.

وعن ابى هریره قال: قال النّبی (ص) لا یمنعنّ احدکم السّائل ان یعطیه اذا سأل و ان رأى فی یده قلبین من ذهب.

و عن ابراهیم بن ادهم قال: نعم القوم السّوّال یحملون زادنا الى الآخره. و قال ابراهیم «السّائل»

یرید الآخره یجی‏ء الى باب احدکم فیقول: هل توجّهون الى اهالیکم بشی‏ء؟ و فی بعض الاخبار اذا رددت «السّائل» ثلاثا فلم یرجع فلا علیک ان تزبره. و عن الحسن فی قوله عزّ و جلّ: وَ أَمَّا السَّائِلَ فَلا تَنْهَرْ قال: اما انّه لیس بالسّائل الّذى یأتیک لکن طالب العلم. قال یحیى بن آدم: اذا جاءک طالب العلم فلا تنتهره.

وَ أَمَّا بِنِعْمَهِ رَبِّکَ فَحَدِّثْ‏ اى- بلّغ ما ارسلت به و حدّث بالنّبوّه و القرآن الّذى اتیک اللَّه عزّ و جلّ و هی اجلّ النّعم؛ و قیل: اعظم نعم اللَّه علیه القرآن هذا کقوله:«فَذَکِّرْ بِالْقُرْآنِ.»: و قال الکلبى: امره ان یقرأ القرآن. و قیل: هو من قوله: «فَاذْکُرُوا آلاءَ اللَّهِ».

وفی الخبر عن النّعمان بن بشیر قال: سمعت رسول اللَّه (ص) یقول على المنبر «من لم یشکر القلیل، لم یشکر الکثیر و من لم یشکر النّاس لم یشکر اللَّه و التّحدّث بنعمه اللَّه شکر و ترکه کفر و الجماعه رحمه و الفرقه عذاب».

وقال (ص): «من اعطى خیرا فلم یر علیه سمّى بفیض اللَّه معادیا لنعمه اللَّه».

و قیل: اذا عملت خیرا فحدّث به اخوانک و ثقاتک و کان عبد اللَّه بن غالب اذا اصبح یقول: لقد رزقنى اللَّه البارحه، خیرا قرأت کذا و صلّیت کذا و ذکرت اللَّه کذا و فعلت کذا. فیقال له: یا بافراس انّ مثلک لا یقول مثل هذا. فقال: یقول اللَّه عزّ و جلّ: وَ أَمَّا بِنِعْمَهِ رَبِّکَ فَحَدِّثْ‏ و تقولون انتم لا تحدّث «بِنِعْمَهِ رَبِّکَ» و صحّ‏

عن رسول اللَّه (ص) انّه قال: «انا سیّد ولد آدم و لا فخر، و اوّل من تنشر الارض عن جمجمه رأسه و لا فخر، و اوّل من یأخذ بحلقه باب الجنّه فیقعقعها

و السّنّه فی قراءه ابن کثیر ان یکبّر من اوّل سوره «وَ الضُّحى‏» على رأس کلّ سوره حتّى یختم القرآن فیقول اللَّه اکبر، و کان سبب التّکبیر انّ الوحى لمّا احتبس قال المشرکون: هجره شیطانه و ودّعه فاغتمّ النّبی (ص) لذلک. فلمّا نزل «وَ الضُّحى‏» کبّر رسول اللَّه (ص) فرحا بنزول الوحى و اتّخذوه سنّه.

 

 

النوبه الثالثه

قوله تعالى: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ‏ بنام او که زینت زبانها و یادگارجانها نام او، بنام او که آسایش دلها و آرایش کارها بنام او، که روح روحها و مفتاح فتوحها نام او، بنام او که فرمانها روان و حالها بر نظام از نام او، جلال الهیّت مطلع قدم او. بس قفلها که باین نام از دلها برداشته، بس رقمهاى محبّت که باین نام در سینه‏ها نگاشته، بس بیگانگان که بوى آشنا گشته، بس غافلان که بوى، هشیار شده، بس مشتاقان که باین نام دوست را یافته؛ هم یا دست و هم یادگار، بنازش میدار تا وقت دیدار.

گل را اثر روى تو گل پوش کند	جان را سخن خوب تو مدهوش کند
آتش که شراب وصل تو نوش کند	از لطف تو سوختن فراموش کند.

وَ الضُّحى‏ وَ اللَّیْلِ إِذا سَجى‏. وَ الضُّحى‏: عبارتست از روز روشن‏ وَ اللَّیْلِ‏ عبارتست از شب تاریک، و بر لسان اهل اشارت بر ذوق جوانمردان طریقت مقصود از این روز و شب کشف و حجابست. و کشف و حجاب نشان لطف و قهر است. نسیم لطفى بر عالم جمال گذر کرد، طایفه‏اى را در صحراى فضل یافت، از آن قاف قسم‏ وَ الضُّحى‏ حلقه عهدى ساختند، و از آن سین او سلسله ارادت بر جانها و دلهاى ایشان نهادند و بدرگاه سعادت باز بستند که: وَ الضُّحى‏.

باز سموم قهرى از میدان جلال بتافت؛ قومى را در عالم عدل دید، هم از آن قاف قسم‏ وَ اللَّیْلِ‏ قید قهرى ساختند و بر دلها و جانهاى ایشان نهادند و بدرگاه شقاوت باز بستند که: وَ اللَّیْلِ إِذا سَجى‏ نه آنجا فضل جمال بود میلى و نه اینجا که عدل جلال بود ظلمى. نسیم صباء سعادت‏ وَ الضُّحى‏ بود که غاشیه دولت خلیل و تخت دولت آدم صفى بر دوش مقرّبان نهاد.

سموم قهر وَ اللَّیْلِ إِذا سَجى‏ بود که در عالم عدل جان و دل فرعون و هامان را بآتش نومیدى بسوخت و گفته‏اند: وَ الضُّحى‏ اشارتست بروشنایى روى با جمال مصطفى (ص)، وَ اللَّیْلِ إِذا سَجى‏ اشارتست بسیاهى موى با کمال مصطفى (ص). ربّ العالمین تحقیق تشریف وى را بروى و موى او سوگند یاد مى‏کند که‏ ما وَدَّعَکَ رَبُّکَ وَ ما قَلى‏.

روزى چند که وحى منقطع گشته بود، رسول خدا (ص) دلتنگ همى بود. هر ساعتى با صدّیق اکبر گفتى: «یا با بکر ندانم تا سبب چیست که روح الامین نمى‏آید مگر بساط وحى در نوشته‏اند، یا بر منشور نبوّت طغراى عزل کشیده‏اند»؟!

صدّیق، همى گفتى: اى سیّد خافقین و اى چراغ عالمین مگر از حضرت عزّت دستورى آمدن نیافته باشد، و دشمنان همى‏ گفتند: انّ محمدا ودّعه ربّه، مگر خداى محمد محمد را بگذاشت و رها کرد. رسول هر وقتى ببالاى بو قبیس بر رفتى و طیلسان نبوّت را در خاک کردى و بزارى بگریستى و بضرب مثل گفتى:«انّى لاجد نفس الرّحمن من قبل الیمن».

هر شب نگرانم بیمن تا تو بر آیى‏

زیرا که سهیلى و سهیل از یمن آید.

روزى عظیم دلتنگ شده بود، روى مبارک بر خاک نهاده گفت: پادشاها بحقّ آن نسیم صباء دولت معرفت که بهر وقت سحرگاهى بر درگاه دل دوستان گذر کند، که یک بار دیگر صحراى سینه محمد را بآن نسیم وحى پاک خوش گردانى. آن ساعت زلزله در ملکوت اعلى افتاد. هفت اطباق زمین در جنبش آمده، خلق دریاها خون از دیدگان گشاده، صحابه صدق چون صورت او در قهر آن عتاب دیدند هر یکى ماتمى گرفته. عائشه صدّیقه میگوید که: رسول خدا (ص) در آن تلهّف و تشوّق و تعطّش بود که همى ناگاه آثار وحى در طلعت مبارک سیّد قاب قوسین پیدا آمد.

یاران از پیش وى برخاستند و برید حضرت جلال جبرئیل امین وحى پاک بمسامع سرّ او رسانید که: وَ الضُّحى‏ وَ اللَّیْلِ إِذا سَجى‏ اى سیّد بحقّ روشنایى روى تو و سیاهى موى تو که ما ترا فرو نگذاشتیم و از دوستى تو هیچ نکاستیم و درین عتاب جز سعادت امّت تو نخواستیم.

قوله:وَ لَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ فَتَرْضى‏ وقتى جبرئیل امین (ع) بحضرت نبوّت درآمد، سیّد را دید (ص) بى‏قرار و بى‏آرام گشته، عنان دل بدست غم سپرده، سوز و اندوه وى بغایت رسیده، دیده وى لؤلؤ بار گشته.

جبرئیل گفت: اى سیّد کونین و اى‏ مهتر عالمین این چه سوزست و چه شور که در تو مى‏بینم؟ چه بار غم و اندوه است که بر خود نهاده‏اى؟!- گفت: اى جبرئیل اندوه عاصیان امّت مرا چنین بى‏قرار کرد، اندیشه کار و عاقبت کار ایشان مرا زار و نزار کرد. اى جبرئیل از دوست میخواهم که ایشان را بمن بخشد تا دلم فارغ گردد و از غم ایشان بیاساید.

جبرئیل بحضرت عزّت رفت و باز آمد و گفت: اللَّه ترا سلام مى‏کند و میگوید: وَ لَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ فَتَرْضى‏ دل خوشدار و اندوه مدار، عالمیان همه خشنودى ما میخواهند و ما خشنودى تو میخواهیم، تا آنکه خشنود شوى، بتو مى‏بخشم اى محمد هر که از امّت تو تا قیام السّاعه از دلى پاک باخلاص و اعتقاد اقرار دهد که من خداوندم و تو رسول منى. هر طاعت که دارد مبرور کنم، هر زلّت که باشدش مغفور کنم؛ و اگر پرى روى زمین گناه دارد هباء منثور کنم‏

_______________________________

[۱] ( ۱) جرو: بچّه سگ. فرهنگ نفیسى

[۲] ( ۱) ثله: بفتح نخستین پشم و مو و کرک. المنجد.

 

کشف الأسرار و عده الأبرار// ابو الفضل رشید الدین میبدى جلد دهم